Имдад Һүсейн оғлу Тағыйев

Азәрбайҹанын тәһсил системинин дүнәни вә бу ҝүнү мәлумдур. Ҝәләҹәйи исә һәләлик өз дүзҝүн истигамәтинә йөнәлдилмәмишдир. Демәли, гаршымызда дуран биринҹи проблем мәлумдур. Бу проблеми һәлл етмәк үчүн һазырда Азәрбайҹанда кифайәт гәдәр елми-педагожи потенсиал вә с. имканлар мөвҹуддур. Бу потенсиалы исә һәрәкәтә ҝәтирмәк үчүн дүзҝүн йол сечилмәлидир. Бу барәдә исә сөһбәти давам етдирмәйә дәйәр.

1938-ҹи ил ийуныын 10-да гәдим Гарайазыда дүнйайа ҝөз ачыб. 1958-ҹи илдә орта мәктәби мүвәффәгиййәтлә битирән Имдад Тағыйев елә һәмин ил Азәрбайҹан Дөвләт Университетинин физика факүлтәсинә дахил олуб вә 1963-ҹү илдә али тәһсили уғурла баша вуруб. Ики ил «Азәрнәшр»ин физика-рийазиййат редаксийасында редактор ишләйиб.

1964-ҹү илин нойабрында Азәрбайҹан Политехник Институтуна ассисент гәбул едилән И.Тағыйев 1966-ҹы илин май айындан Ленинград (Сант-Петербург) шәһәриндә аспирант олуб. 1970-ҹи илә гәдәр Ленинградда йашайан И.Тағыйев диссертасийасыны уғурла мүдафиә едиб, физика-рийазиййат елмләри намизәди елми адына лайиг ҝөрүлүб. Сонра о, Бакыйа гайыдараг елми фәалиййәтини Азәрбайҹан Елмләр Академийасында давам етдириб. 1980-ҹи илдә йенидән Азәрбайҹан Политехник Институтуна дәвәт олунан И.Тағыйев бир мүддәт радиотехника факүлтәсиндә декан мүавини вәзифәсиндә чалышыб.

30-дан чох елми мәгаләнин, 10 китабын вә онларла публисистик йазыларын мүәллифи, енсиклопедик билийә малик бир алим олуб. «Ашағы температурлар», «Радиотехника термиинләри лүғәти», «Ҝөркәмли радиотехникләр», «Рабитә тарихиндән» вә саир гиймәтли китабларын мүәллифи олан И.Тағыйев дәгиг вә техники елмләрлә мәшғул олмасына бахмайараг, ана дилимизи, тарихимизи, әдәбиййатымызы, фолклорумузу, диалектолоҝийамызы вә маариф системини дә ҝөзәл билирди.

Онун һәлә нечә-нечә әсәрләри ишыг үзү ҝөрмәлийди. Тәәссүф ки, вахтсыз өлүм 1997-ҹи ил декабрын 17-дә Имдад Һиисенй оғлу Тағыйеви арамыздан апарды. Аллаһ рәһмәт еләсин! Руһу шад олсун!

1989-ҹу илин нойабр айындан өмрүнүн сонунадәк Азәрбайҹан Республикасы «Тәһсил ҹәмиййәти»нин идарә һейәтинин сәдр мүавини олмуш вә бу йөндә чох ҹидди вә өнәмли ишләр ҝөрмүшду. Онлардан бири илә (Инҝилисләр Дүнйайа Неҹә Һөкмран Олдулар?-мәгаләси илә) сизи таныш едирик.

Инҝилисләр Дүнйайа Неҹә Һөкмран Олдулар?

Әввәлҹә инҝилисләрин вә онларын дөвләтинин тарихинә гысаҹа бир нәзәрә салаг. Инҝилисләрин дөвләти һазырда Бөйүк Британийа вә Шимали Ирландийа Бирләшмиш Краллығы адланыр. Бу дөвләтин мәхсуси әразиси Авропа гитәсинин шимал-гәрб һиссәсиндә йерләшир. Дөвләт Инҝилтәрә, Шотландийа, Уелс вә Шимали Ирландийа бирлийиндән ибарәтдир. Бирләшмиш Краллығын тарихән мәркәзи һиссәси Инҝилтәрә (вә Уелс) сайылыр. Илк вахтлар бу өлкә “енгланд” вә йа “английа” адландырылмышдыр. Бу сөз бу әразидә чох гәдимләрдән мәскунлашмыш ҝерман гәбиләләри англарын адындан ҝөтүрүлмүшдүр. Гысаҹа олараг дөвләт Британийа (вә йа Инҝилтәрә ) адланыр. Британийа сөзү исә бриттләрин адындан ҝөтүрүлмүшдүр. Мәлумдур ки, узун илләр әрзиндә Бөйүк Британийа дүнйанын ән мөһтәшәм империйасы олмушдур. Һазырки Инҝилтәрәнин әсас әһалиси инҝилисләрдир. Шотландлар, валлийалылар вә ирландлар азлыг тәшкил едир. Дөвләтин рәсми дили инҝилис дилидир. Инзибати ҹәһәтдән Инҝилтәрә (вә Уелс) графлыглара, Шотландийа вилайәтләрә, Шимали Ирландийа исә маһаллара бөлүнмүшдүр. 1707-ҹи илдән Бөйүк Британийанын пайтахты Лондондур. Бирләшмиш Краллыг монархийадыр. Дөвләтин һазырки башчысы краличадыр. Монархийанын әсасы 829-ҹу илдә Крал Екберт тәрәфиндән гойулмушдур. Крал Екберт һәмин ил Инҝилтәрәни ваһид вә мәркәзләшдирилмиш бир дөвләт һалында бирләшдирмәйә наил олмушдур. 1649-1666-ҹы илләр истисна едилмәклә инҝилис монархийасы 829-ҹу илдән индийә кими давам едир. Јүз илләрдир ки, өлкәнин кралларынын вә краличаларынын таҹ гойма мәрасими Лондонун Весминстер аббатлығында хүсуси ритуал әсасында һәйата кечирилир. Тарихлик бахымындан бу гибтә едиләси әнәнәдир!

Инҝилтәрә өзүнүн әһалисинин сайына вә хүсусилә әразисинин саһәсинә ҝөрә дүнйанын бир чох өлкәләриндән кичикдир. Онда белә бир суал ортайа чыхыр. Бәс, неҹә олмушдур ки, Инҝилтәрә дүнйанын ән мөһтәшәм империйасына чеврилмишдир, инҝилис дили дүнйа дөвләтләринә сирайәт етмиш, бир чохларында исә рәсми дилә чеврилмишдир?. Индинин өзүндә дә бейнәлхалг аләмдә Инҝилтәрәнин хүсуси нүфузу вә мүһүм ролу вардыр. Бу өлкә бир нөв дүнйанын елми вә сийаси мәркәзи һесаб едилир. Шүбһәсиз ки, бу суалын бир сыра ҹаваблары вардыр. Тәгдим едилән мәгаләдән мәгсәд бу суалын бир вариантда ҹавабынын айры-айры мәгамларыны өтәрҝи дә олса, охуҹуларын нәзәринә чатдырмагдан ибарәтдир.

Бизим шәрһ едәҹәйимиз ҹаваб: инҝилис елм вә тәһсил системинин чох мүкәммәл зәмин үзәриндә бәргәрар олмасына әсасланыр. Фикримизҹә, Инҝилтәрәнин ҝүндоғандан ҝүнбатана гәдәр бәргәрар олан мөһтәшәмлийини дә онун елм вә тәһсил системинин ән оптимал тәшкилиндә ахтармаг лазымдыр. Инҝилис елм вә тәһсил системи 829-ҹу илдән индийә кими ҝөз бәбәйи кими горунмуш, мүкәммәлләшдирилмиш вә инкишаф етдириләрәк мүасир сәвиййәсинә ҝәлиб чатмышдыр. Әлбәттә, инҝилис милләтинин дә ағыр дөврләри олмуш вә онун бу ағыр мәгамларда мүгәддәратында айры-айры һөкмдарлар, адмираллар, сәркәрдәләр, сийаси хадимләр вә башга гәһрәманлар мүһүм рол ойнамышлар. Лакин инҝилис алимләринин мисилсиз гәһрәманлығыны, нәинки инҝилис милләти гаршысында вә һәтта бүтүн бәшәриййәт гаршысында принсипҹә өлчмәк мүмкүн дейилдир. Бу фикир һеҹ ҹүр алүдәчилик кими гиймәтләндирилә билмәз. Бу данылмаз һәгигәтдир. Инҝилис алимләринин,хүсусилә инҝилис физикләринин дүнйада мисли бәрабәри олмайан кәшфләринин вә ихтираларынын бир гисмини садаламагла фикримизин әсаслылығыны сүбут етмиш олараг. Өнҹә башлайаг Инҝилтәрә университетләриндән: Глазго, Лондон, Бирмингем, Манчестер, Единбург, Луверпул, Оксфорд,Кембриҹ университетләри вә с. Бунлардан Оксфорд вә Кембриҹ өзәл университетләри даһа гәдим вә дүнйада тайы бәрабәри олмайан университетләрдир. Елә вахты илә бу университетләри тәсис етмәк инҝилис милләтинин бәхтинә дүшмүш ән бөйүк хошбәхтлик олмушдур.

Һазырда бәшәриййәтин сәрәнҹамындакы йүзләрлә мисли бәрабәри олмайан кәшфләр вә ихтиралар мәһз бу университетләрин елми лабораторийаларында, хүсусилә онларын Кларендон вә Кавендиш лабораторийаларында йарадылмышдыр. Оксфорд университети ХЫЫ әсрин икинҹи йарысында ( башга мәнбәләрә ҝөрә исә ХЫЫЫ әсрин башланғыҹында), Кембриҹ университети исә 1209-ҹу илдә йарадылмышдыр.

820-ҹу илдән 1600 –ҹү илә кими Авропада чох бөйүк дәйишикликләр олмуш, улу Шәрг өзүнүн техники интибаһ дөврүнүн зирвәсиндән ашағы дүшмәйә башламыш, минләрлә физики вә техники иҹадлар едилмиш, бурда интибаһ дөврү башланмыш, лакин бу мүддәтдә һәлә дә физика мүстәгил елм шәклинә дүшмәмишди. Бу тарихи заман кәсийиндә инҝилис алимләри дә аз кәшфләр вә ихтиралар етмәмишдир. Лакин 1600-ҹү илдә инҝилис алими У.Килбертин тәҹрүбәләри әсасында електростатика вә магнитостатика адландырдығымыз елмләрин әсасы гойулду. Килбертдән сонракы мәрһәлә Р. Бойл, Р. Гук вә башга инҝилис алимләринә мәхсусдур. Бойлын кәшфләри вә ихтиралары сайәсиндә 1661-ҹи илдә елмә кимйәви елемент анлайышы дахил едилди вә мүасир кимйа елминин әсасы гойулду. Олдугҹа мүкәммәл тәһсил низамнамәләринә малик олан Оксфорд вә Кембриҹ университетләриндә исә кәшфләр вә ихтираларын сайы селвари артмагда давам едирди.

Узаг дөвр дә олса, о дөврүн мүһүм мәгамларындан биринә гайыдаг. 1645-ҹи ил, Лондон! Бу илдә Лондонда, һәмчинин Оксфордда вә Кембриҹдә һәвәскар тәбиәтшүнасларын сәйи нәтиҹәсиндә мүһүм бир өзәл дәрнәк фәаллиййәтә башлады. Дәрнәкчиләр бөйүк сәйлә һәр һәфтә елми семинар кечирирди. Аз бир заманда дәрнәйин шөһрәти һәр йана йайылды вә онун сәдасы крала чатды. 1660-ҹы илдә дәрнәк рәсми санксийа алды. 1662-ҹи илдә исә ЫЫ Карл бу ҹәмиййәтә Лондон Крал ҹәмиййәти ады верди. Чох кечмәди ки, бир чох мәшһур алимләр Лондон Крал ҹәмиййәтинин үзвләри сечилдиләр: Барроу, Бойл, Грегори, Гвелиус, Локк, Уоллис, Гук, Рен вә бир чох башгалары. Авропанын һеч бир елми ҹәмиййәти Лондон Крал Ҹәмиййәти кими мүасир типли Елмләр Академийасына бәнзәмирди. Индинин өзүндә дә Лондон Крал Ҹәмиййәти дүнйанын ән нүфузлу елми мүәссисәси һесаб едилир. Бу ҹәмиййәтин үзвү сечилмәк вә хүсусилә президенти олмаг хүсуси фәхр сайылыр. Гейд едәк ки, 1783-1937-ҹи илләр әрзиндә Америка алимләриндән йалныз ашағыдакы 6-сы бу ҹәмиййәтә үзв сечилә билмишләр: А.Р. Һенри(1889), С.П. Ленгли(1895) , Ч.В.Гиббс (1897), А.А. Майкелсон (1902), Р.В.Вуд (1919), И. Ленҝйумйур (1935). 1665-ҹи илдән Лондон Крал Ҹәмиййәти дүнйада ән мәшһур олан елми дәрҝи (журнал) нәшр етдирир. Бу ән гәдим дәрҝиләрдән биридир. Мисли бәрабәри олмайан йүзләрлә кәшф вә ихтиралар, йени елм вә тәһсил моделләри бу дәрҝинин сәһифәләриндән дүнйайа йайылмышдыр. Гибтә етмәмәк олмур.

Тәдриҹән, Лондонда вә башга Инҝилтәрә шәһәрләриндә тәбиәтшүнаслыг вә башга елми саһәләр үзрә мүхтәлиф өзәл вәгфләр, иттифаг вә ҹәмиййәтләр, елми вә тәһсил идарәләри тәсис олунду.

Ики вә үч пилләли тәһсил системинә кечилди. Бакалавр маҝистр, доктор вә профессура һазырлығынын ән мүһүм вариантларына башланды. Чох кечмәди ки, бүтүн бу ҝөрүлән ишләр өз мүсбәт нәтиҹәсини верди. Дүнйанын сайсыз-һесабсыз елми-тәдгигат лабораторийаларындан, али мәктәб кафедраларындан бир нөв елми һесабат вермәк, чыхыш етмәк, өз ихтира вә кәшфләри һаггында рәй алмаг үчүн алимләр Инҝилтәрәйә, Оксфорд вә Кембриҹ университетләринә ҝәлирдиләр. Бу әнәнә инди дә давам етмәкдәдир.

ХВЫЫЫ әсрдә техники иҹадлар сырасында телескопларын ихтирасы да бөйүк әһәмиййәт кәсб едирди. 1671-ҹиилдәКембриҹуниверситетиндәхүсусиконструксийалыбирминиатуртелескопихтираедилди. Мүәллифи И.Нйутон! Һәмин илин пайызында И.Нйутон өз телескопуну Лондона крала ҝөндәрди. ЫЫ Карл телескопу даһи алимләрлә мүзакирә едиб йохландыгдан сонра 11 йанвар 1671-ҹи илдә И. Нйутон Лондон Крал Ҹәмиййәтинин үзв сечилди.

Беләликлә, инҝилис елм вә тәһсил тарихинин (үмумиййытлә, инҝилис тарихинин) Нйутон дөврү башланды. Бу тарих 1665-1727-ҹи илләри әһатә едир. Бу мүддәтдә И.Нйутон нәләр етди? Бир гәдәр әввәлә гайыдаг. 1546-ҹы илдә Кембриҹ университетиндә Тринити коллеҹи йарадылмышды. 1663-ҹү илдә исә Тринити коллеҹиндә Һ. Лйукас сойадлы бир нәфәр хүсуси бир тәбиәтшүнаслыг кафедрасы тәшкил етди. Лйукас кафедрасы ҝүнү бу ҝүнә кими фәалиййәт ҝөстәрир. Нйутондан башлайараг Дирака гәдәр ән даһи инҝилис алимләри бу кафедранын рәһбәри олмушлар. Гибтә етмәмәк мүмкүн дейилдир! 1669-ҹу илдән 1701-ҹи илә кими кафедранын рәһбәри И. Нйутон олмушдур. И. Нйутон ейни заманда 1699-ҹу илдән өмрүнүн сонуна кими Лондон Крал Ҹәмиййәтинин президенти олмушдур, задәҝан титулуна лайиг ҝөрүлмүшдүр вә с. Бунлар И. Нйутонун вәзифә характеристикаларыдыр. Бәс елми ҝөстәриҹиләри нәдән ибарәтдир. Нәинки инҝилис милләти, һәтта бүтүн бәшәриййәт гаршысында И. Нйутонун хидмәтини принсипҹә өлчмәк мүмкүн дейилдир. И. Нйутон инсан мейарлары илә өлчүлә билмәйән фитри истедад саһиби олмушдур. О, физиканы натурал фәлсәфәдән айырмыш, конкрет физика елми шәклинә салмыш вә онун йүз илләри габаглайан инкишаф програмыны ҝөстәрмишдир. И. Нйутон бир чох елмләрдә мисилсиз из бурахмышдыр. Механиканын ганунларыны кәшф етмиш, елмә тәҹил, гүввә вә с. анлайышлар дахил етмиш, елми оптика вә астрономийа йаратмышдыр. Үмуми дүнйа ҹазибә ганунунун банисидир. Ҝүҹлү рийази апарат йаратмыш, диференсиал вә интеграл рийазиййатын әсасыны гоймушдур. Нйутон тәбиәтшүнаслыг елмләри саһәсиндә надир инҹи сайылан “Башланғыҹ” вә “Оптика” әсәрләрини йаратмышдыр. Елмдә белә бир символик ифадә мейдана ҝәлмишдир. Нйутона гәдәр вә сонра! Гүввә ваһиди онун адыны дашыйыр. И. Нйутонун ады илә елмә Нйутон ганунлары, Нйутон теореми, Нйутон механикасы, Нйутон дүстуру, Нйутон телескопу, Нйутон һалгалары вә онларла башга анлайышлар дахил едилмишдир. Ишығы тәркиб һиссәләринә айырмаг бәшәриййәт тарихиндә һамыдан әввәл И. Нйутона нәсиб олмушдур. Инди үмумиләшдирәк. Бәшәриййәт тарихиндә дүнйанын физики мәнзәрәси ҹәми үч дәфә йарадылмышдыр. Бунун биринҹиси – механики мәнзәрәсини мыһз И. Нйутон йаратмышдыр! Бунунла да классик физика адланан ән мүһүм тәбиәтшүнаслыг елми мейдана ҝәлмиш вә дүнйанын мисли ҝөрүнмәмиш елми-техники тәрәгги дөврү башланмышдыр. И. Нйутонун кәшфләри вә ихтиралары сайәсиндә елми методолоҝийа йаранмышдыр. И. Нйутонла дүнйа физикасында (тәкҹә физикадамы?) инҝилисләрин һеҝемонлуғу башланмышдыр. И. Нйутон физиканы йаратдыгдан сонра физиканын сайа-һесаба ҝәлмәйән тәтбиг саһәләри мүәййәнләшмишдир. Тәтбиги физика йаранмыш вә о, инсан фәалиййәтинин бүтүн саһәләринә йол ачмышдыр. Сонракы әсрләр, хүсусилә ХВЫЫЫ-ХЫХ әсрләр елм вә техникасы И. Нйутонун гойуб ҝетдийи елми ирс әсасында ирәли ҝетмишдир. ХВЫЫ әсрдә инҝилис тәтбиги физикасы өзүнүн чичәкләнмә дөврүнүн зирвәсинә йүксәлмишдир. Ч. Уаттын (Ваттын) , Ч. Стефенсонун, Ч. Рамсденин, Т.Б. Румфордун, Болтонун, Северинин, Папенин, Картрайтын, Блекин, Тсиглерин, Садлерин, Леуполдун, Смитонун, Нйукоменин вә бир чох башга инҝилис физикләринин вә мүһәндисләринин бу саһәдә адларыны чәкмәк кифайәт едәрди. Мүасир мәна бахымындан ХВЫЫЫ әсрә дүнйа енерҝетикасынын (илк нөвбәдә инҝилис енерҝетикасынын!) йарадылма әсри кими бахмаг олар. Енерҝетиканынбуәсрдәкиинкишафыүчмәрһәләниәһатәедирди.

1. Су илә һәрәкәтә ҝәтирилән универсал механизм вә гурғуларын йарадыылмасы.
Бунларын көмәйилә мүхтәлиф функсийалар йеринә йетирән вә илк нөвбәдә механики ишләр ҝөрән йүкләри( тахыл дәйирманларыны, дәмирчи көрүкләри, киркирәләр, мүхтәлиф нөв тәкәрләр, гарышдырыҹылар вә с.) һәрәкәтә ҝәтирмәк үчүн агрегатлар гурмаг мүмкүн олду. Гысаҹадесәк, бумәрһәләһидроенерҝетиканынйарадылмамәрһәләсидир.

2. Бу мәрһәлә һидроенерҝетикадан истилик енерҝетикасына кечиддир. Бу мәрһәләдә инҝилис тәтбиги физикләри мүхтәлиф конструксийалы истилик мүһәррикләри ихтира етдиләр.

3. Бу мәрһәлә Ч. Уатт (Ватт) мәрһәләсидир. Бу мәрһәләдә даһи инҝилис ихтирачысы вә физики Уатт хүсуси мәһарәт ҝөстәриб бу мүһәррикләрдән ән файдалысыны лайиһәләндириб ишә сала билди. Бу вә бундан әввәлки мәрһәләләрдә даими мүһәррик (Ы вә ЫЫ перпетуум мобеле) йаратмаг ҹәһди илә күллү мигдарда гурғулар йарадылды ки, бунларын да о заманкы техники инкишаф үчүн техники әһәмиййәти варды.

Ч. Уатт ән универсал бухар мүһәррики йаратды, су бухарынын мүкәммәл шәкилдә хассәләрини өйрәнди, конденсатор, бухар дахиледиҹиси, мәркәздәначма тәнзимләйиҹиси, хүсуси мистал силиндрәтрафы бухар көйнәйи, икитәсирли силиндр, мүвазинәтләшдириҹи, суөлчән шүшә, ҹивә вакуумметри вә онларла башга иҹадлар етди. Елмә Уатт паралеллограмы, Уатт бухар машыны вә с. анлайышлар дахил едилди. Илк ҝүҹ ваһиди-ат гүввәси анлайышыны да елмә Уатт дахил етмишдир вә һазырда ҝүҹ ваһиди онун ады илә Ватт адланыр. Уаттла башланан Стефенсонла вә башга инҝилис мүһәндисләри тәрәфиндән давам етдирилән тәдгигатлар нәтиҹәсиндә биринҹи дәрәҹәли паравозлар, ҝәмиләр, истеһсал едилмәйә башлады.

“Сәнайемигйасындаилкәнбөйүкелми-техникиингилаббашверди. Дәмир йол нәглиййаты ишә салынды. 1825-ҹи илдә истифадә үчүн 21км узунлуғунда дәмирйолу ачылды.

Артыг 18-ҹи әсрин сону вә хүсусән өтән әсрин лап башланғыҹында Уаттын, Стефенесонун, Меррейин, Бленкинсонун вә бир чох башгаларынын зәһмәтләри сайәсиндә Инҝилтәрә дәмирйолу нәглиййатынын бөйүк йүксәлиши башлады. Илк вахтлар атларла дартылан гыса релс хәтләри тикилирди. Белә хәтләр әсасән нәһәнҝ завод вә мәдәнләрдә инша едилирди вә илк нөвбәдә йүкдашымалар үчүн нәзәрдә тутулурду. Лакин йухарыда гейд едилдийи кими, үмуми истифадәли дәмирйолу хәтләри дә чәкилирди.

1811-ҹи илдә Инҝилтәрәдә дәмирйолларынын үмуми узунлуғу 300 км иди. АБШ, Алманийа, Франса вә башга инкишаф етмиш өлкәләр бу саһәдә Инҝилтәрәдән хейли ҝери галырдылар.

Инди дүнйада мәшһур олан инҝилис дүймә фабрикләриндән тутмуш нәһәнҝ тикилиләрин сәнайе лабораторийаларынын, ширкәтләрин, фабрик завод комплексләринин әсасы да о вахтлар гойулмаға башлады. Дүнйанын тәдгигат лабораторийаларында, тәһсил мүәссисәләриндә үстү инҝилис дилиндә йазылы ҹиһаз вә апаратларын сайы исә ҝүнбәҝүн артмаға башлады. Јениликчи инҝилис физикләринин вә мүһәндисләринин кәшфләри вә ихтиралары сайәсиндә дүнйада мисли бәрабәри олмайан инҝилис һәрб техникасы вә донанмасы һәрәкәтә ҝәтирилди. Бу донанма Инҝилтәрәни Наполйон ордуларынын пәнҹәсиндән чәкиб гопартды, ону бир чох сонракы туфанлардан хилас етди. Мүасир конструксийалы инҝилис ҝәмиләри вә крейсерләри тәрсанәләрдән һәрәкәтә ҝәлдиләр, оеканлара вә дүнйа дәнизләринә чыхдылар. Африканын саһилләриндән кечиб Һиндистана йол ачдылар, Һинд-Чинә, Јени Зенландийайа, Австралийайа ҝәлиб йетишдиләр. Инҝилисләрин тәсир даирәси ҝенишләнмәкдә давам етди. Ирили-хырдалы онларла миниллик өлкәләр инҝилисләрин гәййумлугларына, мүстәмләкәләринә, йарыммүстәмләкәләринә, губернаторлугларына чеврилдиләр. Инҝилисләрин һөкмранлыг дөрү ҝенишләнмәйә башлады. Вахташыры дүнйа суларында йүзләрлә адалар, йарымадалар вә башга ҹоғрафи әразиләр йенә дә инҝилисләрин әлинә кечирди. Атлантик океанындан кечәрәк инҝилисләр Шимали Америкайа, Канадайа ҝәлиб чыхдылар. Оксфорд вә Кембриҹ университетләриндә исә йени идейалар верилир, ихтиралар едилирди. Инҝилтәрәдән 1000 км-ләрлә узаг-узаг өлкәләрдән зәбт олунмуш әразиләрдән вар-дөвләт, ләл-ҹәваһирәт, әрзаг мәһсуллары исә Лондана дашынмагда давам едирди. Зәманәләр кечдикҹә инҝилисләрин өз алим вә ихтирачылары Канадайа, Америкайа, Австралийайа вә башга йени инҝилис әразиләринә көчмәйә башладылар. Мәмләкәтин пайтахтындан чох-чох узагларда инҝилис алим вә мүһәндисләринин ихтиралары өзләринә йени үфүгләр ачды. Елмдә, хүсусилә физикада вә техникада ҝери галмыш өлкәләр инҝилисләрин, инҝилис елминин вә инҝилис дилинин мүдахиләсинин гаршысында дуруш ҝәтирә билмәдиләр вә онун ҹазибә гүввәсинә дүшдүләр. Тәдриҹән инҝилис дили дүнйа елми дилинә чеврилди. Башга өлкәләрин халгларынын дилиндә сайсыз-һесабсыз мигдарда инҝилис терминләри тәрҹүмәсиз өзүнә йер тутду. Елми дәрҝиләр (журналлар) инҝилис дили васитәсилә дүнйайа йайылмаға башлады. Беләликлә, инҝилисләр һөкмранлыг хәттиндә мөһкәмләндиләр, дүнйа сийасәтиндә, дипломатийасында инҝилисләрин апарыҹы голу да белә йүксәлди. 19-ҹу әсрин исә бүтөвлүкдә инҝилис әсри адландырмаг олар. Алманларын, франсызларын, италйанларын, һолландларын вә башга халгларын физикләринин ролуну зәррә гәдәр дә азалтмадан демәк олар ки, 19-ҹу әсрдә әсримизин биринҹи рүбүндә инҝилисләр физикада биринҹилийи әлдән вермәмишләр. Гейд едәк ки, ХVIII-ХIХ әсрләрдә Авропада вә илк нөвбәдә мәһз Инҝилтәрәдә йухарыда гейд едилдийи кими тарихдә биринҹи вә мүһүм елми-техники тәрәгги баш верди. Икинҹи елми техники тәрәгги исә ХIХ әсрдә баш вермишдир ки, бунларда инҝилис алим вә мүһәндисләри апарыҹы рол ойнамышлар. Өтән әсрдә Лондон (вә бүтөвлүкдә Инҝилтәрә) дүнйанын елми-технки емалатханасына чеврилди. Деви вә Фарадей,Чоул вә У.К.Томсон, Уистон вә Кирк,Дйуар вә Рамзай, Јунг вә Себин, Максвел вә Лоч вә онларла башга инҝилис физикләри бу әсрды йашайыб йаратдылар. Кечәк наилиййәтләрә: Девиниин истедады сайәсиндә електрокимйа елми йарадылды. Ҹәнайе тәдгигат лабораторийаларында, Оксфорд вә Кембриҹ университетләриндә бурулма тәрәзиләри, оптик линзалар, интеференсийа гурғулары, галванометрләр, радиомикрометрләр, сойудуҹулар, калейдескоплар, налвари магнитләр, рефрактометрләр, әксетдириҹи гоннометрләр, електрик мүһәррики, телеграф, трактор, велосипед, рефрижератор, почт маркалары, коһерер, секстант, микрометр, бурғу гайдасы, шкалалар, бөлүчү, машын, окулйар, микрометрик микроскоп вә йүзләрлә диҝәр гурғулар вә ҹиһазлар ихтира едилди.

Инҝилис физикләринин, мүһәндисләринин вә илк нөвбәдә У.К.Томсонун зәһмәти сайәсиндә 1857-ҹи илдә Лондона –Американы бирләшдирмәк үчүн Атлантик океанынын алтындан (Трансатлантик йайла адланан суалтындан) кечән телеграф рабитәси каналы-трансатлантик кабел чәкилди. Дүздүр, илк ҹәһд мүвәффәгиййәтсиз олду. Кабел зәдәләнди. 1858-ҹи илдә Ирландийа илә Нйуфаунленд арасында йени телеграф чәкилди. Бу дәфә дә гәза баш верди. 3 айдан сонра бу кабелин дә бөйүк дәринликдә изолйасийасы хараб олду. Анҹаг инҝилис мүһәндисләри дә инҝилис мүһәндисләри иди. 1866-ҹы илдә мүһүм һазырлыг ишләриндән сонра үчүнҹү дәфә суалты телеграф рабитә кабели ишә салынды вә бөйүк мүвәффәгиййәт әлдә едилди. Бу кабел узун мүддәтли олду. О дөврдә трансатлантик телеграф кабелинин чәкилиши дүнйа мүһәндислик тарихинин ән надир ишләриндән бири сайылыр. Атлантик океанынын алтындан 5 километрлик дәринликдә кечән бу кабелин узунлуғу 5100 км-дир. Кабелин бурахма габилиййәти дәгигәдә 300 һәрфдән ибарәт иди. Сонралар Атлантик океаны алтындан йени телеграф хәтти чәкилмәйә башлады. Бу кабелин дамары (тели)пермалой ленти илә өртүлмүшдү. Бу да һәр бир дамарын бурахма габилиййәтини 8 дәфә артырмаға имкан верди. Атлантик океаны алтындан чәкилән трансатлантик кабелләрин сайы 20-дән артыгдыр. Хейли сонралар Инҝилтәрәни АБШ-ла бирләшдирмәк үчүн йенә дә Атлантик океанын алтындан коаксиал кабел хәтти чәкилди. Бунунла да ики нәһәнҝ инҝилис дөвләти радиотелефон рабитәсилә бәрабәр, бирбаша телефон рабитәсилә дә бирләшдирилмиш олду. Телефон рабитәси коаксиал кабелинин узунлуғу 4169 километрдир. Һәр 75 км-дән бир 3-4 км дәринликдә хүсуси конструксийалы суалты ҝүҹләндириҹиләр ишә дүшүр. Ҝүҹләндириҹиләр узун мүддәт гуллуг едилмәдән ишләмәк габилиййәтинә маликдир. Ҝүҹләндириҹиләр бирләшдириҹи муфталарын ичиндә йерләшдирилир. Трансатлантик телефон вә телеграф рабитәси кабелләринин чәкилиши инҝилис мүһәндисләринин хүсуси лайиһәләндирдикләри кабел ҝәмиләри васитәсилә йеринә йетирилмишдир.

ХIХ әсрдә даһа фундаментал елми кәшфләр исә М.Фарадей вә Ч.К.Максвел тәрәфиндән йеринә йетирилмишдир. 1831-ҹи илдә М.Фарадей електромагнит индуксийасы ганунуну, 1833-ҹү илдә исә електролиз ганунларыны кәшф етди. Диҝәр тәрәфдән физикайа йүрүклүк катод, анод, ино, електролиз, електролит вә саһә анлайышларыны ҝәтирди. 1833-ҹү илдә волтметри иҹад етди. 1845-ҹи илдә диамагнетизми, 1847-ҹи илдә исә парамагнетизми кәшф етди. М.Фарадей 1845-ҹи илдә һамыдан әввәл магнит саһәси анлайышындан истифадә етди. А.Ейнштейнин ҝөстәрдийи кими М.Фарадейин саһә идейасы ән орижинал идейа вә И.Нйутон дөврүндән сонра ән мүһүм кәшф олмушдур. М.Фарадейин кәшф вә ихтиралары сайәсиндә електромагнетизм вә електротехника елмләри мейдана ҝәлди. Өтән әсрдә електротехника саһәсиндә Америка алимләриндән йалныз Ч.Һенри (милиййәтҹә инҝилисдир), Инҝилтәрә алимләри илә мүгайисә едилә биләрди. Һәмин дөврдә шәхси физика лабораторийасы вә башга өзәл мүәссисәләрин тәшкили дә чох ҝениш вүсәт алды. Бунун да техники инкишаф үчүн бөйүк әһәмиййәти олду. М.Фарадейдән сонракы мәрһәлә Ч.К.Максвелә мәхсусдур нә инҝилисләрин өзләринин гиймәтләндирмәсинә ҝөрә өтән әсрдә ән даһи инҝилис физики мәһз Ч.К.Максвел олмушдур. Ч.К.Максвелин күлли мигдарда кәшфләри вә ихтиралары вардыр. Лакин бу кәшфләрдән шүбһәсиз ки, ән гиймәтлиси електромагнит далғалары нәзәриййәсидир. Ч.К.Максвел бу нәзәриййәни бир сыра фундаментал тәнликләрлә ифадә етди. Бу нәзәриййә илә Ч.К.Максвел дүнйада һамыдан әввәл елмә сүрүшмә ҹәрәйаны анлайышыны дахил етди вә електромагнит саһәсинин тәрифини верди. 1871-ҹи илдә дүнйанын ән мәшһур лабораторийаларындан бири олан Кавендиш лабараторийасынын әсасыны гойду. Бу лабараторийада едилән ихтира вә кәшфләрин тәкҹә сийаһысыны тутмаг лазым ҝәлсә, бөйүк бир китаб һәҹми дә азлыг едәрди. Бу лабораторийада Нобел мүкафатларына лайиг ҝөрүлмүш електрон, нейтрон, атом нүвәсинин сүни парчаланмасы вә с. кәшф едилмиш, ДНК-нын, гемоглобинин, моноглобинин структуру мүәййәнләшдирилмиш, Вилсон камерасы, күтлә спектрографы вә с. йарадылмышдыр.

Ч.К.Максвелин нәзәриййәсиндән чох фундаментал бир нәтиҹә чыхырды. Фәзада сәрбәст сурәтдә ишыг сурәти илә йайылан електромагнит далғалары мөвҹуд олмалы иди. Чох кечмәди ки, Ч.К.Максвел нәзәриййәси практикада тәсдиг едилди. Радио вә телевизорун йарадылмасы буна парлаг сүбутдур. Елмин бир чох саһәләриндә Ч.К.Максвел хүсуси ирс гойуб ҝетмишдир. Онун ады илә бағлы елмә Максвел тәнликләри, Максвел нәзәриййәси, Максвел статистикасы, Максвел пайланмасы, Максвел гайдасы, Максвел теореми, Максвел термодинамик мүнасибәтләри вә с. анлайышлар дахил едилмишдир. СГС системиндә магнит сели ваһиди онун шәрәфинә максвел адландырылмышдыр. И.Нйутондан сонра дүнйанын икинҹи физики мәнзәрәсини – електродинамик мәнзәрәсини йаратмаг Ч.К.Максвелин гисмәтинә дүшмүшдүр. Бунунла да классик електродинамика мейдана ҝәлмишдир.

М.Фарадейин, У.К.Томсонун, Ч.К.Максвелин йашадыглары илләр дүнйа шөһрәтли инҝилис краличасы Викторийанын дөврүнә тәсадүф едир. Викторийа 1837-ҹи илдән 1901-ҹи илә кими нә аз нә чох 64 ил Инҝилтәрәнин краличасы олмушдур. Һәм дә чох ҝүҹлү шәхсиййәт олмушдур. Мәгрибдән Мәшригә гәдәр бүтүн бөйүк Британийа әразиләриндә һөкм саһиби олан вә инҝилис дүнйасына бөйүк тәсир етмиш бу һөкмдарын хидмәтләрини инҝилисләрин өзләри Максвелин хидмәтләри илә мүгайисә етмиш вә мүгайисә едилмәз дәрәҹәдә үстүнлүйү Максвелә вермишләр.

И.Нйутондан башланан физика елминин зәрәр йүрүшү мүәййән мәнада Ч.К.Максвеллә йекунлашдырылмыш вә инҝилис алимләринин нөвбәти нәсилләрини өтән әсрин сонуна йахын вә әсримизин башланғыҹында йени естафети алмаға ҝәтириб чыхармышдыр. Резерфорд, Релей, Ч.Ч.Томсон, Дирак вә башга инҝилис алимләринин дөврү башланды. 1901-ҹи илдән дүнйайа ән йүксәк нүфузлу елми мүкафат сайылан Нобел мүкафаты тәсис едилди. Елә бил ки, бу мүкафат инҝилис алимләри үчүн тәсис едилмишди: Ч.У.С. Релей, Ч.Ч.Томсон (ата), П.Ч.Томсон (оғул), У.П.Брегг (ата), У.Л.Брегг (оғул), Ч.Т.Р.Вилсон, О.В.Ричардсон, Ф.У.Астон, Ч.Ҹедвик, П.А.М.Дирак, Ф.Х.К.Кирк, Ч.Д.Уотсон, Д.Габор, М.Уилкинс, Ч.Уилкинсон, Н.Ф.Мотт, Е.Т.С.Уолтон, У.Рамзай, М.Перутс, Д.Кендрйу, Ҹ.Г.Баркла, Епплтон, П.М.С.Блекетт, Е.Резерфорд, Б.Д.Чозефсон, Ч.Д.Кокрофт, С.Ф.Пауелл, Ф.Содди вә бир чох башгалары мүхтәлиф илләрдә бу бөйүк елми мүкафата лайиг ҝөрүлдүләр. Чох мараглыдыр ки, һәмин Нобел мүкафатчыларынын һәр бири өзүнә чох ҝүҹлү елми физика мәктәбләри йаратмышдыр. Е.Резерфордун Кембри вә Манчестер университетләриндә йаратдығы физика мәктәбләриндә йетишән дүнйа шөһрәтли физикләрин бир нечәсинин адыны чәкмәк кифайәт едәрди: Г.Гейтер, Е.Марсден, Ч.Неттол, О.Ганн, Г.Мозли, Ч.Ҹедвик, Е.Андраде, Ҹ.Г.Дарвин, Н.Бор, Д.Хйовеши, П.Блекетт, Ҹ.Еллис, Ч.Кокрофт, Е.Уолтон, С.Пауел, М.Олифант, У.Вустер, Н.Фезер, Г.Месси, Х.Баба, Ф.Ди, Т.Аллибон, Т.Шимутсу вә онларла башгалары.Сабиг ССРИ алимләриндән П.Л.Капитса, Ј.Б.Харитон, А.И.Лейпунски, К.Д.Синелников да бу мәктәбдә йетишмишләр.

Бу алимләрин дә әксәриййәти сонралар Нобел мүкафатларына лайиг ҝөрүлмүшләр вә өзләри дә чох ҝүҹлү физика мәктәбләри тәсис етмишләр. Беләликлә, елми естафет нәсилдән-нәсилә кечәрәк инди дә давам етдирилир.

Имдад Тағыйев, “Тәһсил” Ҹәмиййәти Идарә Һейәтинин сәдр мүавини

ИмдадТағыйев,
Азту-нундосенти.