Xaldır, Xaldan – Xalçadır, O, bir Kitabədir..

Ümumiyyətcə Xalça sənəti, Peşəsi çox-çox Qədim, Yer üzündə ilkin, “təsviri sənət”, məktəbinin əvvəli və növüdür! Çünki, çox əminliklə demək olar ki, bu ilk “Təsviri sənət”, üslubu, məktəbi, Azərlərə-Azərbaycana aiddir, məxsusdur! Çox sadə bir məntiqə əsaslanaraq, demək mümkündür ki, tək “Xalça”, Söz birləşməsi, Sözü, “Xal”, “Xal-Xal”, Tək-tək, İlmə-ilmə ilə vurulan, biri-birinə, hər bir (yenə də, xal-cıqlar), ilmələmə üslubu, nəticədə isə, təsvir Texnologiyasına görə, müxtəlif balaca “Xal-cıqlar, Xal-çalar”, nəticədə, bəzək tərtibatında olub, öz gözəlliyini tamamlayır! 

 Amma çox sonralar, həmin “Xalça”, növü, Palaz, Kilim, Qobalen və s. adlıqlarla tərtibatlar verilsə də, İlmə vurma, Xal-xal, ilmələri biri-biri ilə, tamamlama üslubundan kənara çıxmaq mümkün olmayıb! 
Bu, Təsviri Sənət üslubu, tədricən ətraf ərazilərə də, yayılıb gedib! 
Bu, Təsviri sənət növünü, niyə tək-tək, ilmələrlə tərtibatında yerinə yetirilməsi ilə, o insanlar, bu Üsulla, nəyə nail olmaq istəmişdilər? 
Maraqlı və araşdırılmalı olan Məqam, buradan başlayır! 
Çox diqqətli araşdırılmalardan, bu qənaətə gəlinir ki, “Xalçaçılıq”, sənəti, Peşəsi də, məktəbi də, Maq məktəbinin, Kahinlər məktəbinin, bir dərsi kimi də, başa düşmək olar! 
Ola bilməz ki, hər hansı bir, sənət, peşəkarlıq, üslub, yanaşma metodları, nəticələr, birdən-birə, heç bir əsası olmadan, meydana çıxsın! 
Hər bir Sənətin, Sənətkarlığın, Ustadlığının, hər hansı bir Məktəbin, əvvəli və mə’nasından, ortaya çıxar! 
Boş-boşuna, lazımsız, mə’nası aydın olmayan, heç bir Üslub, Yanaşma, Ardıcıllıq, lazımsız olaraq, birdən-birə, ortaya çıxa, bilməz! 
Hər bir Başlanğıc, bir Mə’na, Kəsb edər! 
Azərbaycan ərazisindən, Azərlərdən, ilkin təsviri sənət üslubu, Xalçalarla, Xala-xalları vurmaqla, başlayıb! 
Məsələ burasındadır ki, Dünya Tufanından xilas olmuş, o, dövrün İnsanları, o, həmin ərəfəni, Gəmi Qayada, Daş qayalara, On böyük Kitabə üzərinə, Çaxmaq daşlarının vasitəsi ilə, o, ərəfəni, Qayalar üzərinə, Həkk etmişdilər ki, o, dövrün insanları və gələcək Nəsil törəməsi, öz Babalarından, xəbərdar olsunlar!  
Çünki, həmin O, Tufandan xilas olmaq, sağ qalmaq, bir böyük mə’na daşıdığından, həmin hadisə və ərəfəni, ancaq belə bir üsullar, daş-qayalara, o, ərəfəni, Daşı-daşa, döymə üslubu ilə, Tarixləşdirə biliblər! 
Ur ərazisindən, Gəmi Qayadan, Nuh – çıxandan, dünya tufanından, bu Ərazidən xilas olmaq, çox mühüm bir hadisə kimi, yaddaş edilibdir! 
Həmin On Kitabəyə, həkk olunan, o, ərəfə, xilas olmuş o, İnsanlar, Su Tökən bürcünü, Qoç bürcünü, Buğa bürcunü, su çəkilməyə başladıqdan sonra Balıqlar bürcünü, həkk etməklə yanaşı, o dövr Kainat mexanlkasını, Astronomiyanı, Ulduzlar sistemini, Yazı -Alfavit cədvəlini, Riyazi ədədlər, simvollar, insanlar, həndəsi quruluşlar və s. həkk edilmişdir! 
Bu, yazı üslubu və ardıcıllığına isə, Astronomiyanı, Təbiət elmlərini, Səmavi Aləmdən xəbərdar olanlar, Kahinlər, Bab-lar, Qammaları, Rənglər dünyasından xəbərdar olanlar, nəzarət edirdilər! 
Həmin Qaya üstü təsvirləri, ancaq Göz, baxış yaddaşında, Baş Yaddaşında gəzdirib, daşımaq olardı! 
Amma həmin yazı simvollarını, başqa daşa köçürmək, daşımaq çətinlik törətdiyindən, belə bir üslub axtarıb, tapdılar ki, su içərisində bitən Qəmiş, Qəmişlərin ucluğunda, Zərif yumşaq olan, indiki dillə desək, Pambıq liflərinə bənzər olan, həmin çiçəkləri toplamaqla, onları ipə çevirməklə, ilkin olan, toxuculuq xammalı əldə edilibdir! 
İlk Xalça toxumaq, ilmələmək üslubunu, Qəmiş lifləri vasitəsi ilə, toxunubdur, toxuna bilibdir!  
Sonralar isə, həmin Qəmiş liflərini, daha da, yumşaq, zərif etmək üçün, Yun lifləri əlavə edərək, daha da, Zərif parlaq olması üçün isə, İpək lifləri əlavə edib, ilk zərif iplər alaraq, əldə edərək, Xalları-xallara, İlməliyərək, Qaya üstü yazıları, işarələri, yumşaq olan, Parça tipində, qatlanan, rahatçılıqla gəzdirilə bilən bir hala qədər gətirə, biliblər! 
Min illər keçməyinə baxmayaraq, ilkin Xalça Toxuma Texnologiyası, bu günə qədər davam edərək, Toxuculuq Sənayesi, həmin ilkin xalça toxuma metodu ilə, Liflərin düzünə və Liflərin eninə quruluşu ilə, Parça toxunur!  
Yə’ni, “Utka” və “Paunson”, hələ də, o, İlkin üslubla, Toxunmaqdadırlar! 
İlk Xalşalar, Azərbaycan ərazisindən, Azərlərdən yer üzünə gətirilməsinə səbəblərindən biri, ilkin yazı mədəniyyəti olan, Qaya üstü təsvirlərin, davamı kimi, ardıcıllığı kimi, ortata çıxıb! 
Çünki, Gəmi Qayada, Qobustanda, Azıx mağarasında, Daş üstü təsvirlərin başlıca qayəsi, Qoç, Buğa, ilkin İnsan siluyetləri, müxtəlif yazı mədəniyyəti, müxtəlif simvollar, Svastika, Spiral, müxtəlif Həndəsi formalar və s. təsvir olunublar! 
Bu təsvirlərin gammısı, həm Yer üzünü əhatə edən Bürclər ərəfəsini, Maqik qüvvəyə malik olan, bir çox “həndəsi formalar”, Kainat mexanikasını, Astronomiyanı əhatə edirdi! 
Xalçalara köçürülən, həmin işarələr, tətbiqi-təsviri əsər kimi, yaşayış sahələrində, divar üstünə asmaq şərti ilə toxunurdu! 
Onların üzərində olan o, Kainat mexanikasını, Astronomiyanı, ayaq altına Salmaq, məqsədə üyğun sayılmırdı! 
Ayaq altına, ev şəraitində, həsir, onun üstündən, palaz, kilim sərilərdi! 
Amma, Kilim, Palazlar, adətən düz xətli formalarda toxunardı ki, yaşayış sahəsinə, evə, həyətə, ailələrə Yollar “açılsın”, yollar üzansın, evə Uğurlar gəlsin, çatsın! 
Xalçalar isə, xüsusi tərtibatlarla, xüsusi ölçülərə uyğun, xüsusi ornament və xüsusi, həndəsi quruluşlarla, tərtibat verilirdi! 
O, Tərtibatçılar, koranə, heç bir tərtibat vermirdilər! 
Hər bir yaşayış evində, orta ölçü sahəsinə yerləşdirilən Xalçalara, mə’na, Mahiyyət, köçürülürdü ki, hər bir xalçaya divarda baxan kimi, başqa adam, ailə üzvü olmayan, kənardan gələn qonaq, bu Xalça tərtibatında, ailəyə hansı Talismanın, uyğun olduğu bəlli olurdu! 
Qaya üstü təsvirləri tədqiq edənlər belə bir qənaətə gəlirlər ki, həmin Qaya üstü təsvirləri Çobanlar həkk edərək, maldarlıqla məşqul olduqlarını demək istəyiblər! 
Bu Versiya, tamamı ilə, yanlışdır! 
Çoban peşəsi çox yaxşı və lazlmlı peşədir! 
Amma ki, çoban həm Astronom, həm sirli, örtülü, güzgü effektləri ilə, Səma simvollarını, Kainat İşıq Qanunlarını daş üzərinə dəqiqlik və ardıcıllıqlarla həkk etməsi, bir o qədərdə, inandırıcı görünmür! 
Amma ki, bir “Xal, Xalça”, söz birləşməsi, təsvir etmə olduğundan, Azərbaycan ərazisində, Şe’rlərdə, Qəzəllərdə, Xalq mahnılarında “Xal”, kəlməsi, bir çox sirli örtülü olma məqamında, bir İşarə, bir Xal kimi, üstü örtülü, sirli bir ifada kimi işlədiblər! 
“Sənin bir Xalına, Buxaranı verərəm”, deyən Kəs, Xalın nə mə’na, kəsb etdiyini, yaxşı bilirmiş! 
Vaxtınızı çox almayım, Azərbaycanda, ümumiyyətcə Xalça, İlk Xalçaların, toxunması və Tərtibatları, Gəmi Qaya, Qobustan, müxtəlif mağaralar divarlarında həkk olunub! 
Bu Qaya üstü Abidələrdə nə kimi, qeyd-yazı, simvollar, ornamentlər, həndəsi formalar, o, Təsvirlərin bu ərazidən, Azərbaycan ərazisindən ilkin yayılması, qaya üzərində həkk edilmiş, Qoç, Buğa, simvollarının bütün Elementləri Günəş Mə’bədi, Qız Qalası da, işəri şəhər, Elm şəhərinin Darvaza qapıları üzərundə, bir çox Qalalar üzərində, şox Ustalıqla istifadə edilmişdir!  
Bütün bu araşdırmaların hammısı, elə biri-birinə bağlı və elə biri-birini tamamlayır ki, daha həqiqətlər qarşısında ancaq Heyrət gəlir, Heyrət dayanır! 
Çünki bir çox tarıxı mə’bədlərin daş üstü təsvirlərinə baxıb, araşdıranda, olsun Misir Ehramları, olsun Mayya mədəniyyəti Abidələri və s. hamısının üzərində, Daş yaddaşı, Gəmi Qaya, Qobustan, Azərbaycan ərazisində, mağaralarda, qayalarda sirli-sirli qalmaqdadırlar, Azərbaycan məktəbinin davamıdırlar! 
Bütün ətraf əzari Arxitekturalarının bir Məktəbi, Gəmi Qaya, Qız Qalası, İçəri Şəhər Arxitekturasında çox ustalıqla işlədiliblər! 
Ümumiyyətcə, Xalçalar bir Kitabə kimi, xal-xal ilmələnərək, bir yazı-mətn kimi baxlıırdı! 
Toxunan Xalça sahəsində işlədilən mə’naları, onu Rənglər tamamlayırdı! 
Ornamentlər, həndəsi formalar, simvollar Rənglərlə, biri-birinin mətnlərini, Bu Xalçanın niyə bu tərtibat daşıdığının Mahiyyətini, bir yazı Mədəniyyəti kimi, xarakterizə edirdi! 
Xalçalar çox Zərif, çox Mə`nalı, Kainat, Səma, Təbiət qüvvələri, Su, Torpaq, bütün Aləmləri özündə Cəm etdiyindən, Onlara Səma Kitabələrinin, Xal-Xal, İlmələnib, nəticədə “Xalçalarda:, Özünü təstiq edirdi! 
Xalça adlıq deyil! Ad daşımır!  
“Xalça”, Xal daşıyır, Üslub daşıyır, Rəng Daşıyır, Söz, Söhbət, Mətn, Ərəfə daşıyır! 
Mə’na, Məntiq, Mahiyyət Daşıyır! 
Xalça, İlmə-Xal,  
Çalar isə-Rəng çalarları, Rənglər Aləmi, Rənglər, Səmalar Aləmi Olaraq, cəmində, Xalça kimi deyilib, İfadə Olunub! 
Çox sonralar, Dulusçular o, sənətkarlar, Xalçalar üzərində işlədilən bir çox, Ornamentləri, həndəsi formaları, Svastikanı, Spiralı, Maqik işarələri, Gil qablar, gil mə’mulatlarının üzərinə, köçürüb, həkk ediblər! 
Azərbaycan ərazisində, Miskərlər, Zərgərlər bu ənənələri, bu Təsviri Sənət məktəbini davam edərək, Mis qablar üzərinə, Zərgərlik mə’mulatlarına, bu İşarələri, çox Ustalıqla köçürüb, həkk ediblər, Yaşadıblar!

Vahid Rzaev.