Satır- 2
SA+TİR – ŞA +TİR – ŞATIRLI. 2-Cİ HİSSƏ.
Tarixi ədəbiyyatlarda “Şatır” sözünün onlarla tələffüz və yazılma formaları var. Odur ki, “sözün məna çalarlarına diqqət yetirəndə zaman və tarixi məkan anlamları diqətə alınmalıdır.” – bu fikir professor F.A.Cəlilova məxsusdur.
Məxəzlərdə “Şad” , “Şatır” ifadələrinin işlənmə tarixi və coğrafi məkanının Urmi hövzəsi olduğu məlumdur. Tarixin sonrakı mərhələlərində hansı coğrafi məkanda , hansı mənada işlənməsindən asılı olmayaraq sözün ilkin variantının “Şad” və “Şatır” kimi – titul mənasında işlənməsi şübhəsizdir.
Xronoloji cəhətdən Şato sözü Şad və Şatır sözlərindən daha sonra yaranmasına baxmayaraq, yuxarıda göstərilmiş mənbələrdə sözün mənası “Çöl adamı” kimi mənalandırılır… odur ki, “Şatır” sözünün kök – mənasının burada axtarılması çaşdırıcı meyldən, “tələ”dən başqa bir şey deyildir. Sadəcə olaraq yada salmalıyıq ki, Mərkəzi Asiya ərazisindəki məskunlaşma “URMİ DÖVRÜ”ndən sonrakı tarixə aiddir. Sübut üçün , Professor Firudin Cəlilovun “URMİ TEORİSİ”nin əsas müddəalarından biri olan baş-kəllə sümüyünün antropoloji quruluşu haqqında olan nəzəri-praktik təhlilləri ilə tanış olmaq kifayətdir.
Mənim fikrimcə, “Şatır” sözünün kök-məna izahı professor F.A.Cəlilovun, Y.C.Kooppesin (Kupper), Mirəli Seyidovun,Cənublu qardaşımız – Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, toponimika üzrə mütəxəssis Fərhad Cavadinin tədqiqatları, araşdırmaları, izahı ən real, düzgün və bitkindir.
F. Cavadi : ” Şato” söz-adı mifoloji görüşlər və inamların əsasında yaranmışdır. Bu söz. əski mürəkkəb türk sözüdür və “Şa+to” haqqında ən güclü versiyalardan biridir. Bu söz iki qədim türk sözü olan “ŞA və TU” sözlərinin tərkibindən yaranmış mifik sözdür”.
Rus türkoloq alim V.V. Radlov yazır : ” Şa” və onun başqa fonetik variantları olan “Ça” . “Şa” sözləri də bir-çox türk dillərində “C”, “Y” ,”S” səslərinin bir-biri əvəzlənməsi səciyyəvi haldır”.
Mifoloq alim Mirəli Seyidov : “Bir çox türk dilli xalqların, o cümlədən azərilərin soy kökündə duran qəbilələrin də “Yay”, “Şa”, “Ça”,”Yay”-ya inanmış, onları müstəqilliyin bəlgəsi saymış. Bu ifadələri qüvvət, güc mənasının mifoloji inamla əlaqəsini sanmış, özlərinə aid kimi qəbul etmişlər”.
Reallığı əks etdirən bütün araşdırmaları, izahları təhlilləri üzləşdirən zamanı “Şatır” sözünün əsas anlamı belə alınır : İGİD, QORXMAZ, DÖNMƏZ, YENİLMƏZ, SÜRƏTLİ….
Mirəli Seyidov: ” Oğuz türklərinin inamında Günəş sonsuzluqdur, əlçatmazdır və ondan aşağıda Oğuz durur. Bir sıra türkdilli xalqlarda göy tanrısına ” Üç Qorbustan ” deyilir. Göy tanrısının Qorbustan adlanması təsadüfi deyil. Onun anlamı “Günəşin çıxdığı yer” (Dan), odu (burada Günəş göz qarşısına gətirilir) izləyən deməkdir. Oğuz da Qorbustan kimi Günəşlə bağlıdır. Oğuz danın özü, ya da onun sökülməsini xəbər verəndir. Bu mənada Oğuz, Günəşlə, işıqla, şüa ilə bağlıdır. Günəş şüası gözdə, suda, şüşədə,aynada “xaç” və “artar” kimi əks olunur. Əski oğuz türkləri və bir-çox türkdilli qəbilə birləşmələri bu təbiət hadisəsini özlərinin “günəş” sonralar isə “tək tanrılıq”, sonsuzluq inamı ilə bağlamışlar. Deməli, xaç xristianlıqdan qabaq mifik təfəkkürdə olmuşdur və günəşin, odun bəlgəsidir.
Təsadüfi qayda deyil ki, Türk xalqları dinclik – sülh müqavilələrini dağın təpəsi və zirvəsində bağlamışlar “.
Fərhad Cavadi : ” Mənə görə “Şatır”, (Satır) etnonim adı əslində “Şato+ir” ( “Satoir”) olmalıdır. Digər geclü ehtimala görə də “Şatir” (“Satir”) ad və sözü “Şa” (“Sa”) – (yay, kaman) və “Tir ” (ox, peykan) sözlərinin tərkibindən yaranmış mürəkkəb sözdür. Deməli, buradan belə nəticə əldə olunur ki, indiki fars dilində işlənən “Tir” (ox, peykan) sözü qədim etnonimin yəni, Şatırın ikinci hissəsidir. BU HESAB İLƏ “ŞA+TİR” (“SA+TİR”) AD VƏ SÖZÜNÜN ANLAMI “OX VƏ YAY” OLUR və ” Şatirli” (“Satirli”) etnonim və etnotoponiminin ad etimologiyası və anlamı “OX-YAYLI”, “ox, yayı olan kimsə”, cəngavər, döyüşçü olur.
Ox, yay “Şatir” (“Satir”) ad sözünün ikinci anlamıdır… cəngavər, döyüşçü kimi anlamlar sözün üçüncü, dördüncü anlamları sayılır “.
İstər ad, ləqəb. komanda adı və s. müəyyənləşdirilən zaman insanlar həmişə düşünüblər… heç vaxt təsadüfi ad qoyulmayıb; indinin özündə də… adların özlərində istək və arzu, fiziki keyfiyyət, diqqətçəkici əlamətlər, fərqlənmə keyfiyyətləri həmişə nəzərə alınıb. Çox hallarda bənzətmələrdən də istifadə olunub. Bu mənada fərhad cavadinin araşdırmalarında Şatır sözünün izahı daha dolğun olaraq diqqəti cəlb edir. “Satir” (“Şatir”) sözü və yaxud adı qədim türk mifik görüşlər fəlsəfəsi ilə bağlı əski türk sözüdür. Bu söz qədim türkcə “Sa” (yay, kaman) və “Tir” – (ox, peykan) sözlərindən yaranmışdır.
1) SA+TİR, SAY+TİR, ŞAY+TIR, ŞA+TIR.
2) YAY+OX, YAY+OX, YAY+OX, YAY+OX”.
Azərbaycan xalqının deyimləri oqədər zəngindir ki, o deyimlər vasitəsi ilə həyatımızın ən qədim dövrlərinə aid olan fəlsəfi düşüncəsini sərbəst öyrənmək mümkündür. “ATILAN OX GERİ DÖNMƏZ !” – cəmi dörd sözdən ibarət olan bu cümləni istər məntiqi, istərsə fiziki anlamda izah etmək istəsək, xarakterin, keyfiyyətin, deyilən sözün nə üçün atılan oxa bənzədildiyini asanlıqla başa düşə bilərik. Bu mənada bir-çox insani keyfiyyətlərin ox və yaya bənzədilməsini təbii yanaşma kimi qəbul etməyimiz tam olaraq həyatidir. Və ya “Oxunu atıb, yayını gizlətmə !”…
Məhəmməd ben Yəqub Firuzabadi (1329-1414) “Qamus əl-Mühit” adlı sözlüyünün (səh.787) “Əl-Şətuf” (“Şatov”) sözünün qarşısında anlamını belə yazır : – Uzun və uzaq niyyət əzmində vəsf olunur”.
Mifoloq J.C.Koopes (Kupper) Oxun mifologiyada daşıdığı rollar haqqında yazır : ” Yaydan çıxmış oxlar , o əməllərin bəlgəsidir ki, onları dəyişmək olmaz. Ox, süngü və şəmşir ilə birlikdə, Günəş şüası və nuru bəlgəsi sayılır. Eyni halda savaşçı rəmzi və bəlgəsidir. Ox qırmızı dərililərin mifologiyasında Günəşin şüalarının bəlgəsidir. şamanizmdə yələkli ox günəş şüasının rəmzidir “.
Fərhad Cavadi : ” Şat” prototürklərin dilində “Nur”, “İşıq”, “Günəş şüası” anlamlarında işlənən sözdür. Sözün ikinci hissəsi olan İr, “Saçmaq” , “Sıçramaq” , “Saçan,vuran”, “Şüa” – başqa mənada kutsal, müqəddəs, qırmızı, tanrı anlamlarında işlənən sözdür “.
Şatır və ya Şatırlı sözü ilə bağlı araşdırmalar aparan zaman müasirimiz, ciddi yazıları ilə hörmət sahibi olan, Hurifi elminin bilicisi kimi tanınan Firudin Gilar Bəyə də müraciət etdim… Firudin müəllimin şərhlərinin ikisini (hələlik) məmuniyyətlə təqdim edirəm :1) “Şatırlı sözünün kökü Set-Ra mənasında ilkin materiya və onu idarə edən Ra allahı deməkdir. Bu rəmz formalaşaraq İstar (İştar) mənasına düşüb və ümumilikdə Allah mənasını verib. Sonrakı “L” rəmzi isə bu sözün – “İştar Allahın eli” fikrini ifadə edir. Başqa sözlə Şatırlı kəndi Azəri müqəddəslərinin elidir ”
2) …”Şa – Tir ” – rəmzi allahın ruhunun hakim olduğu göy dünyasını və onun yerdəki qapısını bildirir…
Göründüyü kimi şatır sözünün kök-mənasını araşdıran zaman mütəxəssislərin fikirləri üst-üstə düşür. Biz hər-hansı bir sözün izahını vermək istəyiriksə əvvəlcə onun ilk variantını bilməliyik. Çünki, zaman keçdikcə söz dəyişir, bəzən anlamını itirən formaya da düşür. Son variantı əlimizə götürüb bu və ya digər şəkillərdə izah etməyimiz növbəti səhvlərdən birinə çevrilir. Belə sözlər çoxdur. Məsələn, “Bolqar çay”ın on bir adını müəyyən edə bildim. Həmin sözün ilk variantı ilə hazırda yazılan forması arasında heç bir məna əlaqəsi yoxdur. Odur ki, şatır sözü ilə bağlı yüzə yaxın tarixi məlumatları müqayisəli şəkildə öyrənməyə və ümumiləşdirməyə çalışdım… (ARDI VAR).
