Танрынын сечилмиш гонағы
Мәнә галса, дүнйанын бүтүн йахшы адамларыны йахындан танымаг истәрдим. Тәбии ки, бу мүмкүн дейил. Амма мәни гане едән бир мәгам да вар – белә инсанларын дүнйада вар олмасыны биләндә мәнә бир көнүл хошлуғу, мәмнунлуг әта олунур елә бил. Вә өзлүйүмдә фикирләширәм ки, хошбәхт олмаг үчүн мәнә чох шей лазым дейил. Белә бир көнүл хошлуғуну мәнә ишыглы бир зийалы, ҝөзәл инсан, чох дәйәрли вә мүдрик шәхсиййәт – Өзбәкистанын вә Азәрбайҹанын йүксәк рүтбәли дөвләт мәмуру, ҝөркәмли иҹтимаи хадим, дипломат Айдын Әзимбәйов бәхш етди.
Онун кешмәкешли һәйатыны, йашадығы шәрәфли өмүр йолуну ишыгландырмаг, даһа доғрусу, һаггында йазыланлары, дейиләнләри китаб һалына салмаг, тәрҹүмә етмәк вә тәртибат верәрәк чап етмәк мәнә нәсиб олду.
Бу, сырадан ади бир китаб дейилди. Бу, дүнйанын һәр үзүнү ҝөрмүш ләйагәтли бир шәхсиййәтин Вәтән гаршысында ән бөйүк һесабаты иди.
Китаба дахил едиләҹәк материалларла елә илк танышлыгдан сонра артыг бу китабын статусу, дәйәри, һансы контекстдә верилмәли олмасы барәдә гәнаәтим там формалашараг китабын илк сәһифәсиндә өз әксини тапды.
Азәрбайҹанын вә Өзбәкистанын ҝөркәмли дөвләт хадими, Азәрбайҹан Республикасынын Өзбәкистанда илк Фөвгәладә вә Сәлаһиййәтли сәфири вә Мәркәзи Асийа Республикаларында аккредитә олунмуш сәфир Айдын Әлибәй оғлу Әзимбәйова һәср олунмуш бу китаб тәкҹә кешмәкешли, мүсибәтли сүрҝүн һәйаты йашамасына бахмайараг, һәйатда өзүнү тәсдиг етмәйи, өз гүрбәт вә доғма Вәтәни үчүн лайигли оғул олмағы баҹармыш бир инсанын талейи һаггында дейил. Бу, һәм дә бу ҝүн дә тәкрарланан бир чох проблемләрин чох узаға — халгымызын тарихи кечмишинә ҝедиб чыхан көкләрини бир даһа ишыгландырмагла, давам етмәкдә олан һәмин просесләрин мәғзини бир даһа арашдырмаг ҹәһдидир. Нәдән, әслиндә чар Русийасынын сәләфи олан “һуманист совет дөвләтимиз” дә даһа чох бизим халгын тәрәггипәрвәр инсанларына, айдынларына, зийалыларына, милләтини севән оғулларына гаршы хүсусилә амансыз мөвгедә иди?
Јазычы Мәһәррәм Заманын китабда йер алмыш Айдын Әзимбәйовун һәйатындан бәһс едән «Көрпү» адлы повестиндә бу суаллара ҹаваб тапдыгҹа гаршымда гәлби Вәтәнлә дөйүнән бир инсанын, ҝәләҹәйин ҝөркәмли сималарындан биринин долғун портрети мараглы вә реал тәфәррүатларла ҹанланмаға башлады. Достларын, һәмкарларын ону йахындан таныйанларын дост сөзләри исә бу портретин штрихләри олмагла, ону даһа да габарыг етди.
Бәй нәслиндән олдуғуна ҝөрә 37-ҹи илләрдә бир чохлары кими Әлибәй Әзимбәйову да ҝеҹәйнән евиндән апардылар. Онун ҝетдийи үнвана елә арасында «ҝедәр-ҝәлмәз» дейирдиләр. 3-4 илдән сонра башсыз галан аиләнин гапысы йенә гәфилдән дөйүлдү. Бу дәфә Әминә ханым үч гызы вә 4-5 йашлы оғлу Айдынла өлүм гатарынын сәрнишини олду. Онлар да йүзләрлә ҝүнаһсыз һәмвәтәнимиз кими зорла Орта Асийайа, Газахыстанын аҹ чөлләринә сүрҝүн едилдиләр. Јүзләрлә адамын кип долдурулдуғу гапысыз-пәнҹәрәсиз, үфунәтли, ҝаһ ҹәһәннәм истисинин, ҝаһ да илийә ишләйән сойуғун һөкм сүрдүйү вагонларда сағ галмаг шансы аз иди.
Өләнләрин нәшини анҹаг ҝеҹә гаранлығында вагондан ҝөтүрүрдүләр — торпаға тапшырылмайан инсанларын өлүмләринин дә зүлүм олдуғуна шаһид олмасын дейә.
Анҹаг… Ҝөйләрин илтифаты илә мөҹүзә баш верир – башга вагонда апарылан Әлибәй тәсадүфән арвад-ушағынын да бу гатардакы сүрҝүнә мәһкум олунмушлар арасында олдуғундан хәбәр тутур. Үч иллик айрылыгдан сонра аиләнин үзвләри тапышырлар.
Јашананлары тәмиз ушаг йаддашына һәкк едән Айдын мүәллим оланлары бу ҝүнкү кими хатырлайыр. Аҹ, сусуз галмаларыны, жмых йемәләрини, сусуз, илан мәләйән сәһра һәйатыны, ҹәһәннәм истисини, сойугдан донмамаг үчүн йеҝанә үст ҝейимини нөвбә илә ҝейинмәләрини…
Доғрудан да, һәр шейин бир сону олур. Мәшәггәтли ҝүнләрин, айларын, илләрин дә сону чатыр. Аилә бәрәат алыр. Анҹаг доғма Вәтәнә, илк дәфә дүнйайа ҝөз ачдығы йерә – ушаглыг хатирәләринин әлчатмаз үнваны Нахчывана дөнмәк мүмкүнсүз олур. Әзимбәйовлар әввәл Газахстанда. Сонра исә Өзбәкистанда йашамаға башлайырлар. Айдын бурада орта мәктәби битирир. Института дахил олур. Кәнд тәсәррүфатынын механизасийасы үзрә али тәһсилли мүтәхәссис кими фәалиййәтә башлайыр. Елә илк ҝүндән дә савады, билийи, тәрбийәси, шәхсиййәти илә диггәт чәкир. Мүһәндис кими ишә башладығы автобазада чох кечмәдән баш мүһәндис, даһа сонра рәис вәзифәсинә тәйин олунур. Иш йерләри бир-биринин далынҹа, фасиләләрлә, йүксәлән график үзрә дәйишир. Сырдәрйа Вилайәт автотрестинин рәһбәри, Сырдәрйа Вилайәт Коммунист Партийа Комитәсинин катиби, Өзбәкистан ССР Автомобил Нәглиййаты назири, Өзбәкистан ССР Назирләр Кабинетиндә шөбә рәиси вә нәһайәт Азәрбайҹанын Өзбәкистандакы илк фөвгәладә вә сәлаһиййәтли сәфири.
Сонунҹу вәзифәйә ону Һейдәр Әлийев өзү тәйин етмишди. ССРИ Назирләр Совети сәдринин Ы мүавини ишләйән Һейдәр Әлийев нечә илләр өнҹә Москвада онунла 5-10 дәгигә тәмасда олмуш, мәрузәсини динләмишди. О вахтдан он илдән чох вахт кечмәсинә бахмайараг мүстәгил Азәрбайҹанын феноменал йаддаша малик Президенти заманында ону хатырлайараг Өзбәкистандан вәтәнә дәвәт етмиш вә ону Азәрбайҹанын бу өлкәдә сәфири вәзифәсинә тәйин етмишди.
Һарада олмасындан, һансы вәзифәдә ишләмәсиндән асылы олмайараг, Айдын Әзимбәйов һәмишә өз халгыны, Вәтәнини дүшүнүрдү. Өзбәкистанда йашайан чохсайлы һәмвәтәнләрини бир йерә топламаг, һәм дә өзбәк халгыны Азәрбайҹан мәдәниййәти, адәт вә әнәнәси илә даһа йахындан таныш етмәк үчүн ҝөрүнүшү илә ейнийлә Гыз галасыны хатырладан «Азәрбайҹан Еви» адлы мәдәниййәт мәркәзини инша етдирди. Мәркәзин гаршысында халгымызын үмуммилли лидери Һ.Әлийевин бүстү гойулуб. Бурада хейир-шәр мәрасимләрини, мәдәни тәдбирләри кечирмәк үчүн мүнасиб заллар да нәзәрдә тутулмушду. Бу ҝүн Дашкәндин мәркәзи күчәләриндән бири Улу өндәр Һейдәр Әлийевин адыны дашыйыр. Дашкәнд Дөвләт Педагожи Университетинин гаршысында даһи Азәрбайҹан шаири Низами Ҝәнҹәвинин һейкәли уҹалыр. Бүтүн бунлар «тикдим ки, изим гала» дейиминин һәйатда тәсдиги олду.
Китабын ишыг үзү ҝөрмәси үчүн тәләсирди. Бу аны сәбирсизликлә ҝөзләйирди. Хәстә иди. Нә йахшы, нә йахшы ки, онун интизарына мүмкүн гәдәр тез сон гойараг китабыны она тәгдим едә билдик. Севинҹинин һәдди-һүдуду йох иди. Телефонла тәшәккүр етмәйи аз билиб, йанына дәвәт етмишди бизи – мәни вә китабын мәсләһәтчи-координатору, йери ҝәлмишкән ән кичик йахшылығы белә диггәтсиз гоймайан, чох кейфиййәтли бир инсан олан йахын досту Мирәләкбәр мүәллими. Ҹанынын ағрысынын һайында олса да, Айдын мүәллим сона гәдәр әсл ҹентлмен олараг галды. Өзү дә көврәлмишди, мәни дә көврәлтди. Өзбәкистандан мәһз бизим адымыза ҝәтирдийи сувенирләри бизә бағышлады. Мәнә тәшәккүр едәрәк, «Бәхтим ҝәтирди ки, мәним китабымы мәһз сиз һазырладыныз…» деди. Там сәмимиййәтлә, «Сизин йох, мәним бәхтим ҝәтирди ки, Сизин кими бир шәхсиййәтлә тәмасда олдум!» дейә ҹаваб вердим.
Чох кечмәди онун аҹы хәбәрини ешитдим… Чох сарсылдым. Доғмаларыми итирәндә йашадығым таныш бошлуг мәни бүрүдү. Дүнйа бир даһа чох йахшы, хейирхаһ, мүдрик бир инсан гәдәр балаҹалашды…
Амма, онун һәйаты битмәди. Чүнки, Айдын Әлибәй оғлу Әзимбәйов кими инсанлар өлүмсүз олурлар. Һәйаты, инсанлары, Јараданы севдикләринә ҝөрә. Өз хейирхаһ, Аллаһа хош ҝедән әмәлләри илә бу севҝийә имза атдыгларына ҝөрә.
Айдын Әзимбәйовун мәнәви һәйаты ҹисмани йохлуғундан сонра да давам едир — ону таныйанларын йаддашында, өзүнүн гуруб-йаратдыгларында вә «Тарихлә сәсләшән өмүр йолу» адлы китабынын сәһифәләриндә. Бир дә һәйатынын сон ҝүнләриндә өз әлийлә йаздығы мүдрик сөзләриндә:
Нәдән кәдәрлийәм, нә ахтарырам?..
Нә әввәли нә сону олмайан дүнйада
Мән — Танры гонағыйам…
Ҝөйләрин илтифаты
Сөзүмә бир рәвайәтлә басламаг истәрдим. …Орду дүсмәнлә дөйүшә йолланырды. Гошу-нун сайы-һесабы йох иди. Доғма йерләрин һүдудларыны тәрк етмәздән габаг, сәркәрдә өз дө-йүсчүләринә һүндүр бир йер дүзәлтмәләрини әмр етди ки, онларын йолуну ҝөзләйәҹәк ана-лар, гадын вә ушаглар бурадан баханда узаглары ҝөрә билсинләр. Беләликлә, һәр дөйүсчү-нүн бир папаг долусу торпаг төкдүйү бү йердә башы ҝөйләрә чатан бир дағ дикәлди.
Заман кечди. Орду вәтәнә дөндү. Ганлы дөйүсләрә ҝедәркән Ана йурдун сәрһәддиндә уҹалтдыглары һәмин дағын әтәйинә чатанда сәркәрдә йенә бурайа торпаг төкмәйи әмр етди. Анҹаг дөйүсчүләр һәмин йерә кисә вә папагларла нә гәдәр торпаг дашыйыб төксәләр дә нә-тиҹәдә башы ҝөйләрә чатан һәмин дағла мүгайисәдә чох кичик бир тәпәҹик әмәлә ҝәлди. Тә-пә елә кичик иди ки, кәнардан баханда бабасынын дизинә сығынараг дайанмыш нәвәни ха-тырладырды.
Бунунла белә, тәпәҹийин үстүндән ән ваҹиб вә ән өнәмли оланы ҝөрмәк мүмкүн иди.
Бу, һәмин йасты тәпәнин үстундән ҝөрүнән Бөйүк Гәләбә, бир дә ҝәләҹәк нәсилләрин әмин-аманлығы иди.
Мәһәррәм Заманын «Айдын Әзимбәйов — Тарихлә сәсләшән өмүр йолу» китабы.
Сабир Һүсейновун мәгаләсиндән бир парчанын рус дилиндән тәрҹүмәси
Севда Микайылгызы: «Сөз аманаты» китабындан, сәһ. 216-221, Бакы, Зийа, НПМ, 2013
