Бир нечә сөз, бир нечә фикир

• Ағрысызлыг әһатәсиндә, ағрылы инсан.
• Инсан дөрд мәфһум гаршысында аҹиздир: аҹлығын, сусузлуғун, йухусузлуғун, бир дә өлүмүн.
• Инсанда дөрд йаддаш аләми вар: ҝөз, бәдән, дад, бир дә баш (кәллә). Дөрд ағрысыз (ағры вермәйән) варлыг әһатәсиндә олан инсан: сүд (ана), су, һава, битки аләми (гида) – бу дөрд мәфһум ҹанлы варлыға, ҹисмани аҝры вермәйәнләрдир (ағрысыздырлар).

• Һейванат аләми үчүн дә ағры вермәйән саһәләр вар. Гәрибәдир, амма бу беләдир. Шир, пәләнҝ, ит, ҹанавар, пишик балаларынын йерини дәйишдикдә мүтләг олараг онлары дишләри илә бойун наһийәсиндән йапышыб йер дәйишәрләр (һейванларын бойун наһийәси, ағрымайан саһәдир). Ат айағы ағры вермәйән наһийә олдуғу үчүн, ат айағына нал вурулан заман она ағры вермәдийиндән сакитликлә ҝөзләйә билир. Инсанда түк кәсилдикдә, әл-айаг дырнаглары кәсилдикдә (гысалдыгда), ағры вермир. Гушларда димдик, буйнузлу һейванларда буйнуз, кенгуруда гарын, ит-пишикләрдә пәнҹә вә.с ағрысыздырлар.
• Әҝәр инсан башы илә йох, дили илә дүшүнүрсә (мәнтигсиз данышыр), хәстәлийин әввәлиндәдир. Әҝәр инсан дүшүнә билмирсә (истәмирсә), вүҹудун йарысы йохдур. Әҝәр инсан анҹаг ифтира вә йалан данышырса, демәк, о даһа “өлмүш” бир ҹанлыдыр.
• Дөрд мәфһум ардыҹыллығына сыған инсан: ҝәлиши, йашадығы (илләр) мүддәт, мәзары вә бир дә “даша” – йазыйа сыған ады!
• Јердән гопа билмәйән инсан! Үфүги бахышла үмид ҝөзләди, шагули бахышла каинатдан көмәк диләди.
• Ей инсан, сизин “дүнйаныза” бахдым, сыға билмәдим. Һагг дүнйа ганунларындан исә гопа билмәдим!
• Һәлә дә инсанлар елә билирләр ки, һәр бир улдуз бир ҝүнәшдир. Бу йанлыш фикирдир. (Неҹә ки, йер планетиндә һәрарәт 40^oC-дән артыгда мешәләр, торф йатаглары, гуру чөллүкләр аловланыр). Каинатда һәр бир улдуз бир ҝүнәш олмуш олса иди, о “ҝүнәшләрин” истисиндән елә бир Каинат аловланмасы баш верәрди ки, о Каинат аловланмасынын гаршысыны алмаг мүмкүнсүз оларды.
• Мәһдудиййәт – мәһрумиййәт дейил. Мәһрумиййәтләр исә мәһдудиййәтләр дейил, ей инсан!
• Һейф биз инсанлар “бу дүнйа” илә “о дүнйанын” мәналарыны дәрк етмәк истәмәдик. Каината исә өз ганунларымызы “диктә” етмәк истәдик. “О” исә гәбул етмәди.
• Бүтүн инсанлар дүнйаны дедиләр, дүнйадан исә дейә билмәдиләр.
• Хошбәхтлийә мейар вармы, ей инсан? Бәдбәхтлийә мейар вармы, ей инсан? Истәйә, арзуйа, фикирләрә, дүшүнҹәләрә, бир дә әбәдиййәтә мейар йохдур, ей инсан!
• Ким ки, һармонийаны (аһәнҝи) дуймаг истәмирсә, һейф…
• Вәтәнин сәрһәдди? – тарихиндир, тарихләрдәдир.
• Дейирләр, дейирләр, дейирләр! Јад оланлары нә тез-тез дейирләр. Өзләрини исә һәмишә йаддан чыхарырлар, ҝөрәсән, ахы бунлар нә дейирләр?
• Дәймә мүгәддәслик хатиринә, дәймә. Нәтиҹәләри чох ағыр олур, дәймә!
• Гаранлыглардан чых, Ишыға ҝәл! Ләл ишығына, Ейнә ҝәл!
• Мүәллимин шаҝирди фикирләрини билдирмәйә башлайанда онун мүәллиминин “мүәллимлик” гәдәри билинир, ҝөрүнүр.
• Һәр даһилик йазыр өзүнә баш дашы!
• Ҹанлыйа, инсана “сойуг дәймир”, әтрафын гарасы, аҹысы һопур ҹанымыза, ҝөр ки, бу инсан нә имиш. Инсан Каинатла Јер аләми арасында рабитә үчүн йараныб. Инсан о рабитәләри позмаға чалышдыгҹа тәбиәт дә карыхыр. Әсир, ҹошур, санки, инсана суалларыны йағдырыр. Онда инсан ваһимәләнир, йенә дә үзүнү Каината тутур, Каинатла өзү арасында “о илкин рабитәни” чағырыр. Әтраф, тәбиәт сакитләшдикҹә инсан йенә дә унудур. Ҝөр ки, бу инсан нә имиш!
• Ҝүлүн, чичәйин, ағаҹын, колун әтри (райиһәси) торпағындыр. Чичәкләрин рәнҝләри планетләрин рәнҝидир. Сәманын мави олмасына карыхма, о сәма рәнҝи дәниз, океанларын ҝүнәш ишығындан әкс олунма рәнҝидир. Ахшам гаранлығы Каинатын илкин рәнҝидир.
• Каинат сиррләри ачандыр. Мүәммаларла инсан фәрг, исбат ахтарандыр.
• “Фәлсәфә” – дейир, “мәкан йохдур!” “Мәкан” овалын (еллепсоидин) өзүндә олан планетләрин мәзмуисидир. Ҹәм, ҹәмин өзүндәдир. Мәкан истинадларыдыр. Фәлсәфә Каинатын мәркәзини ахтарыр. Каинат дөрдә бөлүнүб, дөрддәдир, дөрд үстә, дөрддәдир. Овалы дөрдә бөл, дөрддәдир.
• Әҝәр илкдән (о партлайышдан) Каинат формасы еллепсоид (овал) һәндәси гурулушда олмаса иди, рийази әдәд вә тәнликләр олмайаҹагды. Рийази әдәдләр йенә дә һәндәси гурулушун чәрчивәси дахилиндәдир.
• Өләндән сонра билмәк истәмирәм, дирийкән билмәк истәйирәм.
• Мүнасиб, һәлә мүтәнасиб дейил!
• Руһ дедийимиз Јарадандан йараныша ишыг пайы, йараныш варлығыдыр (о синәдәдир).
• Јенилик ҝөзләнилмәдән олмур. Јенилийә дә йенилик ҝәрәкдир.
• Ей инсан! Сән дүнйаны истәмә, дүнйа сәни истәсин.
• Аиләйә бәхш олунан өвлад да дөрд бахымдадыр: дүнйа үчүн бәхш олунан өвлад, халг үчүн бәхш олунан өвлад, әрази үчүн бахш олунан
өвлад, аилә үчүн бәхш олунан өвлад — бу, ата-ана истәйи вә һөкмүндә дейил.
• Ағыл, елм өләнә гәдәр лазым олур. Өләндән сонра онлары хәрҹ едәҹәйин лазым олур.
• Өлүмүн сон анында, инсан аниликдә чох активләшир. Бу илкдән “вар олма һалындан” (ишыгдан), “вар олду” һалына кечид һалыдыр. Варлыг вүҹудундан айрылан ишыг пайыны мүтләг ишыға чатдырмаг, говушдурмаг исә Ҹан апаранын мүшаһидә һалыдыр. Каинатын йаранма һалында, илкдән һәр бир йараныш әввәли ишыг вә истидән олмайыб, анҹаг сойугдан олмуш олса иди, һәр варлыг һәҹм вә күтләсинә ҝөрә һәмишә дәйишән, гейри-сабит олаҹагды. Истинин өзүндән истилик кечириҹилик олмаса иди, өз формасыны (һалыны) дәйишән олаҹагды. Онда Каинатда бүтүн планетләр ассиметрик вә гейри-һәрәкәтли, хаотик һәрәкәтдә бир варлыг олмалы иди. Каинатда олан ҹәм планетләр вә бүтүн ҹанлылар ишыг, исти әһатәсиндә вә варлығындадыр. Илк партлайышдан айрылан исти, о истидән “вар олма” үзви бағлылыгда вә вәһдәтдәдир.
• Дүзҝүнлүк арасында йалан йохдур. Јалан арасында исә дүзҝүнлүк йохдур. Дүзҝүнлүк әгли, вүҹуди раһатлығын,йалан исә әгли вүҹуди ваһимән вә нәтиҹәдә уғурсузлугларын, вүҹуди әзабларындыр.
• Елә дүшүн, елә давран ки, әтрафын сәнә тәшәккүрлү олсун. Әтрафын тәшәккүрү Каинатлара “сәсләнән” тәшәккүр олсун. Ей инсан, Каината сәсләнән һәр бир тәшәккүр. Тәшәккүрләрин тәшәккүрүдүр.
• Таныдыг, таныдыг, таныдыг бу дүнйада һамыны таныдыг. Тәкҹә өзүмүз, өзүмүзү танымаг истәмәдик ки, танымаг истәмәдик.
• Елә демә ки, елә билирсән. Нә гәдәр билсән дә, йенә дә о гәдәр билирсән “нә гәдәр? Елә о гәдәр” дейиб дә, йенә дә һәлә тамы дейил, елә о гәдәр билирсән.
• Вар оланын вар олмасы мүтләгдир, амма сәбәб дейил. “Вар олан” – бир һалда Јаратмада Јаратмағындадыр. Һәр бир варлыг: ҹисим, маддә, фауна вә флора, диалог, символ, рийази, һәндәси, физики, анатомик-физиоложи варлыг “Вар оланын” йарадыҹылыг хассә вә хүсусиййәтидир. Һәр бир йараныш “О мүтләгин” бәрабәрлийинә чатан дейил.
• Һәр бир йенилик кечмиши унутдурмур. Һәр бир йенилик кечмиши мүгайисәли дәрәҹәдә хатырладыр. “Кечмиш” дедийин узаглашмаз. О, һәр ан йахынлығындадыр.
• Јер күрәси Ҝүнәш әтрафында санийәдә 500 км.сан. сүрәтлә һәрәкәтдәдир. О, 500 км санийәйә уйғунлаша билсән, (әгли) ҝәләҹәйи билмәк олар. Әҝәр Каинатда олан планетләрин, ҹәм һәрәкәт сүрәтинә бағлана билсән, онда инсана мараглы олан ҝәләҹәйи демәк олар. “Ону демәк”- зеһни йох, әгли сүрәтин нәтиҹәсидир. О, һал сүрәтинә
уйғунлашмаг һәр варлыға нәсиб дейил. О һаллары билмәк исә зеһни йох, әгли йох, зәкададыр, о да алындадыр.
• Нәзакәтли дүшүнҹә вә давранышын өзүдүр башланғыҹ. Каината хитаб вә мүраҹиәт һөкмдә йох, нәзакәтин өзүндәдир. Тәләб етмәк йох, тәшәккүрдүр мүтләг.
• Инсан икили ҝөрдүйүнә дөндү она “дуал” – дуализм деди. Дуализм йох, дует вар! Дует икилик арасында – сән вә мәндир. О, вә сәндир.
• Мусиги, рәнҝкарлыг, илаһиййат елә бир варлыгдыр ки, һеч вахт онун “сонуна, мүтләгинә чатдым” демәк олмур. О, елә бир варидатдыр ки, һәмишә өзүндән бәхш едир. Елмләр, елми арашдырмалар, кәшфләр дә беләдир. Онлар түкәнмәйән бир варидатдыр.
• Маддә бирадлы, чох мәналыдыр. Маддә вар олманын физики-кимйәви һалыдыр. Рийази-һәндәси һалы дейил. Варлығында, бүтүн мәлум вә намәлумларын мәзмуиси һалдыр. Маддә мәзмуиси аләмләрин ишыг топлум һалыдыр. Маддә -“ вар олду” һалы йох, “вар олсун” һалыдыр. Маддә әтрафын һалына ҝөрә дәйишилә билмир. О, әтрафын һәмаһәнҝ һалына уйғунлашдырылма һалыны дәйишә билән һалыдыр. Дәйишдийи гәдәриндә дә йенә дә намәлум мәзмуисидир. Маддә бүтүн мәлум елмләрин астрофизики бағлылыг һалындадыр. Маддә “вар олмаг” үчүн, “вар етмәк” үчүн “вар” едәндир. Нә гәдәр вар етсә дә, йенә дә вар едә биләнләрин топлум һалыдыр. Маддә бүтүн аләмләр үчүн тәмәл башланғыҹы вә ардыҹыллыг һалыдыр. Онун формасы “йохдур” бүтүн мүддәт вә ан ардыҹыллығында “вардыр” – оландыр, мәнасыдыр. Илк о бөйүк партлайыш анында ишыгла гаранлыг арасында тәзаһүр едиләндир. О, ишыг, температур, нәмлик, рәнҝләрин, күтләләрин ҹисимләрин бир бирликдә олмасына дашыйыҹы мәнасындадыр. Илкдән, илк инсандан онлара мәлум иди ки, “ма” – Каинат вә варлыгларын ардыҹыл дайанмайан, түкәнмәйән, төрәйән, төрәдән, низамлайан, һасилә ҝәтирән, тамамлайан ишыг, исти, нәмлилик гәдәрини, рәнҝләри өзүндә һасилә ҝәтириб бир төрәдиҹидир. Јаранмышлара әсас апарыҹы вә төрәдиҹидир. О, чохмәналы, тәйинатлы олдуғу үчүн конкрет форма дашыйыҹысы дейил. Маддә Каинат йаранмасына ардыҹыл һәрәкәт тәйинатынын ишыг топлумудур. Зәррәнин өзү дә йараныша “бирадлы”, чохмәналыдыр. О зәррә дедийимиз йараныша тәйинли, илкин ишыг һалы, ишыг дашыйыҹысы бүтүн варлыглара йарадыҹы әввәлидир. О ишыг һалы тәйинли олмаса иди (хаотик олса иди), йараныш, ҹисим, күтлә мөвҹуд ола билмәзди.
Инсанлар “руһ” дейиб, билдийи, йаранышын илк тәмәл һалыдыр. О, варлығы, вүҹуду вар едән һалыдыр. Синәдә олан, йерләшән о ишыг һалы һеч бир әтраф һаллара ҝөрә дәйишикликләрә уғрамыр. Һала мүтәнасиб олараг нә исинир, нә сойуйур, нә йатыр, нә йорулур, нә дә сузур. Сабит бир “вар ол” һалыдыр. О, исә варлығы “вар едән” һалыдыр. Илкинә — Јарадана гайытдыгда (физики өлүм) “вар олду” һалыдыр. Вүҹуду вүҹуд едән, үзвләри ишләк едән һалыдыр –
бирлийидир. “Руһ” – бу адлыг мәнасыдыр. Амма онун вар олмасы вә йарадыҹылыға функсийасы ҹанлы инсан варлығыны вар едәндир.
О ҹанда дүшүнҹә, һиссләр, о ҹанда физиоложи-анатомик һалларын мәзмуисидир. Ҹан мүддәтинә ҝөрә дәйишикликләрә уғрайыр. О ишыг пайы, “Руһ” исә һеч бир һалда өз ишыг пайы функсийасыны дәйишмир, дәйишикликләрә уғрамыр. “Руһ” дедийимизин мәна дашыйыҹысы одур ки, Јараданын йараныша тәйин етдийи ишыг пайыдыр, О, Јараданын Өзүнә мәхсусдур.
Мадди аләм ҝөрдүйүн, тохундуғун, ешитдийин, дуйдуғун, мәсафәйә бөлдүйүн, һисс етдийиндир.
Маддә исә намәлум, Маддәни ҝөрмүш олсан да, о маддәнин еһтийатынын (ресурсунун) һарадан башлайыб, һараҹан йарадыҹы дашыйыҹысы олдуғу намәлумундур. Маддә һәрәкәт едән, варлыглар арасында һәрәкәт едиб йараныша чохмәналы, чохтәрәфли дашыйыҹыдыр. Будур Ишыг, будур зәррә, будур маддә, будур әтраф, будур йараныш, будур йаранмыш олаҹаг. Чүнки маддә итмир. О итмәк, итирмәк үчүн йох, һаллар, варлыглар арасында варлыглары вар етмәк үчүн топлум һалыдыр. Маддә инсанамы аиддир? Јох, инсан маддәйә аиддир. Маддә йохса, маддилик йохдур. Ишыг йохса, зәррә йохдур, зәррә йохса, йараныш йохдур, илк йохдур. Јараныш йохса, йаранманын мәнасы йохдур.
Маддә һәмишә севинҹ һалындадыр. Маддә йаранмалы олаҹагларын илк севинҹин өзүндә ардыҹыл йарадыҹылыг һалындадыр. О дайанмаз, о түкәнмәз, о йорулмаз, о йатмаз, йарадыҹылыг һаллары мүрҝүләмәз. Маддә маддидән дейил, маддәдәндир. Маддәдән маддилийә көмәкчидир. Јаранышлар арасына өтүрүҹүдүр, дайанмайан һалы, дишли чарх һалыдыр. Маддә топлум йаддаш һалыдыр, йаддашсыз дейил. Јаддаш һалында олдуғу үчүн итмир. Һаллар арасында йенә дә йаддаш һалыны дейир. Она ҝөрә маддә итмир. Чүнки каинат өзү йаддашсыз дейил.
Һәр ҝөрдүйүн, ҝөрә билмәдийин дә йаддашсыз дейил.

                                                                           Ваһид Рзайев