Маддә -“ вар олду” һалы йох, “вар олсун” һалыдыр.

Маддә бир адлы, чох мәналыдыр. Маддә вар олманын физики-кимйәви һалыдыр. Рийази-һәндәси һалы дейил. Варлығында, бүтүн мәлум вә намәлумларын мәзмуиси һалыдыр. Маддә мәзмуиси аләмләрин ишыг топлум һалыдыр. Маддә -“ вар олду” һалы йох, “вар олсун” һалыдыр. Маддә әтрафын һалына ҝөрә дәйишилә билмир. О, әтрафын һәмаһәнҝ һалына уйғунлашдырылма һалыны дәйишә билән һалыдыр. Дәйишдийи гәдәриндә дә йенә дә намәлум мәзмуисидир.

 Маддә бүтүн мәлум елмләрин астрофизики бағлылыг һалындадыр. Маддә вар олмаг, вар етмәк үчүн “вар” едәндир. Нә гәдәр вар етсә дә, йенә дә вар едә биләнләрин топлум һалыдыр. Маддә бүтүн аләмләр үчүн тәмәл башланғыҹы вә ардыҹыллыг һалыдыр. Онун формасы “йохдур” бүтүн мүддәт вә ан ардыҹыллығында “вардыр” – оландыр, мәнасыдыр. Илк о бөйүк партлайыш анында ишыгла гаранлыг арасында тәзаһүр едиләндир. О, ишыг, температур, нәмлик, рәнҝләрин, күтләләрин ҹисимләрин бир бирликдә олмасына дашыйыҹы мәнасындадыр. Илкдән, илк инсандан онлара мәлум иди ки, “ма” – Каинат вә варлыгларын ардыҹыл дайанмайан, түкәнмәйән, төрәйән, төрәдән, низамлайан, һасилә ҝәтирән, тамамлайан ишыг, исти, нәмлилик гәдәрини, рәнҝләри өзүндә һасилә ҝәтирән бир төрәдиҹидир. Јаранмышлара әсас апарыҹы вә төрәдиҹидир.

 О, чохмәналы, тәйинатлы олдуғу үчүн конкрет форма дашыйыҹысы дейил. Маддә Каинат йаранмасына ардыҹыл һәрәкәт тәйинатынын ишыг топлумудур. Зәррәнин өзү дә йараныша “бир адлы”, чох мәналыдыр. О зәррә дедийимиз йараныша тәйинли, илкин ишыг һалы, ишыг дашыйыҹысы бүтүн варлыглара йарадыҹылығын әввәлидир. Мадди аләм ҝөрдүйүн, тохундуғун, ешитдийин, дуйдуғун, мәсафәйә бөлдүйүн, һисс етдийиндир.

Маддә исә намәлум, Маддәни ҝөрмүш олсан да, о маддәнин еһтийатынын (ресурсунун) һарадан башлайыб, һарайаҹан йарадыҹы дашыйыҹысы олдуғу намәлумундур. Маддә һәрәкәт едән, варлыглар арасында һәрәкәт едиб йараныша чохмәналы, чохтәрәфли дашыйыҹыдыр.

Будур Ишыг, будур зәррә, будур маддә, будур әтраф, будур йараныш, будур йаранмыш олаҹаг. Чүнки маддә итмир. О итмәк, итирмәк үчүн йох, һаллар, варлыглар арасында варлыглары вар етмәк үчүн топлум һалыдыр. Маддә инсанамы аиддир? Јох, инсан маддәйә аиддир. Маддә йохса, маддилик йохдур. Ишыг йохса, зәррә йохдур, зәррә йохса форма, йараныш йохдур, илк йохдур. Јараныш йохса, йаранманын мәнасы йохдур.

Маддә һәмишә севинҹ һалындадыр. Маддә йаранмалы олаҹагларын илк севинҹин өзүндә ардыҹыл йарадыҹылыг һалындадыр. О дайанмаз, о түкәнмәз, о йорулмаз, о йатмаз, йарадыҹылыг һалларында мүрҝүләмәз. Маддә маддидән дейил, маддәдәндир. Маддә, маддилийә көмәкчидир. Јаранышлар арасына өтүрүҹүдүр вә дайанмайан, чох тәрәфли һәрәкәтләр

һалыдыр. Маддә топлум йаддаш һалындадыр, йаддашсыз дейил. Мүтләг йаддаш һалында олдуғу үчүн итмир. Һаллар арасында йенә дә йаддаш һалыны дейир. Она ҝөрә маддә итмир. Чүнки каинат өзү вә каинат дахили бүтүн һәрәкәтләр йаддашсыз дейил.
Һәр ҝөрдүйүн, ҝөрә билмәдийин дә йаддашсыз дейил.

Ваһид Рзайев.