Рүфәт Ләтиф оғлу Һүсејнзадә

10 октября, 2013 Диҝәр, Педагогика

Педагожи елмләр доктору, профессор, Әмәкдар Мүәллим
Рүфәт Ләтиф оғлу Һүсейнзадә 1951-ҹи илдә Нахчыван шәһәриндә мүәллим аиләсиндә доғулмушдур.
Кечән әсрин зийалы нәслинә мәнсуб олан атасы Ләтиф Һүсейнзадә (2008-ҹи илдә 106 йашында дүнйасыны дәйишмишдир) Нахчыванда әввәлҹә мәктәб вә мәдрәсә тәһсили ҝөрмүш, сонра йени типли, “Рүшдиййә” мәктәбиндә дөврүнүн бөйүк шәхсиййәтләриндән — Һүсейн Ҹавиддән, онун гардашы Шейх Мәһәммәд Расизадәдән, даһа сонралар Бакыда али тәһсилини давам етдирәркән Абдулла Шаигдән, Бәкир Чобанзадәдән, Тағы Шаһбази Симургдан, Б.Б.Комаровскидән, Маковелскидән дәрс алмыш, Микайыл Мүшфиглә тәләбә йолдашы олмуш, Әһмәд Ҹавадла дост олмуш гоҹаман маариф ишчиси, әдәбиййатшүнас-дилчи алим, досент, Республиканын “Әмәкдар Мүәллим”и ҝәнҹ нәслин тәлим вә тәрбийәсиндә, халг маарифимизин инкишафында, йени, орижинал әсәрләри илә әдәбиййатымызын зәнҝинләшмәсиндә тәгдирәлайиг хидмәтләр ҝөстәрмишдир.

Ләтиф мүәллимин узун илләр халг маарифинин инкишафында, ҝәнҹ нәслин тәлим вә тәрбийәсиндә фәдакар әмәйи Улу Өндәримиз Һейдәр Әлийев тәрәфиндән йүксәк гиймәтләндирилмиш, дөвләт сәвиййәсиндә онун 100 иллик йубилейи кечирилмиш вә дөвләтимизин йүксәк ордени илә “Истиглал” ордени илә мүкафатландырылмышдыр ки, бу да Азәрбайҹан мүәллиминә верилән илк ән йүксәк мүкафат олмушдур. Рүфәт Һүсейнзадә белә бир алим-зийалы аиләсиндә дүнйайа ҝәлмиш вә бу зийалы нәслини лайигинҹә давам етдирмәкдәдир.

Р.Л.Һүсейнзадә 1971-ҹи илдә АДПУ-нун педагожи факүлтәсиндән мәзун олмуш, Абшерон районунда мүәллимлик етмиш вә 1974-ҹү илдән исә Азәрбайҹан Мүәллимләр Институтунда чалышмагдадыр. Институтда илк әввәл тәрбийә ишләри методкабинетинә методист вәзифәсинә гәбул олунмуш, сонра 1983-ҹү илдә педагоҝиканын нәзәриййәси вә тарихи ихтисасы үзрә намизәдлик диссертасийасы мүдафиә етдикдән сонра педагоҝика кафедрасына мүәллим, баш мүәллим вә досент вәзифәсинә кечирилмишдир.

2000-ҹи илдә әлавә тәһсил үзрә рәһбәр педагожи кадрлар факүлтәсинә декан, даһа сонра исә институтун бакалавр пилләсиндә педагоҝика вә филолоҝийа факүлтәсинә декан вәзифәсинә сечилмишдир.
Р.Л.Һүсейнзадә 2007-ҹи илдә педагоҝиканын нәзәриййәси вә тарихи ихтисасы үзрә докторлуг диссертасийасы мүдафиә едәрәк, педагожи елмләр
доктору елми дәрәҹәсини, 2008-ҹи илдә исә педагоҝика кафедрасына мүдир, профессор вәзифәсинә тәйин олунмушдур.
2009-ҹу илин 07 декабрында Азәрбайҹан Республикасынын Президенти, ҹәнаб Илһам Әлийевин сәрәнҹамы илә Р.Л.Һүсейнзадәнин шәрәфли елми — педагожи әмәйи йүксәк гиймәтләндириләрәк она “Әмәкдар Мүәллим” ады верилмишдир.

Проф. Р.Л.Һүсейнзадәнин әсас тәдгигат саһәси гәдим вә орта әсрләр дөврүндә Азәрбайҹанда тәрбийә, тәһсил вә педагожи фикир тарихинин өйрәнилмәси вә арашдырылмасыдыр ки, бу саһәдә дәйәрли әсәрләрин мүәллифидир. Онун 10-йахын монографийа, китаб, методик вәсаити, бир нечә тәдрис програмы вә 100-ә йахын педагожи елмин нәзәриййә вә тарихинә даир елми әсәрләри нәшр олунмушдур.
проф.руфат@маил.ру

Чап олунмуш әсас әсәрләри ашағыдакылардыр:

Дәрслик.
Педагоҝика. (Дәрслик) 2 ҹилддә. Бакы: Мүтәрҹим, 2013.

Дәрс вәсаити.
Тәрбийә иши вә онун методикасы (Дәрс вәсаити). Бакы: АДПУ, 2012.

Методик вәсаит:
Маҝистр диссертасийасы (Методик вәсаит). Бакы: Нурлар, 2009.
Мәктәбдә методик ишин тәшкили (Меродик вәсаит). Бакы: Нурлар, 2013

Монографийа
Гәдим вә еркән орта әсрләрдә Азәрбайҹанда тәрбийә, тәһсил вә педагожи фикир. Монографийа. Бакы: Нурлар, 2007.

Програмлар:
1. Педагоҝика (Програм). Бакы: АДПУ, 2010.
2. Азәрбайҹан мәктәб вә педагожи фикир тарихи(Програм). Бакы: АДПУ, 2010.
3.Тәрбийә ишинин методикасы. Бакы:АДПУ, 2010
4.Педагоҝика елминин тарихи вә методолоҝийасы (Програм.Тәһсилин маҝистратура пилләси үчүн). Бакы: АДПУ, 2010
5.Педагоҝика тарихи (Програм). Бакы:АДПУ, 2010.

Китаблар.
1. Өҝретмен-өҝренҹи илишҝилери. Түркийе: Адана, 1998.
2. Тәһсилин һуманистләшдирилмәси вә демократикләшдирилмәси. Бакы: 1997.
3. Мүасир мәктәб вә йени педагожи дүшүнҹәләр.Бакы:1998.
4. М.Т.Сидги дилимиз вә мәктәбимиз һаггында. Бакы: Мүәллим, 2005.

МӘГАЛӘЛӘР
1. Мәктәбин йенидән гурулмасы һаггында дүшүнҹәләр. (Кечмиш мәктәбдән йени мәктәбә доғру) «Азәрбайҹан мәктәби», 1990. № 11- 12. 0.8 ч.в.
2. Һуманист педагоҝикайа доғру. «Азәрбайҹан мәктәби», 1991, № 6 – 7. 0.8 ч.в.
3. Бир даһа тәһсилин һуманистләшдирилмәсинә даир .(Азәрбайҹан вә Шәрг мүтәфәккирләри һуманист тәһсил һаггында).
«Азәрбайҹан мәктәби»,1997, № 4.
4. Әхиликдә тәрбийә. Азәрбайҹан Дөвләт Педагожи Университети. «Хәбәрләр». 1998, № 1.
5. Илк әхлаги дидактик әсәр –«Атабәтүл-Һәгайиг». «Педагожи тәдгигатлар». 1999, № 1.

6. Синиф рәһбәринин синиф сааты вә онун тәшкили методикасы. «Азәрбайҹан Педагожи Кадрларын Ихтисасынын Артырылмасы вә Јенидән Һазырланмасы Институтунун «Елми Әсәрләри» 1999, №7.
7. Фарабинин педагожи ҝөрүшләри. «Азәрбайҹан мәктәби», 2000 , № 4.
8. Јусиф Хас Һаҹибин «Кутадгу билик» әсәриндә педагожи идейалар. «Тәһсил, мәдәниййәт, инҹәсәнәт», 2000, № 3.
9. Мөвлана Ҹәлаләддин Руми мәнәви дәйәрләр һаггында. «Азәрбайҹан мәктәби», 2002, № 2.
10. Гәтран Тәбризинин «Диван»ында педагожи фикирләр». Азәрбайҹан мәктәби», 2003, № 6.
11. Хәтиб Тәбризинин «Низамиййә» мәдрәсәсиндә педагожи фәалиййәти вә педагожи дүшүнҹәләри. «Азәрбайҹан мәктәби», 2004, № 1.
12. Әбүлһәсән Бәһмәнйарын фәлсәфи фикирләриндә педагожи идейалар. Азәрбайҹан Мүәллимләр Институтунун «Елми әсәрләри», 2004, № 1.
13. «Авеста»да тәлим-тәрбийә мәсәләләри вә Зәрдүшт мәктәбләри. «Азәрбайҹан Мүәллимләр Институтунун «Елми әсәрләри», 2004, № 3. 0.4
14. Педагожи фикир тарихимиздә гәдим йазыларымыз. «Азәрбайҹан мәктәби», 2005, № 2.
15. Гәдим Азәрбайҹан дөвләтләриндә өйрәтмә-өйрәнмә мәсәләләри. Азәрбайҹан Дөвләт Педагожи Университети. «Хәбәрләр», 2005, № 5. 0.4
16. Халг мүдриклийи вә онун педагожи әһәмиййәти. «Азәрбайҹан мәктәби», 2006, № 1.
17. «Оғузнамә»ләр вә онларын педагожи әһәмиййәти. Азәрбайҹан Мүәллимләр Институтунун «Елми әсәрләри», 2006, №1.
18. Әдиб Әһмәд Јүкнәкинин дидактик фикирләри. БДУ-нун «Дил вә әдәбиййат» серийасы. Бейнәлхалг елми-нәзәри журнал, 2006, № 4.
19. Гәдим түркләрдә- Һунларда вә Ҝөйтүркләрдә тәрбийә. «Азәрбайҹан мәктәби», 2006, № 5.
20. Еркән орта әсрләр дөврүндә мәктәб вә мәдрәсәләр. БДУ-нун «Дил вә әдәбиййат» серийасы. Бейнәлхалг елми-нәзәри журнал, 2006, №6.
21. М.Т.Сидгинин йени әлйазмалары вә педагожи фикирләри. Азәрбайҹан Мүәллимләр Институтунун “Хәбәрләр”и. 2009, № 2.
22. Загафгазийа Мүәллимләр Семинарийасынын мәзунлары. Азәрбайҹан мәктәби 2010 № 1
23. Бакы милйончусу, маарифпәрвәр хейриййәчи Һ.З.Тағыйевин Султана һәдиййәси. Азәрбайҹан мәктәби, 2011, № 3
24. Һейдәр Әлийев нәзәри ирсиндә мүәллим шәхсиййәти. “Азәрбайҹан мәктәби” 2013 № 2
25. М.Ә.Сабирин педагожи ҝөрүшләри, тәрбийәви фикирләри вә педагожи фәалиййәти. АМИ. Хәбәрләр. Хүс. Бурахылыш, 2011. Декабр.

ГОРИ МҮӘЛЛИМЛӘР Семинарийасы: МҮДАВИМЛӘР, мәзунлар
(Онлар Нахчыван дийарындан Горийә ҝетмиш, НАХЧЫВАНДА
ЧАЛЫШМЫШЛАР)

РЕЗЮМЕ
Проф.Р.Л.Гусейнзаде
о нахчыванских выпускниках семинарии Гори

В статье говорится о нахчыванских выпускниках семинарии Гори. Указывается что, многие выдающийся люди, такие как Дж.Мамедкулизаде, Алекпер Сулейманов, Абулкасим.Султанов, Мамедгусейн Халилов, Алескер Шейхгасанов, Гейдаркули бек Мурадасилов, Мамедали Сидги Сафаров, Халил ага Гаджиларов, Алекпер Мамедханов, Рагим Кязимбеков, Алекпер Гариб Нахчыванлы, Али Сабри Касумов и др.были выпускниками этой семинарии.

Азәрбайҹанда елми-педагожи кадрларын йетишмәсиндә, халгын мәдәни инкишафында ХIХ әсрин 70-ҹи илләринин орталарында Гори шәһәриндә йарадылмыш Загафгазийа (Гори) Мүәллимләр Семинарийасынын бөйүк ролу олмушдур (1875-ҹи илин 8 апрелиндә семинарийанын ачылмасына иҹазә верилмиш, 1876-ҹы илин 12 сентйабрында фәалиййәтә башламыш, 1879-ҹу ил 1 сентйабрда семинарийанын Азәрбайҹан шөбәси ачылмыш, 1918-ҹи илдә исә семинарийанын Азәрбайҹан шөбәси Фирудин бәй Көчәрлинин рәһбәрлийи илә Газаха көчүрүлмүшдүр).

Семинарийанын Азәрбайҹан шөбәси тәхминән 40 иллик фәалиййәти дөврүндә Азәрбайҹан мәктәбләри үчүн 300 — дән артыг мүәллим кадры һазырламышдыр. Бу мәзунлар Азәрбайҹанын мүхтәлиф ҝушәләриндән бурайа ҝәләрәк тәһсилләрини баша вурмуш, өз йурдларына дөнәрәк халгын маарифләнмәсиндә, тәрәгги етмәсиндә, тәһсилин инкишафында файдалы ишләр ҝөрмүшләр. Семинарийанын йетирмәләри нәинки Азәрбайҹанда, һәмчинин Загафгазийада иҹтимаи-сийаси, елми-педагожи мүһитин инкишафында, тәһсилин, маариф вә мәдәниййәтин йүксәлишиндә, халглар арасында достлуг әлагәләринин йаранмасында мүтәрәгги рол ойнамышлар. Семинарийанын Нәриман Нәриманов, Үзейир Һаҹыбәйов, Мүслүм Магомайев, Ҹәлил Мәммәдгулузадә, Мәммәдәли Сидги Сәфәров, С.С.Ахундов, Фирудин бәй Көчәрли, Рәшид бәй Әфәндийев, Маһмуд бәй Маһмудбәйов, Фәрһад Ағазадә, Сәфәрәлибәй Вәлибәйов, Әһмәд Сейидов, Бәдәл Бәдәлбәйли кими мәзунлары олмушдур ки, онлар бүтүн һәйатларыны халгын маариф вә мәдәниййәтинин инкишафына һәср етмишләр. Улу өндәримиз Һейдәр Әлийевин дедийи кими, “Бу тәһсил мәбәди өзүндән сонра бөйүк мәдәни ирс гоймагла адыны Азәрбайҹан маарифи тарихинә әбәди һәкк етмишдир”.

Загафгазийа (Гори) Мүәллимләр Семинарийасына узаг Нахчыван дийарындан тәһсил алмаға ҝедәнләр вә бу семинарийаны битириб Нахчыванда ишләйәнләр дә олмушдур. Загафгазийа Мүәллимләр Семинарийасы мәзунларынын (хүсусилә Азәрбайҹан шөбәси мәзунларынын) Ирәван губернийасынын мүхтәлиф гәзаларында вә о ҹүмләдән Нахчыванда да мүәллим кими педагожи фәалиййәтә башламалары Нахчыванда халг тәһсилинин вә иҹтимаи фикрин инкишафына йени аб-һава ҝәтирмиш, маариф тарихинин йени сәһифәләри йазылмаға башламышды.

Тәдгигатларындан мәлум олур ки, семинарийанын илк йарандығы вахтдан Азәрбайҹан шөбәсинин инспектору олмуш А.О.Чернйайевски (сонралар 1905-1908-ҹи илләрдә С.М.Гәнизадә, 1917-ҹи илдән исә Ф.Көчәрли шөбәйә рәһбәрлик етмишдир) мүдавим топламаг үчүн Нахчыван шәһәринә, бир чох мәнбәләрдә дейилдийи кими 1882-ҹи илдә дейил, һәлә 1879- ҹу илин йазында, елә семинарийанын Азәрбайҹан шөбәсинин ачылдығы илк илдә ҝәлмишдир. А.О.Чернйайевскинин семинарийанын директоруна йаздығы 9 ийул 1879-ҹу ил тарихли һесабатында дейилир: “Нахчыван гәза мәктәбинин шаҝирдләриндән 10 нәфәри валидейнләринин разылығы илә семинарийайа дахил олмаг арзусунда олдугларыны билдирдиләр. Анҹаг онлардан үч нәфәрини гәбул етмәйә имкан тапдым. Белә ки, әксәриййәтинин азйашлылығы мәлум олду”(17). Гейд едилән һәмин үч нәфәр – Мирзә Әлимәммәд Хәлилов (1862-1896), Мирзә Әләкбәр Сүлейманов (1862-1921), Әләсҝәр Шейхһәсәнов (1862-?) олмушлар (4, 75). (О дөврдә бәзи биликли, савадлы шәхсләрин адларынын гаршысында “Мирзә” вә йа “Молла” сөзү дә әлавә едилирди).

Гори Мүәллимләр Семинарийасынын нахчыванлы мәзунларындан Мирзә Әлимәммәд Хәлилов Нахчыванын мөтәбәр зийалыларындан олмушдур. О, 1862-ҹи илдә Нахчыван шәһәриндә анадан олмушдур. Профессор И.Һәбиббәйлинин тәдгигатларындан мәлум олур ки, Мирзә Әлимәммәд Хәлилов шәһәр икисинифли мәктәбини битирдикдән сонра 1879-ҹу илдә Гори Семинарийасынын илк мүдавимләриндән олмуш вә хүсуси истедады сайәсиндә беш иллик семинарийа тәһсилини ики илә баша вурмуш, йалныз “әла” гиймәтләрлә охумуш, 1881-ҹи илдә бураны битирмишдир ки, семинарийанын илк азәрбайҹанлы мәзунларындан бири олмушдур. Мирзә Әлимәммәд Хәлилов 1881-1885-ҹи илләрдә Нахчыван шәһәр үч синифли мәктәбиндә мүәллим вә инспектор көмәкчиси кими чалышмыш, 1881-1882-ҹи тәдрис илиндә исә йенийетмә Ҹәлил Мәммәдгулуйевә дәрс демишдир. М.Ә.Хәлиловун Гори Мүәллимләр Семинарийасынын әнәнәләри һаггында, орадакы тәһсил системи һаггында өз шаҝирдләринә, ҝәнҹләрә данышмасы һеч шүбһәсиз онларын да бу семинарийайа үз тутмасында аз рол ойнамамышдыр. Үмумиййәтлә “Ҹ.Мәммәдгулуйевин талейиндә онун хүсуси ролу мүшаһидә едилир” (4, 65).

Нахчыван МР Архив Идарәсинин рәиси, тарих елмләри намизәди Фәхрәддин Ҹәфәров йазыр ки, Гори Мүәллимләр Семинарийасыны битирмиш Мирзә Әлимәммәд Хәлилов 1885-ҹи илин 20 сентйабрында ачылмыш Баш Норашен (Индики Ҹәлилкәнд) икисинифли кәнд мәктәбинин илк мүдир –нәзарәтчиси тәйин олунмушдур…” (22) .

Мирзә Әлимәммәд Хәлилов мәктәбдарлыгла, мәтбуат вә театр ишләри илә фәал мәшғул олмушдур. О Нахчыван театрынын инкишафында бөйүк хидмәтләр ҝөстәрмишдир. Бир чох театр тамашалары 1890-ҹы илләрдә Мирзә Әлимәммәд Хәлиловун евиндә тәшкил олунмуш вә өзү дә актйор вә йа режиссор кими фәалиййәт ҝөстәрмишдир (4,128, 184).МирзәӘлимәммәд Хәлилов рус дилли гәзет вә журналларын фәал охуҹусу олмуш, мәтбуат органлары илә сых әмәкдашлыг етмиш, шәрг вә гәрб ҹәрәйанларынын, йениликләрин Нахчыванда йайылмасына шәраит йаратмышдыр. Нахчыванда «Гафгаз» гәзетинин тәмсилчиси функсийасыны йеринә йетирмишдир. Һәмин гәзетдә Нахчывандан верилмиш хәбәрләр вә мәлуматларын әксәриййәти онун тәрәфиндән йазылмышдыр. Онун «Гафгаз» гәзетиндән алынараг «Тәрҹүман» гәзетиндә дәрҹ едилмиш бир мәгаләсиндә милли маарифчилик һәрәкатында мәктәбин, театр вә әдәбиййатын ролу йүксәк гиймәтләндирилмишдир. Гори Семинарийасынын мүәллими, инспектору А.О.Чернйайевски Мирзә Әлимәммәд Хәлилову нәшр етмәк истәдийи “Фикир” адлы гәзетдә әмәкдашлыға дәвәт етмишди. Лакин, бу гәзетин нәшринә А.О.Чернйайевски чох чалышмышдырса да буна наил ола билмәмишдир.

Профессор Ә.Ағайевин вә педагог, алим, досент Ваһид Рзайевин дәйәрли бир тәдгигат әсәриндә гейд едилир ки, Гори Мүәллимләр Семинарийасынын мәзуну Мирзә Әлимәммәд Хәлилов 1881-1882-ҹи илләрдә танынмыш алим-педагог Симферопол Ҝимназийасыны битирмиш (1852-ҹи ил) Нахчыван Шәһәр Мәктәбинә мүәллим-инспектор вәзифәсинә тәйин олунмуш (1879 -1883-ҹү илләр) К.А.Никитин (1832-1894) вә 1875-ҹи илдә Тифлисдә Александровски Мүәллимләр Институтуну битирмиш мүкәммәл билийә, демократик дүнйаҝөрүшә, малик ҝүрҹү зийалысы 1881-1884-ҹү илләрдә Нахчыван Шәһәр Мәктәбиндә ҹоғрафийа мүәллими кими чалышмыш Ҝ.Утургаури һәр үчү бирликдә “Нахчыван шәһәринин метеороложи ҝүндәлийи”ни һазырламышлар (19, 24). К.А.Никитин өзү исә Нахчыван Шәһәр Мәктәбиндә 1879-1882-ҹи илләрдә Ҹәлил Мәммәдгулузадәнин мүәллими олмуш вә о Нахчыванда олдуғу мүддәтдә “Нахчыван маһалы вә Нахчыван гәзасы”, “Нахчыван әйаләтиндә халг инамлары” адлы әсәрләр дә йазыб Тифлисдә нәшр етдирмишдир.

Јери ҝәлмишкән гейд едәк ки, 1837-ҹи илин 15 мартында фәалиййәтә башлайан Нахчыван Гәза мәктәби илк дөвләт мәктәби иди ки, 1879-ҹу илин 1 ийулундан Гәза мәктәби Шәһәр Мәктәбинә чеврилмишди. Нахчыван Гәза мәктәбинин мүдири А. Серҝейевә едилмиш мүраҹиәтә әсасән Нахчыван Гәза губернаторунун тәрҹүмәчи катиби Мирзә Нәсир бәй 1863-ҹү илдә Ирәван Губернийа Халг Мәктәбләри Директоруна ҝөндәрдийи бир рапортда йазырды: “Нахчыван гәза мәктәбиндә “әла” гиймәтләрлә охумуш Исмайыл бәй Бәкташинин Тифлис Классик Ҝимназийасында дөвләт хәрҹи һесабына охумасы үчүн лазыми көмәк етмәнизи хаһиш едирәм” ( 21). Бу мәктуб мүраҹиәтдән мәлум олур ки, һәлә о замандан узаг Нахчыван дийарындан дөврүн мүтәрәгги, дүнйәви тәһсилини алмаг үчүн ҝәнҹләр башга йерләрә, йүксәк сәвиййәли тәдрис мүәссисәләринә — хүсусилә, Тифлисә, Ирәвана, Горийә ҝөндәрилирмиш.

Нахчывандан Гори Мүәллимләр Семинарийасына йоллананлардан вә оранын Азәрбайҹан шөбәсинин илк мәзунларындан бири дә Мирзә Әләкбәр Сүлейманов (1862-1921) олмушдур (5). О биринҹи бурахылыш илиндә — 1882-ҹи илдә Семинарийаны битирәрәк Нахчывана гайытмыш, Шәрур районунун Јенҝиҹә кәнд мәктәбинә мүдир тәйин едилмиш, 1890 — 1894-ҹү илләрдә Баш Норашен 2 синифли земство мәктәбиндә мүәллимлик етмиш, 1894-ҹү илдән исә елә илк ачылыш илиндән М.Т.Сидгинин Нахчыванда тәшкил вә тәсис етдийи мәшһур “Тәрбийә” мәктәбиндә рус дили дәрси демишдир (1894-1906). Јери ҝәлмишкән гейд едәк ки, “М.Т.Сидги әввәлҹә Ордубадда 1892-ҹи илдә “Әхтәр”, сонра исә Нахчыван мүтәрәгги зийалыларынын дәвәти илә Нахчывана көчүб ҝәлмиш, 1894-ҹү илдә Нахчыванда йени үсуллу “Мәктәби-тәрбийә” адлы мәктәб тәсис етмишдир”(14,6). М.Т.Сидгинин ачдығы “Тәрбийә мәктәби”нин Һүсейн Ҹавид, Әлирза Расизадә (Һүсейн Ҹавидин гардашы), бөйүк йазычы Мәммәд Сәид Ордубади, мәшһур әдәбиййатшүнас алим Әзиз Шәриф, ҝөркәмли режиссор вә актйор Рза Тәһмасиб Бәйзадә, Мәммәдһүсейн Тәһмасиб, молланәсрәддинчи шаирләрРзагулу Нәҹәфов вә Әлигулу Гәмкүсар гардашлары, йазыҹы – публисист Әләкбәр Аббасов (Әләкбәр Гәриб Нахчыванлы), йазычы, тәрҹүмәчи Әли Сәбри Гасымов, шаир, тәрҹүмәчи, педагог Мәммәдәли Сидгизадә (М.Т.Сидгинин бөйүк оғлу), мәшрутәчи Әләкбәр Мәммәдгулузадә (Ҹ.Мәммәдгулузадәнин кичик гардашы, Гори Мүәллимләр Семинарийасында охумаға ҹидди тәшәббүс ҝөстәрмишди), адлы-санлы маарифчиләр- Әбдүләзим Рүстәмзадә, Мирҹәфәр Миришли, реалист рәссам Бәһруз Кәнҝәрли, танынмыш тәһсил ишчиси, мүәллим вә педагог Хәлил аға Һаҹыларзадә, әмәкдар мүәллим Һәсән Сәфәрли,Мәммәд Хәлилов вә Әли Хәлилов, Һейдәр Вәзиров, Әсәд Шейхов, Гасым Ҹамалбәйов, Аға Бекташов, Әсәдулла Бекташов, дипломат Ибраһим Әбиловкими бөйүк елм, әдәбиййат вә мәдәниййәт, иҹтимаи вә дөвләт хадимләри йетирмәләри олмушдур ки, академик Иса Һәбиббәйли бунлары архив сәнәдләри әсасында үзә чыхармыш вә һаглы олараг йазмышдыр ки, ҝөркәмли йетирмәләринә ҝөрә “Тәрбийә” мәктәбини йалныз Гори Мүәллимләр Семинарийасы илә мүгайисә етмәк олар” (7).

Гейд едәк ки, М.Т.Сидгинин бу мәктәби 1896-ҹы илдә Рус-татар (Рус–Азәрбайҹан) мәктәбинә чевриләркәнмәктәбинин фәхри нәзарәтчиси Бәһрам хан Нахчывански олмуш, сонра о йерини истефада олан ротмейстер Ҹәфәргулу хан Нахчыванскийә вермиш, даһа сонра исә Мирзә Әләкбәр Сүлейманов өзүнүн йаздығына ҝөрә 1897-ҹи илдә мәктәбин мүдири тәйин едилмишдир.

Гори Семинарийасынын елми-илаһи мүәллими ҝөркәмли педагог Рәшидбәй Әфәндизадәнин( 1863-1942) Мәһәммәд Тағы Сидгийә (1854-1903) ҝөндәрдийи бир мәктубундан айдын олур ки, Мирзә Әләкбәр Сүлейманов вә Рәшидбәй Әфәндизадә семинарийада үч ил бир синифдә охумушлар: “Ахунд Молла Мәһәммәд Тағы Сидги әфәндим һәзрәтләринә! Бәрадәри-һәгигим, әфәндим һәзрәтләри!…Сиздән тәвәггә едирәм, хаһ “Ушаг бағчасы”нын, хаһ “Бәсирәтүл-әтфал”ын һаггында олсун, сәрпа охуйуб, тәнгид вә тәгризинизи ихтисарән бизә билдирәсиниз…Мәндән бәрадәри-әзизизм Мирзә Әләкбәр Сүлейманова салам йетириб, дейәрсән ки, онунла һагг-саламымыз ифрат дәрәҹәдә ҝәрәк олсун. Чүнки Гори Семинарийасында үч ил һәмсиниф һалында охудуг. Әләлхүсус, йатанда тахтымыз гоша йатырдыг….” Һәгиги кәмтәриниз Рәшид Әфәндизадә. Гори шәһәри, 30 октйабр 1902-ҹи ил (4, 570).

Семинарийа мәзуну М.Ә.Сүлейманов Нахчыванын иҹтимаи-сийаси, елми-педагожи вә әдәби һәйатында фәал иштирак етмиш, халгы, тәрәггийә, елмә, маарифә чағырмышдыр. О 1882-ҹи илдә йазычы, шаир, драматург, публисист, тәрҹүмәчи, педагог, театр хадими, театр тәнгидчиси Ейнәлибәй Султановун (1866-1935) Нахчыванда илк дәфә евиндә йаратдығы “Зийалы ҹәмиййәти”нин фәал үзвү олмушдур. Онунла бәрабәр шәһәрин бүтүн тәрәггипәрвәр, ачыг фикирли адамларындан Паша аға Султанов (1849-1902), Мирзә Ҹәлил Мирзәйев (Шүрби) (1874-1915), Мирзә Әләкбәр Хәлилов(1862-1896), Әсәд аға Кәнҝәрлин, Гурбанәли Шәрифов (1854-1917), Бахшәли аға Шаһтахтлыны, Нәсрулла Шейхов (1863-1921) вә башгалары бу ҹәмиййәтин ишиндә фәал иштирак етмиш, дөврүн иҹтимаи-сийаси мәсәләләрини, гадын азадлығы, гадын тәһсили мәсәләләрини мүзакирә етмиш, йени мәктәбләр, китабханалар ачмыш, елми-әдәби мүзакирә вә мүбаһисәләр, шеир мәҹлисләри кечирмишләр. Бурада Пушкин, Толстой, Белински, Добролйубов кими ҝөркәмли рус йазычы вә шаирләринин дә әсәрләри охунур, тәрҹүмә едилир вә фикирләр үзәриндә елми мүзакирәләр апарылыр, халгы гәфләт йухусундан ойатмаг үчүн һәр ҹүр сәй ҝөстәрилирди. Дөврүн тәрәггипәрвәр, ачыг фикирли зийалыларындан Мәһәммәд аға Шаһтахтлы (1846-1931), Мәһәммәд Тағы Сидги (1854-1903), Ҹәлил Мәммәдгулузадә (1869-1932), Ейнәлибәй Султанов (1866-1935), Мирзә Әлимәммәд Хәлилов (1862-1896), Мирзә Әләкбәр Бәйалы оғлу Сүлейманов (1862-1921), Мирзә Мәммәд Заманбәйов вә башгаларынын тәшәббүсү вә сәйи нәтиҹәсиндә 1883-ҹү илдә Нахчыванда илк дәфә олараг «Мүсәлман инҹәсәнәти вә драм ҹәмиййәти» йарадылды. Мәһз «Мүсәлман инҹәсәнәти драм ҹәмиййәти”нин тәшәббүсү илә 1883-ҹү илдә Нахчыванда “Завиййә” мәһәлләсиндә дөврүн мүтәрәгги зийалыларындан бири олан Һаҹы Нәҹәф Зейналовун евиндә Мирзә Фәтәли Ахундовун “Мүсйө Жордан вә дәрвиш Мәстәли шаһ ҹадукүн” комедийасы тамашайа гойулмушдур ки, бу комедийа илә Нахчыван театрынын йаранма тарихи башлайыр. Бу комедийанын тамашайа гойулмасында, ролларын ифа едилмәсиндә йенә дә Ейнәлибәй Султанов, Мирзә Садыг Гулубәйов, Мирзә Әләкбәр Сүлейманов, Әбүлгасым Султанов, Мирзә Ҹәлил Шурби, Паша аға Султанов, Нәсруллаһ вә Фәрәҹуллаһ Шейхов гардашлары, Мирзә Әләкбәр Мәммәдгулу оғлу вә башга зийалылар әсл фәдакарлыглар ҝөстәрәрәк тамашаны ҝөстәрмишләр. Тамашадан топланан пул исә йохсул мәктәб шаҝирдләринин еһтийаҹларына сәрф едилмишди” (11,12-13, 16).

М.Ә. Сүлейманов Нахчыван шәһәр үчсинифли мәктәбиндә ана дили вә илаһиййат мүәллими (1906-1909), даһа сонра да һәмин мәктәбдә инспектор көмәкчиси кими дә чалышмышдыр (1910-1914). “1837-ҹи ил 15 мартда Нахчыванда илк дүнйәви елмләр өйрәдән гәза мәктәбинин… 1854-ҹү ил 24 нойабрда Ордубадда ачылан илк ибтидаи мәктәбин инкишафында, йени нәсилләрин йетишмәсиндә Нахчыван зийалыларындан Әләкбәр Сүлеймановун, Аббас Гәдимовун, Һаҹы Әлигулу Новрузовун чох бөйүк хидмәтләри олмушдур”(21).Нахчыван гәза мәктәбинин илк Азәрбайҹан дили вә шәриәт мүәллими Аллаһверди Имангулу оғлу Султанов, 1853-ҹү илдән 1880-ҹи илләрә гәдәр исә гәза мәктәбинин йетирмәси, сонра да Кутаиси Ҝимназийасынын мәзуну Мирзә Садыг Гулубәйов олмушдур. Гәза мәктәби 1879-ҹу илин 1 ийулундан Шәһәр мәктәбинә чеврилмишди. Мәктәб Мирзә Бәдәл адлы таҹирин евиндә йерләширди.

Гори семинаристи Әләсҝәр Шейхһәсәнов (1862-?) һаггында да академик Иса Һәбиббәйли ҝениш вә дәйәрли мәлуматлар вермишдир.(4, 44, 45, 75, 188) Ҹ. Мәммәдгулузадәнин елми, дүнйәви дүнйаҝөрүшүнүн формалашмасында халасы оғлу Әһмәдин вә йахын гоһумларындан олан Әләсҝәр Шейхһәсәновун илкин вә мүстәсна ролу олмушдур. Мирзә Ҹәлил онлара “бинәмазлар” демишдир. И.Һәбиббәйлинин фикринә ҝөрә “Кефли Исҝәндәр” образынын йаранмасында Әләсҝәрин өз пайы вә ролу олмушдур. Әләсҝәр Исҝәндәрин прототипидир. Әләсҝәр вә Исҝәндәр адлары арасында бир фонетик сәсләшмә дә вардыр. Әләсҝәр Шейхһәсәнов охумуш, савадлы, чох биликли олдуғундан она “Мирзә Әләсҝәр” демишләр. Рус тәһсили ҝөрмүш Мирзә Әләсҝәр Шейхһәсәнов 1883-ҹү илдә Гори Семинарийасыны битирәрәк Ирәван Губернийасынын Бөйүк Веди кәнд мәктәбиндә педагожи фәалиййәтә башламыш, сонралар Шәрурда вә Нахчыванда педагожи фәалиййәтлә мәшғул олмуш, Нахчыванда театр тамашаларында актйор кими фәалиййәт ҝөстәрмишдир.

Бөйүк демократ йазычы, драматург, бөйүк мүәллим вә педагог Ҹәлил Мәммәдгулузадә(1869-1932) Гори Мүәллимләр Семинарийасына дахил олмаг арзусунда оланларын ән фәалы, ән сәбатлысы вә ән инадҹылы олмушдур.

Ҹәлил Мәммәдгулузадәнин Гори Мүәллимләр Семинарийасына ким тәрәфиндән ҹәлб едилмәси, неҹә ҝетмәси, орадакы тәһсил илләри, семинарийа тәләбәси кими педагожи тәҹрүбәләри, имтаһанлары, семинарийадакы зачот вә сынаг дәрсләринин протокол вә иҹмаллары илк дәфә олараг профессор Иса Һәбиббәйли тәрәфиндән сәнәдләр әсасында ҝениш вә әтрафлы тәһлил вә тәдгиг едилмиш, йазычынын тәрҹүмейи-һалы, шәхсиййәти, мүасирләри, әдәби-педагожи мүһити һаггында йени, дәйәрли факт вә мәлуматлар үзә чыхарылараг әдәби вә педагожи иҹтимаиййәтимизә чатдырылмышдыр (4;5;6;7).

Ҹ.Мәммәдгулузадәнин Гори Мүәллимләр Семинарийасына мүдавим кими йазылмасы һәлә 1879-ҹу илдә — А.О.Чернйайевски Нахчывана мүдавим топламаға ҝәләркән гейдә алынмышдыр. Лакин о заман ҝәләҹәк бөйүк инсанын йашынын аз олмасы (10 йаш) буна имкан вермәмишди. Атасы Мәммәдгулу Мәшәди Һүсейнгулу оғлу өвладынын Гори Мүәллимләр Семинарийасына дахил олмасы һаггында арзусуну йеринә йетирмәк үчүн үч дәфә -1880, 1881, 1882-ҹи илләрдә әризә илә семинарийанын рәһбәрлийинә мүраҹиәт етмишдир. Лакин, һәр дәфә “йашы аздыр” – дейә ону семинарийайа гәбул етмәмишләр. Нәһайәт сонунҹу дәфә “Ҹ.Мәммәдгулузадәнин йашы семинарийанын тәләбләринә уйғунлашдырылараг “16 йаш кими” ҝөстәрилдикдән сонра 1882-ҹи илин 02 ийулунда онун имтаһанлара бурахылмасына иҹазә верилмишдир (6,34). Беләликлә, Ҹ.Мәммәдгулузадә илаһиййатдан, рус дилиндән, һесабдан, ана дилиндән мүвәффәгиййәтлә гәбул имтаһанлары верәрәк 1882-ҹи илин 08 сентйабрындан семинарийада дәрсләринә башламышдыр.

Гори Мүәллимләр Семинарийасы Ҹәлил Мәммәдгулузадәнин һәйатында мүһүм мүсбәт дәйишикликләр йаратмыш, әламәтдар изләр бурахмышдыр. Семинарийа дөврү Мирзә Ҹәлилин үмуми инкишафында, йазычылыг талейиндә, мәнәви зәнҝинлийиндә мүһүм рол ойнамышдыр. Ҹ.Мәммәдгулузадә семинарийада Н.Нәримановла (1870-1925), С.С.Ахундовла (1875-1939), Ф.Көчәрли (1863-1920) илә бир дөврдә тәһсил алмышдыр ки, бу бөйүк инсанларын достлуғу, әмәл вә мәсләк бирлийинин тәмәли дә мәһз Горидә — педагожи елм мәбәдиндә гойулмушдур.

Ҹ.Мәммәдгулузадә семинарийада охудуғу илләрдә семинарист Исмайылбәй Шәфибәйовла йахын достлуг мүнасибәтләриндә олмушдур. И.Шәфибәйов 1882-ҹы илдә семинарийайа дахил олмуш 1887-ҹи илдә семинарийаны битирмишдир. (1884-1885-ҹи илләрдә рус дили фәнниндән “гейри кафи” гиймәт алдығындан синифдә дә сахланылмышдыр). И.Шәфибәйовун тәһсилиндә ирәлиләмәсинә көмәк ҝөстәрилмәсиндә Ҹ.Мәммәдгулузадәнин гайғысы вә көмәйи педагожи сәнәдләрдә айдын һисс едилмәкдәдир. И.Шәфибәйов Семинарийаны битирәркән Ҹ.Мәммәдгулузадәни Шушайа дәвәт етмиш вә орада Ҹ.Мәммәдгулузадә Хуршудбану Натәванла, Ә.Һагвердийевлә ҝөрүшмүшдүр (4, 112). И.Шәфибәйов сонралар Ирәван ҝимназийасында мүәллимлик етмишдир(9, 70).

Ҹ.Мәммәдгулузадә Гори семинарийасыны битирдикдән сонра Ирәван губернийасынын Улуханлы мәктәбиндә, Баш Норашен (индики Ҹәлилкәнд) ики синифли земство мәктәбиндә, Нахчыван вә Неһрәм мәктәбләриндә мүәллимлик етмиш, әдәби, бәдии, педагожи йарадыҹылыгла мәшғул олмуш, дәйәрли һекайәләр, өлмәз драм әсәрләри йазмыш, маарифчилик идейаларыны йаймыш, мәдәни — маариф тәдбирләриндә иштирак етмиш, фәал иҹтимаи-әдәби, педагожи мүһит йаратмыш, халгын маарифләнмәси, тәрәгги етмәси үчүн Тифлисдә бүтүн Шәргдә танынан вәмәшһур олан, әтрафына йарадыҹы гүввәләри бирләшдирән “Молла Нәсрәддин” журналы нәшр етдирмиш (1906, 20 апрел), өмрүнү халгын маарифинә, мәдәниййәтинә вә тәрәггисинә һәср етмишдир.

Бир чох мәнбәләрдә ҝөстәрилир ки, Ҹәлил Мәммәдгулузадә Нахчывандан Гори Мүәллимләр Семинарийасына өзү илә бәрабәр үч һәмшәһәрлиси илә бәрабәр ҝетмиш вә 1887-ҹи илдә бураны дөрд тәләбә гуртармышдыр (15, 217).

Бәс, Мирзә Ҹәлилдән башга о үч нәфәр мүдавим ким олмушдур? О мүдавимләрин кимлийи узун мүддәт гаранлыг олмушдур. Академик Иса Һәбиббәйли “Тәрҹүман” гәзетинин 12 ийул, 1887-ҹи ил нөмрәсиндәки кичик мәлумата әсасән ҝөстәрир ки, һәмин мүдавимләрдән бири Һейдәр Мурадәсилов (1863-1896) олмушдур ки, сонралар о Нахчыван мәктәбләриндә 1930-ҹу илләрәдәк рус дили мүәллими кими фәалиййәт ҝөстәрмишдир (5). 1887-ҹи илдә семинарийаны битирән Һейдәр Мурадәсилов дөврүнүн маарифпәрвәр, зийалы шәхсләриндән бири олмушдур. Профессор Әзиз Шәрифин (1895-1988) дә гейд етдийи кими атасы Гурбанәли Шәрифзадәнин тез-тез ҝөрүшдүйү, иҹтимаи, фәлсәфи фикирләри бөлүшдүйү вә йахын достларындан бири Һейдәр Мурадәсилов олмушдур(8,13).

Ҹәлил Мәммәдгулузадәдән башга даһа ики йолдаш да Гори Семинарийасында тәһсил алмаға ҝетмишдир. О ики йолдаш һаггында да Әзиз Шәриф мәлумат вермишдир. О, “Бир шәклин тарихи” адлы мәгаләсиндә верилмиш шәкилдә Ҹәлил Мәммәдгулузадәнин архасында айаг үстә дуран шәхсин Мирзә Әбүлгасым Султанов (1866-1916) олдуғуну вә Ҹәлил Мәммәдгулузадәнин сағында әйләшмиш шәхсин исә Мирзә Әләкбәр Мәммәдханов (1875-1920) олдуғуну билдирир. Онлар да Ҹәлил Мәммәдгулузадә илә бирликдә семинарийада тәһсил алмышлар. Шәкил 1885-ҹи илин 30 октйабрында чәкилмиш вә бир нүсхәси А.О.Чернйайевскийә бағышланмышдыр (10).

Мирзә Әбүлгасым Султанов Мирзә Ҹәлиллә ейни илләрдә Нахчыван шәһәр үчсинифли мәктәбиндә, даһа сонра да Гори Мүәллимләр Семинарийасында бир йердә тәһсил алмышдыр. Лакин Ә. Султанов 1885-ҹи илдә хәстәләндийиндән бир ил синифдә сахланылмыш вә 1888-ҹи илдә семинарийаны битирәрәк Шәрур гәзасынын Шаһтахты кәнд мәктәбинә тәйинат алмышдыр. О Семинарийада охудуғу дөврдә “Әдәбиййатшүнаслыг дәфтәри” адлы дәрс вәсаити йазмышдыр ки, бу ҝүн о вәсаит Нахчыван МР Тарих- Дийаршүнаслыг музейиндә сахланылыр ( фонд КП, № 2320). Онун “Әдәби нүмунәләр мүнтәхәбаты” адлы йенә бир дәрс вәсаити дә вардыр.

Мирзә Әбүлгасым Султанов әһали арасында педагожи тәблиғат апармыш, ҝениш маарифләндириҹи ишләр ҝөрмүш, шеирләр йазмыш, тәрҹүмәләр етмиш, мәктәбдарлыгла мәшғул олмуш, доғма Шаһтахты кәндиндә 8 ил (1888-1896), Ҹәлил Мәммәдгулузадәнин ишләдийи Баш Норашен мәктәбиндә исә 12 ил (1896-1908) рус дили мүәллими кими педагожи фәалиййәтлә мәшғул олмушдур. М.Ә.Султанов “Баш Норашен икисинифли земство мәктәбинә дахил олан вә ораны битирәнләрин сийаһысы”ны тәртиб етмишдир ки, бу да мәктәб тарихи арашдырыҹылары үчүн дәйәрли бир педагожи сәнәддир. Бу сийаһыда 63 нәфәрин ады вардыр. Мәктәбин мәзунларындан 13 нәфәри Ирәван Ҝимназийасында тәһсил алдығы, бир нәфәрин Александропол шәһәр мәктәбиндә тәһсилини давам етдирдийи, бир нәфәрин дә — Рәһим Казымбәйовун исә Гори Мүәллимләр Семинарийасында охудуғу гейд едилмишдир.

Мирзә Әбүлгасым Султанов өмрүнүн сонларыны Гәзвиндә кечирмиш орада да 1916-ҹы илдә дүнйасыны дәйишмишдир. Гәзвиндән йаздығы мәктубларындан онун халгын маарифләнмәси үчүн нә гәдәр гайғы ҝөстәрдийи ҝөрүнүр: ”Инсанын ҹөвһәри, гәдр вә гиймәти елм тәһсил етмәсидир. Һәрҝаһ мүсәлман милләти саир милләтләр кими елми ваҹиб билиб охусайды, бу ҝүн башына ҹүрбәҹүр бәлалар ҝәлиб, вадийи-зүлмәтдә галмазды, абу-хак вә мүгәддәс Вәтән әлдән ҝетмәзди. Нә дейим, нә йазым, гой галсын. Анҹаг сузнак аһ чәкмәкдән башга өзҝә бир әлаҹ әлдән ҝәлмир. Ләнәт ҝәлсин о аталара ки, елм, фәнн вә сәнәтдән кәнар дүшүб, бәзи бимәна сөзләрә инаныб өз өвладларынын һаггында зүлм едибләр. Јан, гәлбим, йан! Шөлә чәк!” (4. 147).

Ҝөркәмли әдәбиййатшүнас алим, филолоҝийа елмләри доктору, профессор Јавуз Ахундлу баба вә нәвә Әбүлгасым Султановлар һаггында чох сәмими вә тарихи дәйәрә малик сөзләр дейир: “Мәним ҝәнҹлик достларымдан олан Әбүлгасым Султанов сәмимилийи, хейирхаһлығы, сәдагәти илә хатирәмдә йашайыр. Бабасы Әбүлгасым Султановун адыны дашыса да һамы ону шәһәрдә дә, евдә дә Фикрәт кими таныйырды…Фикрәт өмрүнүн сонуна кими Нахчыван Мәдәниййәт Назирлийи системиндә ишләйирди. 30 илә йахын Бәһруз Кәнҝәрли адына Нахчыван Тарих музейинин директору вәзифәсиндә чалышмышдыр …Фикрәтин атасы Мәнсур Султанов Јереван Семинарийасыны битирмиш зийалы иди… Баба Әбүлгасым Султанов…Ҹ.Мәммәдгулузадә илә бирликдә Гори семинарийасында охумуш, 1888-ҹи илдә семинарийаны битириб Шаһтахты кәндиндә педагожи фәалиййәтә башламышдыр. Сонра Нахчыван шәһәриндә мүәллимлик етмиш, йерли зийалыларла бирликдә Нахчыван шәһәриндә театрын йарадылмасында фәал иштиракчы олмуш, узун илләр мүхтәлиф тамашаларда айры-айры ролларда ойнамышдыр…”(16, 121).Зүлфүгар Һаҹыбәйовун “Әлли йашында ҹаван” мусигили комедийасында Мирзә Әбүлгасым ашпаз Гулу ролуну мәһарәтлә ифа етмиш вә бу әсәрин илк варианты өз әли илә көчүрүләрәк нәвә Әбүлгасымда сахланылырды.

Гейд етдийимиз кими Ҹәлил Мәммәдгулузадәнин сағында әйләшмиш онун семинарист досту вә һәмйерлиси Әләкбәр Мәммәдхановдур (1875-1920). О да семинарийада тәһсил алмыш, амма семинарийаны битирә билмәмишдир(“Гори Мүәллимләр Семинарийасында тәһсил аланларын сийаһысы” адлы архив сәнәдиндә (Бу сәнәд Азәрбайҹан Республикасы Тәһсил Музейиндә сахланылыр) бу шәхсин там ады белә верилмишдир: Мәммәдханов Әләкбәр Кәрбәлайи Һүсейнгулу. 1883-ҹү илдә семинарийайа дахил олмуш — 18.ХI.1885-ҹи илдә семинарийадан чыхарылдығы ҝөстәрилир). Әләкбәр Мәммәдханов Нахчыван шәһәр ибтидаи мәктәбини битирдикдән сонра гәбул имтаһанларыны мүвәффәгиййәтлә верәрәк 1 сентйабр 1884-ҹү илдә Гори Мүәллимләр Семинарийасынын ашағы һазырлыг синфиндә тәһсилә башламышдыр. Горидә тәләбәлик илләриндә Ҹ.Мәммәдгулузадә Әбүлгасым Султановла, Әләкбәр Мәммәдхановла вә Һейдәр Мурадәсиловла йахын достлуг етмишдир.

Әләкбәр Мәммәдханов Гори семинарийасынын азәрбайҹанлы тәләбәләри – Асланов, Ә. Султанов, Әфәндийев, Исмайылов вә башгалары илә бирликдә семинарийанын өзфәалиййәт мусигичиләр коллективинин тәркибиндә фәал чыхыш етмишдир. Бунунла белә семинарийа режиминин әксинә олараг ана дилиндә данышдығына ҝөрә бир нечә дәфә ҹәзаландырылмышдыр. Ә Мәммәдханова тәһсил һаггыны өдәйә билмәмәси һаггында да дәфәләрлә ирад тутулмушдур. Ә.Мәммәдханов өз әризәси илә семинарийадан чыхмыш, шәхси ишини ҝери алмыш вә сонра Харков Университетиндә тәһсил алараг мүһәндислик ихтисасына йийәләнмишдир. Ә.Мәммәдханов Ҹ.Мәммәдгулузадәдән идейаҹа айрылмыш, Шәрг өлкәләринә сәйаһәтә чыхмыш, өзүнәмәхсус, фәргли фәлсәфи дүшүнҹәләрини тәблиғ етмишдир. Ә.Мәммәдханов ҝөркәмли рус йазычысы Л.Н.Толстойун шәхсиййәтинә вә әдәби, фәлсәфи ирсинә бөйүк рәғбәт ҝөстәрмиш, Л.Толстойла шәхси әлагәләр йаратмыш вә онунла мәктублашмышдыр. Әнәнәви олмайан, фәргли идейалы әсәр вә рисаләләри рус дилинә тәрҹүмә едәрәк Јасна-Полйанайа-Толстойа ҝөндәрмиш вә ондан да 1908, 1909-ҹу илләрдә миннәтдарлыг вә тәшәккүр ҹаваб мәктублары алмышдыр.

ХIХ әсрин 90-ҹы илләриндә Ҹ.Мәммәдгулузадәнин 1890-1897- ҹи илләрдә мүдир олдуғу Неһрәм кәнд мәктәбиндә даһа бир семинарийа мәзунуну ҝөрүрүк. Бу Кәримбәй Әсәд оғлу Исмайыловдур ки, 1890-ҹы илдә Гори Мүәллимләр Семинарийасыны битирмиш, әввәлҹә Веди мәктәбиндә мүәллим — нәзарәтчи, даһа сонра Гафгаз Тәһсил даирәсинин 15 ҹентйабр 1892-ҹи ил тарихли сәрәнҹамы илә Неһрәм кәнд мәктәбинә мүәллим ҝөндәрилмишдир (4, 143) ки, бу мәктәб 11 декабр 1885-ҹи илдә ики синифли мәктәб кими ачылмышдыр. К.Исмайылов бу мәктәбдә 1892-1894-ҹү илләрдә мүәллим кими педагожи фәалиййәт ҝөстәрмишдир (23). Неһрәм мәктәбиндәки әлверишли абы-һава, йарадыҹылыг шәраити, сағлам педагожи мүһит Кәримбәй Исмайылову елми педагоҝикайа, методик әсәрләрин йазылмасына сөвг етмишдир. О гыса мүддәтдә дәйәрли методик әсәрләр йазмыш вә 1893-ҹү илдә “Неһрәм кәнди” адлы ири һәҹмли тарихи, етнографик әсәр мейдана ҝәтирмиш, бу әсәр 1900-ҹү илдә чап олунмушдур. Даһа сонралар К.Исмайылов публисистик мәгаләләр йазмыш, “Һесаб мәҹмуәси”, “Нағыллар” китабларыны да нәшр етдирмиш, “Молла Нәсрәддин” журналында елми-педагожи мәгаләләрлә чыхыш етмишдир. Кәримбәй Исмайылов 22 нойабр 1893-ҹү илдә Нахчыван шәһәриндә кечирилән Ирәван губернийасы халг мәктәбләри мүәллимләринин саһә гурултайынын ишиндә фәал иштирак етмиш вә чыхыш етмишдир.

Әзиз Шәрифин “Кечмиш ҝүнләрдән” йаздығы бир гейди даһа бир семинаристин тәсбит олунмасына имкан верир. Бу бөйүк педагог, мәктәбдар Мәһәммәд Тағы Сидгинин (1854-1903) бөйүк оғлу Мәммәдәли Сидги Сәфәровдур (1888-1956). Ә.Шәриф бу барәдә белә йазыр: ”Сидгинин ән йахын достларындан Ҹәлил Мәммәдгулузадә онун оғланларындан Мәммәдһәсәни Тифлисдә тәзәҹә ачдығы пансиона апармышды. Сидгинин Горидәки Мүәллимләр Семинарийасыны гуртармыш бөйүк оғлу Мәммәдәли исә “Тәрбийә” мәктәбинә мүәллим тәйин едилмишди, гызы Достуханым Бакыда Һаҹы Зейналабдын Тағыйевин гыз мәктәбинә гәбул едилмишдир” (8,34). Бу гейддән һәм М.Т. Сидгинин аилә үзвләри һаггында, һәм Гори семинарийасынын даһа бир Нахчыванлы мәзуну барәсиндә дәйәрли мәлумат алырыг, һәм дә Ҹәлил Мәммәдгулузадәнин йенийетмә вә ҝәнҹләримизи ҝимназийайа һазырламаг мәгсәдилә Тифлисдә хүсуси пансион ачмасындан хәбәрдар олуруг. Ҹ.Мәммәдгулузадә 9 ийун 1910-ҹу илдә мәктубла Мәммәдәли Сидгини Тифлисә дәвәт етмиш бир мүддәт “Молла Нәсрәддин“ журналынын идарәчилийини дә она тапшырмышды (1910-16 март 1911-ҹи ил).

Мәммәдәли Сидги 1894-1900-ҹү илләрдә “Тәрбийә” мәктәбиндә, сонра Нахчыван шәһәр мәктәбиндә тәһсил алмышдыр. Вахтилә атасы Сидгинин она –

“Нә гәдәр ки, әлиндә вар фүрсәт,
Дәрсинә ейлә һәр заман диггәт.
Јетишибдир замани-елмү әдәб,
Мәнзилин ейлә ҝушейи –мәктәб” ( 1, 21).

нәсиһәтнамәсини йеринә йетирәрәк, атасынын үмидләрини доғрулдараг даим тәһсилини артырмыш, онун йолуну давам етдирмиш, бир сыра әсәрләрини (“Кәблә Нәсир”, Һейкәли-инсана бир нәзәр”, “Пушкин”) Бакыда нәшр етдирмишдир.

Мәммәдәли Сидги өзү публисистик йазылар, дәйәрли шеирләр йазмыш, тәрҹүмәләр етмишдир. Онун бир шеири 2008-ҹи илдә 106 йашында дүнйасыны дәйишмиш атам Ләтиф Һүсейнзадәнин шәхси архивиндә горунуб сахланмышдыр. Шеирдә 1918-ҹи илдә ермәниләрин Нахчыванда төрәтдикләри гырғынлар вә Нахчыван ҝәнҹләринин мүбаризәси, дөйүш сәһнәләри әкс етдирилир. Шеир мүәллифин өз әли илә бир вәрәгдә йазылмышдыр. Лакин вәрәгин бир һиссәси ҹырылдығындан, шеирин дә бәзи һиссәләри силинмишдир. Шеирин тарихи әһәмиййәтини, әдәби вә педагожи иҹтимаиййәтимиз үчүн дәйәрини нәзәрә алараг шеири мәгаләмиздә веририк:

Салдырды Абдуллаһ дүшмәнә һәмлә

Пүрһүнәр ҹүмлейи төкән ганлар.

Гейрәт әл верди чыхды мейданә ҝәнҹләр,

Кечдиләр рәзмә, мәрди-мәрданә.

Нечә ҹәнҝавәр һүнәрпәрвәр,

Бири Аббас бәй шүҹайи-рәшид

Һифси гылсын ону худайи мәҹид.

Гәтли үдванә бәсҝи талибдир,

Ганда олса әдуйа галибдир.

Уғру бәй, та ки атды беш ачылан,

Нечәсини ейләди ҹәһәннәмә рәван.

Та Абиш бәй ҝөтүрдү әндазә,

Ҹушә ҝәлди мәһәллейи тазә.

Гоймады дүшмәни ичрә раһҝүзар,

Ган төкүб шөвг илә алыб сәнҝәр.

Нечә сәнҝәр, мисали порт-артур.

Мүртәф куһи-Гаф тәк мәшһур.

Ҝәнҹәли бир Хәлил нам авәр…

Јағдырырды минарәдән Азәр

Галды зилләтдә фиргейи-нәмруд.

Олду ислам агибәти-мәсуд.

Бири Мәһәммәд Һүсейн намлы.

Гойду виранә Ермәнистаны.

Ода гылды минарәдә сәнҝәр.

Раст ҝәлди килсейи кафәр…

Бири Гәффар адлы әһли Иран,

Олду давада Рүстәми сани.

Бәндәли сәнҝәри ейләди мәкан.

Ҹәнҝ едирди әлиндә әгин.

Дәстәси маһир, түфәнҝ әндаз.

Бир-бири илә олурду һәмаваз.

Дүшмән үчүн олду дүн чәтин,

Ҝөрдүләр бағланыб йасәр-йәмин.

Олду чөл әһли әмрдән аҝаһ,

Гарабағ шәһринә ҝәтирди пәнаһ.

Һөкм йазды Хәлил бәй мәхтун,

Олду әһвал Афтилуйа мәлум.

Мирзә Әли бәй ҹәван иди сәффаг.

Хунруз адәми би бак.

Гардашы мәшһәди Шүкүр ҹәнҝи

Гырыбән ҝәтди дүшмәни тәнҝә

Чыхмады бир кәнарә сәнҝәрдән,

Нечәсин вурду ермәниләрдән.

Мириш аға сеййиди илсадәт,

Үммәти ҹәддинә верирди ниҹат.

Онда заһир иди һашими намус.

Апарды ҹәнҝә нәфт илә насус,

Атәши- дузәхә олду дүчар.

Ханәләр ҹүмләдән тары-мар олду.

Чох имарәтләр олду атәшә туш.

Ҹәнҝ вахтында Гәнбәр адлы устад

Әһли исламы ейләди чох шад.

Нә гәдәр вар иди шикәст туфәнҝ.

Саз едирди ләнҝ олмасын ҹәнҝ.

Белә устадын гәдрини билмәк.

Она лазымдыр әнам вермәк.

Ей вуран дәми мүдами- мандам.

Дин йолунда ҝәлин кечин ҹандан.

Олмайын дүшмәнә дәхи еймән.

Шәри ҝүррани вермәйин әлдән.

Иттиһади үзәрә иҹтиһад етмәк.

Дүшмәнә ҹәнҝ илә ҹәһад етмәк….

2 фи 27 шәрһ… Мүтабиг 13 шәһр октйабр. Гәләми кәрди (йазды) Мәһәммәдәли Сидги Сәфәрзадә бе хидмәти ҹәнаб Кәрбәлайи аға Әмузадәйә вә ум хаһәр баҹыма (13).

Мәммәдәли Сидги гардашынын да Гори Мүәллимләр Семинарийасына дахил олмасы үчүн Фирудинбәй Көчәрлийә (1863-1920) мүраҹиәтдә булунмушдур ки, Фирудинбәйин Мәммәдәлийә мәктубу да мараглыдыр: “Меһрибаным Мәммәдәли!…О ки галды гардашынызын семинарийайа ҝирмәйинә, индидән о барәдә вәдә верә билмәнәм. Амма әлимдән ҝәлән көмәклийи мүзайигә етмәнәм… О ҝәрәкдир ки, чох йахшы һазырлашсын ки, әввәлинҹи класа имтаһан верә билсин…Имтаһан август айынын 25-дә башланыр…Сиздән артыг хошһал оларам ки, мәрһум Сидгинин өвладларындан бирисинә баҹарыб тәлим вә тәрбийә верә биләм…Фирудин Көчәрли.Гори 14 нойабр, 1913-ҹү ил “(4,577-578)л.

Гори Семинарийасынын даһа бир нахчыванлы мүдавими Рәһим Казымбәйов олмушдур (1883-1958). Р.Казымбәйов 1897-ҹи илдә Баш Норашен икисинифли мәктәбини битирдикдән сонра әввәлҹә Ирәван ҝимназийасында, даһа сонра да 1903-1908-ҹи илләрдә Гори Семинарийасында тәһсил алмышдыр (5). Рәһим Казымбәйовун Горидә охудуғу илләрә даир хатирәләрини академик Иса Һәбиббәйли әлдә едәрәк илк дәфә ону өз мәгаләсиндә вермишдир. Семинарийа һаггында тәсәввүрләри ҝенишләндирмәк бахымындан һәмин хатирәләрдән бир парчаны бир даһа охуҹулара чатдырмагда файда ҝөрүрүк: “Мән семинарийада 5 ил охудум. Бу беш илин икиси һазырлыг, үчү исә әсас синифләрдә кечди. Бүтүн фәнләр рус дилиндә тәдрис олунурду. Јалныз һәфтәдә бир саат шәриәт дәрси кечирилирди. Бу фәнни ики мүәллим апарырды: Биринҹиси һазырда Мәммәд адлы оғлу АДУ-нун (индики БДУ) физика-рийазиййат кафедрасында профессор олан Рәшид Әфәндийев, икинҹиси исә, өзүнүн маарифчилик саһәсиндә әсәрләри илә танынмыш Фирудин Көчәрли иди“(5). Р.Казымбәйовун хатирәсиндә һәмчинин Үзейир Һаҹыбәйовун, Мүслүм Магомайевин, Азад Әмировун семинарийада тәһсил алдыгларындан Үзейирин вә Мүслүмүн маһир скрипка чалдыгларындан данышылыр.

Рәһим Казымбәйов Горидән гайытдыгдан сонра 1908-ҹи илдә индики Шәрур районунун Гывраг кәндиндә, даһа сонра Шәрурда, Нахчыванда орта мәктәбләрдә вә педагожи техникумда рус дили мүәллими кими фәалиййәт ҝөстәрмиш вә ”Азәрбайҹан мәктәбләриндә рус дилинин тәдриси” адлы методик китабча да йазмышдыр.

Р.Казымбәйов, Нахчыван маариф вә мәдәниййәтинин, тәһсилинин инкишафында хидмәтләринә ҝөрә 1944-ҹү илдә она Әмәкдар мүәллим ады верилмиш, 1957-ҹи илдә исә Нахчыван МР Али Советинин Фәхри Фәрманы верилмишдир.

Семинарийанын нахчыванлы мәзунларындан бири дә Мәммәдһүсейн Мирзә Тағы оғлу Хәлиловдур.М.Хәлилов Нахчыванда Ҹ.Мәммәдгулузадәнин тәһсил алдығы шәһәр мәктәбини битирмиш вә орадан да онларын бөйүк достлуғу башламышдыр. Мәммәдһүсейн Хәлилов семинарийаны битирәркән “Гафгазлы йетирмәләрин Русийа тахт – таҹына вә Вәтәнинә хидмәтләри” мөвзусунда йаздығы бурахылыш ишиндә сәркәрдә Лазаревин, кнйаз Багратионун вә Калбалы хан Нахчыванскинин һәрби вә маарифчилик фәалиййәтини ҝениш ишыгландырмышды. Әсәр дүнйа семинарийаларынын мәшһур Парис сәрҝисиндә нүмайиш етдирилмишдир (4, 112). Мүасирләри Мәммәдһүсейн Хәлилову “Халг мүәллими” кими йүксәк ада лайиг ҝөрмүшләр. Мәммәдһүсейн Хәлилов Нахчыван театрында актйорлуг вә суфлйорлуг етмишдир.

Гори Мүәллимләр Семинарийанын даһа бир нахчыванлы мәзуну Хәлил Исмайыл оғлу Һаҹыларов (1895-1970) олмушдур. О “1922-ҹи илдән фәалиййәтә башлайан Нахчыван Мүәллимләр Семинарийасынын илк директору олмушдур ки, бу Семинарийа 1923-1924-ҹү тәдрис илиндә педагожи техникума чеврилмишди. Хәлил Һаҹыларовун көмәкчиси Әбдүләзим Талыб оғлу Рүстәмов (1887-1953), ҹоғрафийа мүәллими, Һәсән Сәфәрли рийазиййат мүәллими, Һәсән Газыйев тәбиәт мүәллими, Ибраһимхәлил Ахундов бәдән тәрбийә мүәллими тәйин олундулар” (24,24).

Әзиз Шәриф Хәлил Һаҹыларов һаггында йазыр: “Нахчыван зийалыларындан Хәлил Һаҹыларов Гори Семинарийасында охуйурду. Ону гуртарандан сонра Тифлисдә Мүәллимләр Институтуну да гуртарыб, бүтүн өмрүнү мүәллимлийә һәср етмишди. Әввәлҹә, Нахчыван маһалында, сонра исә Ҝүрҹүстанда вә Тифлисдә маариф саһәсиндә чалышырды. Мән дә Тифлисдә йашайан заман онунла көһнә дост вә йерли кими тез-тез ҝөрүшәрдик” (8, 254). Атам Ләтиф Һүсейнзадәнин хатирәләриндән, йазыларындан мәлум олур ки, Хәлил Һаҹыларов әввәлҹә атамын тәһсил алдығы йени типли “Рүшдиййә” мәктәбинин, даһа сонра да Мүәллимләр Семинарийасында тәһсил аларкән Семинарийанын илк директору олмуш вә атама дәрс демишдир. Сонралар атам да бу Семинарийанын – педагожи техникумун мүәллими вә дәрс һиссә мүдири олмушдур. Вахтилә 1938-1939-ҹу тәдрис илиндә улу өндәримиз, халгымызын үмуммилли лидери Һейдәр Әлийев бу педагожи техникуму “Әла” гиймәтләрлә битирмишдир.

Л.Һүсейнзадә гейд едир ки, ”1918-ҹи илин апрел айынын орталары иди…Мән Рүшдиййә мәктәбинин 9-ҹу синфиндә охуйурдум. Мәктәбимизин мүдири Хәлил аға Һаҹыларов Һүсейн Ҹавидлә синфимизә ҝәлди. Мүдиримиз Һүсейн Ҹавиди бизә тәгдим едиб ҝетди…”(12,21). Тәдгигатчы алим, “Истиглал” орденли Әмәкдар Мүәллим Ләтиф Һүсейнзадә кечмиш илләри хатырлайараг йенә йазыр вә сөһбәтләриндә дейирди: ”Әсасы 1837-ҹи илдә гойулмуш Нахчыван шәһәриндәки “Рус-татар” мәктәбинин ады сонралар дәйишдирилмиш “Рүшдиййә” мәктәби адландырылмышды. Мәктәбин директору Хәлил аға Һаҹыларов, мүәллимләри Һүсейн Ҹавид вә онун гардашлары Шейх Мәһәммәд Расизадә вә Әлирза Расизадә, Әбдүләзим Рүстәмов, Һәсән Сәфәрли, Ә.Гәмкүсар вә башгалары идиләр ки, онлар да мәнә “Рүшдиййә”дә дәрс демишләр. Хәлил Һаҹыларов педагоҝика вә дидактика фәнләрини тәдрис едирди. Мәктәбин мүәллимләринин көмәйи илә мәктәбимиздә “Ел ҝүзҝүсү” адлы бир драм һәвәскарлар труппасы йарадылмышды. Сонралар узун мүддәт “Ел ҝүзҝүсү” ады Нахчыван драм театрынын ады олараг ишләдилмишди. “Рүшдиййә” мәктәбиндә йарадылмыш бу труппа “Ел ҝүзҝүсү” драм дәрнәйи Нахчыван Драм театрынын йени инкишаф мәрһәләсини тәшкил етмишдир” (11, 36). “Ел ҝүзҝүсү” Ҹ.Мәммәдгулузадәнин “Өлүләр”, Әбдүлһаг Һамидин “Һинд гызы” вә диҝәр пйесләри тамашайа гоймушдур.

Хәлил Һаҹыларов Нахчываны Өйрәнән Елми Ҹәмиййәтин (буна “Нахчыван Тәдгиг вә Тәтәббо Ҹәмиййәти” дейилмишди. 1925-ҹи ил 21 майда йаранмышдыр) ән фәал үзвләриндән олмушдур. Тәдгигатчы Фәрман Хәлилов йазыр ки, ады кечән “ҹәмиййәтин протоколларында адлары тез-тез чәкилән ән фәал үзвләр бунлардыр: Мәһәммәд Расизадә, Әбдүләзим Рүстәмов, Ләтиф Һүсейнзадә, Хәлил Һаҹыларов … вә башгалары”(19,4).

Гори Мүәллимләр Семинарийасынын даһа бир мәзуну Аббасов Әләкбәр Тағы оғлудур (Әләкбәр Гәриб ) (“Семинаристләрин сийаһысы” архив сәнәдиндә онун 1909-ҹү илдә семинарийайа дахил олдуғу 1913-ҹү илдә гуртардығы ҝөстәрилир). Бу барәдә йенә дә И.Һәбиббәйлинин дәйәрли вә ҝениш мәлуматлары вардыр (6,121-123). Аббасов Әләкбәр (Әләкбәр Гәриб) 1893-1894-ҹү ил хырда сәнәткарлыгла мәшғул олан, формасйон тәригәтинин фәал үзвләриндән олан Кәрбәлайи Тағынын аиләсиндә дүнйайа ҝәлмишдир. Мәммәдһүсейн вә Рза Тәһмасиблә, Нәсрулла Шейховла йахын гоһумлуглары олмушдур. М.Т.Сидгинин “Тәрбийә” мәктәбиндә тәһсил алмышдыр. 1913-ҹү илдә семинарийаны битиртдикдән сонра о бир мүддәт Тифлисдә, Бакыда йарадыҹылыгла мәшғул олмуш һекайә вә повестләр йазмыш, рус дилиндән тәрҹүмәләр етмишдир. Онун 1912-ҹи илдә, һәлә тәләбә икән йаздығы “Гәлбимин султаны” повести вә 1914-ҹү илдә йаздығы “Һагг диваны” һекайәләр китабы Бакыда “Оруҹов гардашлары” мәтбәәсиндә чап едилмишдир. 1913-ҹү илдә Н.М.Карамзинин “Бәдбәхт Лиза” повестини русҹадан азәрбайҹанҹайа тәрҹүмә етмишдир.

1915-1916-ҹы илләрдә Доктор Хосров бәй Султановун рәһбәрлийи алтында “Ҹәмиййәти хейриййә” хәтти илә Әрдәһан, Батум вә башга шәһәрләрдә олараг түрк гачгынларына, “Һәрб-зәдә”ләринә йардым һәрәкатында иштирак етмишдир. Бу һәрәкатда Һүсейн Ҹавид, Әһмәд Ҹавад, Әли Сәбри вә башга зийалыларла бирликдә сәфәрбәредиҹи, әмәли ишләр ҝөрүлмүшдүр.

Әләкбәр Аббасов (Әләкбәр Гәриб) 1917-1923-ҹү илләрдә Нахчыванда, 1923-1927-ҹи илләрдә Тифлисдә йашамышдыр. Тифлисдә йашайаркән бурадакы Азәрбайҹан зийалыларыны бирләшдирән 1923-ҹү илдә тәшкил олунан “Тифлис түрк әдәби дәрнәйи”нин тәшкилатчыларындан вә идарә һейәтинин – Әзиз Шәриф, Мирзә Һәсәнхан, Исмайыл Һәгги, Әли Тағызадә, Әлимирзә Нәриманов вә башгалары илә бирликдә фәал үзвләриндән бири олмушдур. Бу саһәдә илк аддымы Тифлисдә нәшр олунан «Јени фикир» (индики «Ҝүрҹүстан») гәзетинин коллективи атмышды. Дәрнәйин йарадылмасында о заман «Јени фикир» гәзетинин редактору ишләйән, баҹарыглы иҹтимаи хадим, истедадлы насир вә журналист кими танынан Бөйүкаға Талыблынын бөйүк хидмәтләри олмушдур. Тифлисдә йаранан 40-а гәдәр үзвү олан әдәбиййат дәрнәйинин тәшкил олунмасы вә онун низамнамәсинин мүзакирәси илә бағлы үмуми иҹласын иши «Јени фикир» гәзетинин 28 октйабр 1923-ҹү ил нөмрәсиндә әтрафлы мәлумат верилмишдир.«Јени фикир» гәзети дәрнәйин фәалиййәтини даим изләмиш, «Тифлис Түрк Әдәби дәрнәйиндә» рубрикасы алтында дәрнәйин ҝөрдүйү ишләрдән әтрафлы данышылмышдыр. Дәрнәк фәалиййәт ҝөстәрдийи мүддәтдә Азәрбайҹан классикләринин йарадыҹылығына хүсуси әһәмиййәт вермиш, онларын һәйат вә фәалиййәти, йарадыҹылығы дәрнәйин ишиндә мүзакирә олунмушдур. Дәрнәк үзвләри М.П.Вагиф, М.Ф.Ахундов, С.Ә.Ширвани, Һ.Ҹавид, М.Ә.Сабир, Ә.Гәмкүсар кими классикләр һаггында дәйәрли мүлаһизәләр сөйләмиш, бу ҝөркәмли сөз сәнәткарларынын әдәби ирсини ҝениш йаймаға чалышмышлар. Дәрнәйин идарә һейәтинин тапшырығы илә Бөйүкаға Талыблынын, Ейнәлибәй Султановун, Һүсейн Сәмиһин, Әзиз Шәрифин, Әләкбәр Гәрибин һазырладыглары мәгаләләр классикләримизин зәнҝин йарадыҹылығына дәриндән бәләд олмаг бахымындан тәгдирәлайиг һесаб олунмушдур. Дәрнәйин фәалиййәти дөврүндә Е.Султанов бөйүк Азәрбайҹан шаирләри Вагиф вә Нәбати һаггында, Әзиз Шәрифин шаир Нәггаш һаггында, Әләкбәр Гәрибин Молланәсрәддинчи шаир, публисист Ә.Гәмкүсар һаггында вә шаир Шакир барәсиндә мәрузәләри динләнилмишдир.

«Тифлис түрк әдәбиййат дәрнәйи» мөвҹуд олдуғу мүддәтдә чох иш ҝөрмүш, о дөврүн йазыҹыларыны бир йерә топламагда, Азәрбайҹан әдәбиййатынын инкишафына тәкан вермәкдә хейли наилиййәтләр әлдә етмишдир. Әдәбиййат дәрнәйинин йени (латын) әлифбанын Ҝүрҹүстанда йайылмасы саһәсиндә ҝөрдүйү ишләр дә тәгдирә лайигдир. Мәһз дәрнәк үзвләринин фәал иштиракы вә йардымы илә 1924-ҹү илдә Јени Түрк Әлифбасы Тифлис Комитәси йарадылмышды ки, бу комитәнин йарадылмасында дәрнәк үзвләриндән Әзиз Шәрифин, Ейнәлибәй Султановун, Әләкбәр Гәрибин, Исмайыл Һәггинин вә башгаларынын бөйүк хидмәтләри олмушдур.
1928-1930-ҹу илләрин сону, 40-ҹы илләрин әввәлләринәдәк Бакыда йашайан Әләкбәр Аббасов (Гәриб) бурада да өмрүнү баша вурараг вәфат етмишдир.

Әләкбәр Аббасов тарихи-етнографик, әдәби-бәдии йазыларла да мәтбуатда чыхышлар етмиш, дәйәрли елми-педагожи, әдәби әсәрләр йазараг унудулмаз изләр гойуб ҝетмишдир. Хүсусилә 1928-1929-ҹу илләрдә Руһулла Ахундовун редактәси вә рәһбәрлийи алтында 50 минә гәдәр сөзүн тәрҹүмәси верилән икиҹилдлык “Русҹа-түркҹә (азәрбайҹанҹа) лүғәт”ин һазырланмасында Әләкбәр Гәрибин хүсуси пайы вә зәһмәти олмушдур (Рус-түрк лүғәти. Тәртибчиләри: Әһмәд Пепинов, Әләкбәр Гәриб,Әләкбәр Һейдәрли. Бкы, АзГИЗ, 1928).

“Гори Мүәллимләр Семинарийасында тәһсил аланларын сийаһысы”нда “Нахчыванлы Әләкбәр Раһиб” – адлы бир шәхсин адына раст ҝәлирик ки, о да 1909-ҹу илдә семинарийайа дахил олмуш вә 1913-ҹү илдә дә семинарийаны битирмишдир. Нахчыванлы сойадындан онун нахчыванлы олмасы бәлли олур вә шүбһәсиз Нахчыван дийарындан Горийә йолланмышдыр.

Азәрбайҹан Тәһсил Музейинин архив сәнәдләри ичәрисиндә Нахчывандан Горийә йолланмыш бир нахчыванлынын ады да айрыҹа бир сәнәддә йазылмышдыр: “Әләкбәров Шейх Һүсейн”- нә вахт дахил олмасы вә битирмәси һаггында исә мәлумат верилмәмишдир.

Гори Мүәллимләр Семинарийасынын бир нахчыванлы мәзуну да, Сидгинин “Тәрбийә” мәктәбинин йетирмәси, йазычы, журналист, тәрҹүмәчи Әли Сәбри Гасымов (15.04.1892-19.02.1983) олмушдур (26, Ы ҹ.159). Бабәк районунун Неһрәм кәндиндә доғулмушдур. 1909-ҹу илдә Гори семинарийасына дахил олмуш вә 1913-ҹү илдә бу семинарийаны битирдикдән сонра бир мүддәт Бакыда рус-татар мәктәбиндә мүәллимлик етмишдир.Биринҹи Дүнйа Мүһарибәси илләриндә Хейриййә Ҹәмиййәтләринин хәтти илә Азәрбайҹанын, Ҝүрҹүстанын, Түркийәнин мүхтәлиф бөлҝәләриндә фәалиййәт ҝөстәрмишдир. 1918-ҹи илдә Нахчыванда ермәни тәҹавүзүнә гаршы көнүллү халг дәстәләринин йарадылмасында тәшәббүскарлыг ҝөстәрмиш вә өзү дә бу дәстәйә гошулмушдур. Нахчыванын Азәрбайҹанын тәркибиндә галмасы һаггында Антанта дөвләтләринин Ермәнистандакы али комиссары, америкалы полковник В.Һаскелә тәгдим етдийи сәнәдин алтында Әли Сәбри Гасымовун да имзасы вардыр. Сәнәди тәгдим едәркән Әли Сәбри демишдир: “Әҝәр бизим тәләбләримиз гәбул едилмәзсә, нахчыванлылар өз истиглалиййәтләрини әлдә силаһ горуйаҹаглар”. 1919-ҹу илин йайында инҝилис-дашнак бирләшмәләри Нахчыванда күтләви һәбсләрә вә репрессийалара башлайаркән Әли Сәбри Гасымов да һәбс олунараг Александропола (Ҝүмрүйә) сүрҝүн едилмишдир. Даһа сонралар советләшмәдән сонра да репрессийа илләриндә Ә.Сәбри бир нечә дәфә һәбс олунмушдур. Бүтүн бу әзаблы, мүрәккәб һәйат йолуна бахмайараг о бәдии, публисистик йарадыҹылығыны һәмишә давам етдирмишдир.

Әли Сәбри “Молла Нәсрәддин” журналында “Тағйанусзадә” имзасы илә чыхышлар етмиш, “Солғун чичәк” романыны, “Балаҹа вә Халлы” повестини йазмышдыр. Әли Сәбринин “Хатирәләр”индән мәлум олур ки, о семинарийада дәрс дейән Фирудин бәй Көчәрли, Рәшид бәй Әфәндийев вә башга зийалыларла һәмишә йахын әлагә вә мүнасибәтдә олмуш, Ф.Көчәрлинин “Азәрбайҹан әдәбиййаты тарихи материаллары”нын үзүнү көчүрмүш, бәдии йазыларыны, башга дилләрдән етдийи тәрҹүмәләрини дә Фирудин бәйә охумуш, ондан мәсләһәтләр алмышдыр.

Әли Сәбри Гасымов 1925-1930-ҹу илләрдә Азәрбайҹан Дөвләт Университетинин (индики БДУ) филолоҝийа факүлтәсиндә тәһсил алмышдыр. “Маариф ишчиси” журналынын редактору, “Азәрнәшр”ин бәдии әдәбиййат шөбәсиндә редактор, Азәрбайҹан йазычылар Иттифагы әдәби фондунун сәдри олмуш, бир чох повест вә һекайәләр йазмыш, рус вә дүнйа әдәбиййатындан Азәрбайҹан дилинә тәрҹүмәләр етмишдир.

Әли Сәбри хатирәләриндә Нахчыван әдәби мүһитиндән данышаркән 1905-ҹи ил ингилабынын тәсири илә йаранан бир клубун фәалиййәтини йада салыр. Бу клуб Нахчыванда «Әрбаб Мәһәммәд» ады илә танынан бир дүканда йерләширди. Бурада гәзетләр охунур, мәгаләләр тәһлил едилир, фикир мүбадиләси едилирди. Әли Сәбри клубун әсас иштиракчылары сырасында Бахшәли аға Шаһтахтлы, Нәсрулла Шейхов, Гурбанәли Шәрифов, Әсәд аға Кәнҝәрлинин адларыны чәкир.

Гори Семинарийасынын мәзунларындан бири дә Һәсәнов Гурбан Абдулла оғлудур. Норашен ( Индики Шәрур) районунун Зейвә кәндиндәндир. Педагоҝикадан «Азәрбайҹанда икинҹи бешиллик дөврүндә педагожи кадр проблеми» мөвзусунда намизәдлик диссертасийасы йазмыш вә 1933 –ҹү илдә мүдафиә етмишдир. Әгидәсинә ҝөрә һәбсә атылмышдыр. Ҝүнаһсыз олараг һәбс олундуғуну вә азад олмасы үчүн РСФСР-ин Краснойарск өлкәсинин Шимали Јенисей районундакы Новайа Еруда гәсәбәсиндә һәбсханадан Мирҹәфәр Бағырова мәктуб йазмышдыр. Мәктубунда ихтисарла белә йазылыр: «Һөрмәтли Бағыров йолдаш! …Мән Сизинлә илк дәфә орду сыраларында икән 1920-ҹи илдә Шуша йолунда ҝөрүшмүшәм. Гарабағ авантүрасы ҝүнләриндә мән Ағдамда идим, командири олдуғум ағыр топлардан ибарәт батарейа карвансарайда йерләшдирилмишди. Буну да йахшы билирдим ки, Сиз карвансара йахынлығындакы евдә галырдыныз. Мәним командирим Новрузову да, йәгин ки, хатырлайырсыныз.
         Мән 1917-ҹи илдә Гори Мүәллимләр Семинарийасында тәһсил алмышам. 1929-ҹу илдә Крупскайа адына Коммунист Тәрбийәси Академийасыны битирмиш, 1932-ҹи илдә һәмин академийанын педагожи үзрә аспирантурасыны гуртармышам. 1933-ҹү илдә «Азәрбайҹанда икинҹи бешиллик дөврүндә педагожи кадр проблеми» мөвзусунда диссертасийа мүдафиә етмишәм. Педагожи фәалиййәтә 1918-ҹи илдән башламышам, бу саһәдә бир чох мәгаләләр мүәллифийәм. 1935-ҹи илдә Москванын «Револйутсийа насионалностей» журналында «Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасында халг маарифинин вәзиййәти вә перспективләри» адлы мәгаләм дәрҹ олунмушдур.
Јолдаш Бағыров! Мән өзүм Норашен районунун Зейвә кәндиндәнәм. Атам өмрүнүн сонунадәк бәрбәр олмушдур. Гардашларым совет һакимиййәти гуруланадәк муздур идиләр. Јалныз мән елми габилиййәтимә ҝөрә дөвләт һесабына Мүәллимләр Семинарийасына гәбул олунмушам. 1937-ҹи ил октйабр айынын 3-дә Бакы шәһәриндә һәбс едилмишәм. Мәним истинтагымы мүстәнтиг Сәфәр Мәммәдов апармышдыр. О мәни ҹәми бир дәфә, 1938-ҹи ил апрелин 17-дә диндирмиш вә бу диндирилмә протоколу илә истинтаг йекунлашдырылмышдыр. Мүстәнтиг Мәммәдовун субйектив рәйи әсасында вәтәндән дидәрҝин дүшмүшәм. Аиләм Бакыда Камо адына күчәнин 104-ҹү мәнзилиндә йашайыр. Алты оғлум вә бир гызым вардыр. Ики оғлум һал-һазырда орду сыраларындадыр. Үчүнҹү оғлум да чағырыш йашындадыр, бу ил әсҝәрлийә ҝедәҹәкдир. Арвадым сәһһәтинә ҝөрә ишләмир вә беләликлә, мәктәб йашына чатмамыш ушагларымызын доланышығы чыхылмаз вәзиййәтдәдир. Бурада, Краснойарск өлкәсиндә мәһбус дүшәрҝәсиндә олдуғумдан, Бакыда галмыш аиләмә көмәклик ҝөстәрмәкдән мәһрумам.
              Сизә мүраҹиәт етмәклә, йолдаш Бағыров, артыг дәрәҹәдә хаһиш едирәм ки, дүшдүйүм ағыр вәзиййәтдән чыхмагда мәнә көмәк әлинизи узадасыныз»(28). Мәктубдан ҝөрүндүйү кими Бир зийалы, алим, мүәллим-педагог 37-ҹу илин репрессийа гурбаны олмуш вә әфв едилмәк үчүн мүраҹиәт етмишдир.
        Гори Семинарийасынын нахчыванлы мәзунлары маариф вә мәдәниййәтимизин инкишафында бөйүк хидмәтләр ҝөстәрмишләр. Онлар йени, дүнйәви, мүасир елмин ҹарчылары олмушлар. Нахчыван театрынын гурулуб, инкишаф етмәсиндә, китабханаларын тәшкилиндә, елми, әдәби-педагожи ҹәмиййәтләрин йарадылмасында, савадсызлығын, ҝерилийин арадан галдырылмасында ҝениш вә һәртәрәфли ишләр апармышлар. Онларын мүһүм хидмәтләриндән бири гызларын тәһсилә ҹәлб едилмәси мәсәләси иди. Ҹәлил Мәммәдгулузадә һәлә 1893-ҹү илдә ишләдийи Неһрәм кәнд мәктәбиндә 8 нәфәр гызы тәһсилә ҹәлб етмишди. Даһа сонра да Мәһәммәд Тағы Сидги 1896-ҹы илдә Нахчыванда гыз мәктәби ачмышдыр ки, онун малиййәләшдирилмәсинә Һаҹы Зейналабдын Тағыйев бөйүк йардым ҝөстәрмишдир. Нахчыванда — уҹгар бир әйаләтдә йарадылан бу һәр ики мәктәб Азәрбайҹан гызлары үчүн ана дилиндә ачылмыш илк мәктәбләрдән һесаб едилә биләр. Адыны йухарыда чәкдийимиз Гори Семинарийасынын нахчыванлы мәзуну Әбүлгасым Султанов гызларын тәһсил алмасы һаггында белә дейирди: “Һәр бир ата вә ана ҝәрәк ахырынҹы көйнәйини сатыб балаларына елм версин. Чүнки елм инсаны адам едиб, һөрмәт саһиби едәр. Гызлар елм өйрәнмәлидирләр ки, ана оланда өз балаларына тәрбийә вериб пәрвәриш етсинләр”. Әбүлгасым Султанов. Иран, Гәзвин шәһәри, 14 октйабр, 1911-ҹи ил (4,583). Әбүлгасым Султанов өз ики гызыны – Дилбәр вә Сүсән Султановлары Нахчывандакы рус-татар мәктәбиндә охутдурмушдур. Бу гызлар Нахчыванда илк гадын мүәллимләриндән олмуш, 20-ҹи илләрдә Нахчыванда гадын тәһсилинин инкишафында, савадсызлығын ләғвиндә, гыз театрынын тәшкилиндә мүәййән хидмәтләр ҝөстәрмиш, өзләри дә театр тамашалары вермиш, актйор кими иштирак етмишләр. Тәдгигатчы алим Севинҹ Аббасова йазыр ки, “Назлы Нәҹәфованын мәктәбиндә тәһсил алмыш бир чох гызлар – Ҝ Кәнҝәрли, Д.Султанова, С.Султанова, Б.Нхчыванскайа, Х.Вәзирова, Ф.Шейхова вә б. сонралар Нахчывнда гадын һәрәкатынын өнҹүлләриндән олдулар вә бөлҝәдә гадын тәһсилинин инкишафында мүһүм хидмәтләр ҝөстәрдиләр” (27,23).

1917-ҹи илин 12 нойабрында Гори Мүәллимләр Семинарийасынын мәзуну вә мүәллими, ҝөркәмли педагог Рәшид Бәй Әфәндийев (1863-1942) Тифлисдән алдығы әмрлә Нахчыванда үч айлыг Мүәллимләр курсу йарадаркән (15, 206), гыз мәктәби дә йаратмышды ки, бу мәктәбин драм дәрнәйиндә Ү.Һаҹыбәйовун “Аршын мал алан” мусигили комедийасы ҝөстәрилмишди. Бу комедийада Дилбәр Султанова – Ҝүлчөһрә, Сүсән Султанова исә — Солтан бәй ролуну ойнамышдыр (18,24).

Үмумиййәтлә Гори Мүәллимләр Семинарийасынын мәзунлары Гафгазда, Азәрбайҹанда, о ҹүмләдән Нахчыванда елмин маариф вә мәдәниййәтин тәрәггисинә хейли көмәк етмиш, йени мәктәбләр ачмыш, гәзет вә журналлар бурахмыш, мүтәрәгги идейалары тәблиғ етмиш, дәрслик вә дәрс вәсаитләри йазмыш, гадынлары тәһсилә ҹәлб етмиш, савадсызлығы ләғв етмиш, театр тамашалары вермиш, актйор вә режиссор кими фәалиййәт ҝөстәрмишләр.

ӘДӘБИЈЈАТ

1.Мәһәммәд Тағы Сидги. Әсәрләри. Топлайаны, тәртиб едәни, мүгәддимәнин мүәллифи Азәрбайҹан МЕА-нын һәгиги үзвү Иса Һәбиббәйли. Бакы, Чашыоғлу, 2004, 280 с.

2.Һ.М.Әһмәдов. ХIХ әср Азәрбайҹан мәктәби. Бакы, Тәһсил, 2006, 580 с..

3.Һ.М.Әһмәдов. 170 йашлы Нахчыван шәһәр мәктәбинин тарихиндән. “Азәрбайҹан мүәллими” гәз. 25 йанвар, 2008.

4.И.Ә.Һәбиббәйли. Ҹәлил Мәммәдгулузадә мүһити вә мүасирләри. Бакы, Азәрнәшр, 1997, 684 с.

5. И.Ә.Һәбиббов. Гори Семинарийасынын нахчыванлы мәзунлары. “Шәрг гапысы” гәз. 1978, 8 сентйабр.

6.И.Ә.Һәбиббәйли. ХХ әсрин әввәлләри Азәрбайҹан йазычылары. Бакы, Нурлан, 2004, 160 с.

7.И.Ә.Һәбиббәйли. “Мәктәби-Тәрбийә”нин йетирмәләри. ”Мәктәби-Тәрбийә”нин 1898-1899-ҹу тәдрис илинә даир һесабаты. ”Мәктәби-Тәрбийә” шаҝирдләрининтәдрис салийанәсинин феһрист дәфтәри (1901). “Шәрг гапысы” гәзети, 18 сентйабр, 2004.

8.Әзиз Шәриф. Кечмиш ҝүнләрдән. Бакы, Јазычы, 1983, 614 с.

9.Әзиз Шәриф. “Молла Нәсрәддин” неҹә йаранды. Бакы, Азәрнәшр, 1986, 394 с.

10. А. Шариф. История одного снимка. Газ. “Молодеж Азербайджана” 9 февр. 1966.

11.Л.Т.Һүсейнзадә. Нахчыван театр тарихиндән. Бакы, Араз, 2002, 65 с.

12.Л.Т.Һүсейнзадә. Араз шаһиддир. ТүркордуҝенералыКазымГарабәкирПашаНахчыванда (1918-1920-ҹиилләр).Бакы, Нурлан, 2001, 80 с..

13.Л.Т.Һүсейнзадә. Шәхси архив.

14.Р.Л.Һүсейнзадә. М.Т.Сидги дилимиз вә мәктәбимиз һаггында. Китаб М.Т.Сидгинин йени әлйазмалары әсасында 150 иллийи мүнасибәтилә һазырланмышдыр). Бакы, Мүәллим, 2005, 60 с.

15. Ф.Ә.Сейидов. Гори Мүәллимләр Семинарийасы вә онун мәзунлары. Бакы, Маариф, 1988, 296 с.

16. Јавуз Ахундлу. Мәгаләләр вә хатирәләр. Нахчыван, 2007, 128 с.

17. А.О.Чернйайевскинин Азәрбайҹан сәфәри барәдә Гори Семинарийасынын директоруна рапорту. Ҝүрҹүстан Халг Маарифи музейи. ЗМС фонду, иш, 6, вәрәг 20.

18. Рүстәмов Ф.А.Азәрбайҹанда педагожи елм: тәшәккүлү, инкишафы вә проблемләри (1920-1991-ҹи илләр).Бакы, “Бакы университети, 1998, 486 с.

19. Ә.Ә.Ағайев, В.М.Рзайев. Ҝүней Гафгаз халгларынын педагожи әлагәләри тарихиндән. Бакы, Тәһсил, 2004, 136 с.

20. Фәрман Хәлилов. Нахчываны өйрәнән ҹәмиййәт. Бакы, Нурлан, 2005, 196 с

21. Нахчыванда илк мәктәб вә тәһсилин инкишаф йолу. “Шәрг гапысы” гәзети, 28 август, 1998-ҹи ил.

22. Фәхрәддин Ҹәфәров. 120 йашлы мәктәб.”Шәрг гапысы” гәзети, 23 ийун, 2006-ҹы ил.

23. Фәхрәддин Ҹәфәров. Зәнҝин тарихи олан Неһрәм кәнд мәктәби. “Шәрг гапысы” гәзети, 25 август, 2006-ҹы ил.

24. Вагиф Мәммәдов. Ҹәлил Мәммәдгулузадә адына Нахчыван Дөвләт Мүәллимләр Институту. Бакы, 2001, 220 с.

25. Мәммәд Рзайев. Сидгинин тәрбийәви бахышлары. “Шәрг гапысы” 22 ийун, 2004-ҹү ил.

26. Нахчыван Енсиклопедийасы. Нахчыван 2005, 2 ҹилддә. I ҹ. 397 с. II ҹ. 425 с.

27.С.Аббасова. НахчыванМухтарРеспубликасындагадынһәрәкатынынинкишаф тарихи. Бакы, 2007, 168 с

28.Теййуб Гурбан.Мир Ҹәфәрин мәһкәмәси неҹә һазырланмышдыр? “Експресс”гәзети, 04 Ийул

2009

суммарй
др.проф. Р.Л.Һусейнзадеһ
Ҝрадуатес фром Ҝори Семинари

Ҝрадуатес фром Ҝори Семинари аре муҹһ спокен ин тһис артиҹле. Манй оутстандинҝ персонс суҹһ ас. Ҹ.Маммедгулузаде, А. Сулейманов, Е. Султанов, М. А. Һалилов, Һ. Мурадасилов, Р. Казимбейов wһо wере верй фамоус фор тһеир wоркс студиед ин тһис семинарй. Тһей wере ҝрадуатес оф тһис семинарй.

РЕЗЮМЕ
Проф.Р.Л.Гусейнзаде
о нахчыванских выпускниках семинарии Гори

Педагожи елмләр доктору, профессор Рүфәт Ләтиф оғлу Һүсејнзадә