Јорулмаг билмәйән тәгигатчы алим
Истедадлы тәдгигатчы, алим Әждәр Фәрзәли (Әждәр Әлиш оғлу Фәрзәлийев 1937-2011) сон илләрдә чап олунмуш монографийалары вә елми-күтләви мәгаләләри илә диггәти ҹәлб етмишдир. Онун сайсыз арашдырмалар вә тарихи мүгайисәли тәһлилләр әсасында ашкар етдийи, ҝәлдийи нәтиҹәләр елм үчүн, халгымызын гәдим вә зәнҝин мәдәниййәтинин әл чатмайан гатларынын ашкарланмасы үчүн чох ҝәрәклидир. Буну мүәллифин сон 40 илдә чап етдирдийи 400 — ә йахын елми – күтләви мәгаләләри вә “Дәдә Горгуд йурду”, “Дәдә Горгуд йолу”, “Дәдә Горгуд сөзү”, “Низами зирвәси”, “Ҝәмигайа — Гобустан әлифбасы”, “Ноев Ковчег и Гямигая – Го — бустанский алфавит”, “Ҝәмигайа – Гобустан мәдәниййәти” , “Ҝәмигайа – Гобустан мәдәниййәти ишығында” монографийалары әйани шәкилдә сүбут едир.
Әждәр Фәрзәли Азәрбайҹан мифолоҝийасынын әсас хүсусиййәтләрини елми ҹәсарәтлә тәдгиг едән, Оғуз, Адәм вә Һәвва һаггында әсатирн доғрулуғуну ачыглайан илк тәдгигатчылардан бири олмушдур. Онун әсас мәгсәди мифин илкин һәгигәтини ачмаг, елмә йени истигамәт вермәкдир. Бу бахымдан “Оғуз”, “Адәм” вә “Һәвва” мифик сурәтләринин әсил мәзмунуну, маһиййәтини ашкара чыхармаг елми һүнәр сайылмалыдыр. Мүәллиф илк дәфә бу нәтиҹәйә ҝәлмишдир ки, “Адәм” вә “Һәвва” — Дүнйанын Ишыг (Од) вә Су башланғыҹынын – бу мадди әсасын йашары рәмзидир ки, сонралар дини образлара вә фолклор образларына чеврилмишдир. Адәм вә Һәвва илк нөвбәдә Азәрбайҹан мифолоҝийасынын гәһрәманлары, әски азәриләрин – азәрбайҹанлыларын Ишыг (Од) вә Су инамларынын дашыйыҹыларыдыр. Бу инамларын йашы бәшәриййәтин илк – улу дилинин, илк ваһид инсан дилинин, илк сөзүн йашы гәдәрдир. Мүәллиф һәмин әсәрләри илә бир нечә мәгамларын, суалларын ҹавабыны ашкарламышдыр. Онлардан бири будур ки, дил бәшәриййәтин Улу дили һәйатын йаранмасы илә бағлы олан илк инамлар – инанышлар, етигадлар просесиндә йаранмаға, формалашмаға, бүтөвләнмәйә башламышдыр. “Адәм” вә “Һәвва” да Улу дилин илк “сөзләриндәндир”. Бунлар Азәрбайҹан дили үчүн “ҝәлмә” дейил, билаваситә Азәрбайҹан дилинин дә доғма сөзләридир. Ә.Фәрзәли “Дәдә Горгуд йурду” китабында Од (Ишыг) вә Су инамынын бир сыра әламәтләрини илк дәфә елми инандырыҹылыгла ача билмишдир.
“Ишығын (Одун) бүтүн төрәмәләри” дә йалныз Од (Ишыг) ола биләр: “ Танры Адәм гүдрәтинин тимсалы Одун (Ишығын) йаратдығы илк әр – киши – инсан: Мән одам (Ишығам) — Танрынын йаратдығынын илкийәм, Оддан (Ишығдан) йаранмыш ҹанлы варлығам, Одун (Ишығын) өзүйәм” – мәзмуну дашыйыр. Бу елми кәшфдир вә йалныз Әждәр Фәрзәлийә мәхсусдур. “Һәвва” исә “ илк ана – гадын” олмагла “Су” мәзмунундадыр. Торпаг, һава, халг, нәсил артыран (доған, төрәдән) һәр бир ҹанлы нәһайәт, сүлһ, динҹлик дә “Су” мәзмунунла бағлыдыр. Дүнйа дует үзәриндә: 1+1 сәбәбиндәндир. Бунлар Ә. Фәрзәлинин ҝәлдийи йени вә елми нәтиҹәдир.
Әждәр Фәрзәли дилчилийин мүһүм саһәси олан етимолоҝийанын әсас принсипләрини елми бахымдан ашкарлайа билмишдир. Мәсәлән, о, белә гәнаәтә ҝәлмишдир ки, етимолоҝийа ваһид вә дәйишилмәз ганунауйғунлуға әсасланыр. Бунунла да о, ономастик ваһидләрин тәһлилиндә йозумларын гейри — елмилийини ашкар етмишдир. Ә. Фәрзәли дилчилийин тарихинә мүраҹиәтлә сон 2500 ил әрзиндә етимолоҝийанын кечдийи инкишаф мәрһәләләрини ардыҹыллыгла изләмиш, Һинд – Авропачы дилчиләрин биртәрәфли тәһлилләрә даһа чох мейл етдикләрини үзә чыхармыш вә тарихи – мүгайисәли тәһлилин ваҹиблийини бир даһа әсасландырмышдыр. Мәһз, бу саһәдә онун елмә ҝәтирдийи йенилик санбаллы вә ҝәрәклидир. Әждәр Фәрзәли илк дәфә белә нәтиҹәйә ҝәлир ки : — Һәр бир сөз дахили “йүк” ә — мәзмуна маликдир. Сөзә йашарлыг верән онун “бәтниндәки” йүкдүр. Сөз мәһз дахили йүкүнүн, нүвәсиндәки йүклү һиссәҹийин” һесабына йаранмышдыр:
— Сөзләринйаранмасырийазисистемкимидир:
— бу вә йа диҝәр сөзүн дашыдығы улу мәзмун ашкара чыхарылмалыдыр.
“Нә үчүн дилләр бир – биринә бу гәдәр йахындыр !”. Сон 2500 илдә дүнйа алимләрини дүшүндүрән һәмин суала Ә. Фәрзәли белә ҹаваб вермишдир: “Дилләрин бир – биринә һейрәтамиз дәрәҹәдә йахынлығы сөзләрин йаранмасынын ваһид системинә бағлыдыр. Дилләрин бир – биринә йахынлығы сөзләрин бир биринә йахынлығында ашкар олуна биләр.” Алим өз фикрини бир гәдәр дә инкишаф етдирәрәк билдирмишдир: “ Сөзләрин йаранмасынын системини икилик (1+1) систем дә адландырмаг олар. Бу систем каинатын, һәйатын, нәһайәт инсанын йаранмасы илә бағлыдыр. – Етимолоҝийанын принсипләри дә һәмин рийази принсипин тәркиб һиссәсидир.”
Ә. Фәрзәли өз “кәшфинә” апаран йолун ән кичик “дашларыны” белә ачыб ҝөстәрмәйә чалышыр: “ Каинатда бүтүн предметләр ( ән кичик һиссәҹикләр дә!) мүтләг ики тәрәфдән биринә йа Ода, йа да Суйа, йа мүсбәтә, йа да мәнфийә, йа истийә, йа сойуға, йа Адәмә, йа Һәввайа вә с.) бағлыдыр. Бу ҹәһәт нишанвериҹи кими, үнван дашыйыҹы кими сөзләрә дә аид олур. Бу сәбәбдән дә бүтүн сөзләрдә — сөз көкләриндә Одун вә Суйун бу вә йа диҝәр әламәти улу мәзмун кими йашамагдадыр. Һансы дилә аидлийиндән асылы олмайараг, бүтүн сөзләр йа “Од-дәм”, йа да “Су-Һәвва” бөлҝүсүнә — синфинә бағлыдыр. Тәдгигатчы әлавә етмишдир ки, “һәм дә етимоложи принсипин мүһүм шәртләриндәндир”. Јәни етимолог белә суала ахтармалыдыр: “Тәдгиг едилән сөз һансы бөлҝүдәндир?”
Исти рәнҝләр – сойуг рәнҝләр — сойуг һәрфләр ишарәләр, исти саитләр — сойуг саитләр, исти сәсләр — сойуг сәсләр: — Бу бөлҝүләрин дә ганунауйғунлуғуну Әждәр Фәрзәли илк дәфә, һәм дә елми инандырыҹылыгла әсасландыра билмишдир. Алимин “Улу дил һадисәси” адландырдығы йениликләрдән бири: Илкин мәнсубиййәт шәкилчиләридир. О, чохлу тәһлилләр, мүгайисәләр апармагла белә гәнаәтә ҝәлир ки, йалныз бир һеҹалы сөзләр — Садә сөзләрдир. Буҝүнкү грамматик гайдалара тохунмадан, садә сөзләр һесаб едилән “аға”(бөйүк), “сары” (рәнҝ), “али” (уҹа, шөһрәтли), “алим” (йүксәк ағыл саһиби!), “баги” (әбәди), “пәри”(ҝөзәл), “ода” (ев) вә мүхтәлиф дилләрә аид онларҹа, йүзләрҹә сөзүн көкүнү – кодуну – дахили “йүк”үнү мүәййән етмәклә онларын мәнсублуг – аидлик билдирән шәкилчиләрини дә тәйин етмәк мүмкүндүр. Ейни заманда алимин фикринҹә, “бир һеҹалыйа гайыдыш мүасир грамматикаларын шәрһ етдийи шәкилчиләрин йени, даһа доғрусу, бу ҝүнәдәк ашкарланмамыш функсийаларыны да үзә чыхара биләр”. Нәһайәт, Ә.Фәрзәлинин әсас тапынтысы, кәшфи будур: “Сөзүн мәзмуна ҝөрә арашдырылмасы — Елми методдур”. Алим ҝөстәрир ки, ономастик ваһидләрин неҹә, һансы сәбәбләрдән йаранмасы, дашыдығы мәна вә с. һәмин елми методла ашкар едиләрсә, нәтиҹә даһа дәгиг олар вә һеч бир йозум хатиринә һәмин нәтиҹәйә мүдахилә едилә билмәз, башлыҹасы: ону инкар едә билмәз. Мүәллиф буну “Мәзмун нәзәриййәси” адландырыр.
Улу дилдән бәһс едән дүнйанын ҝөркәмли алимләри онун “ики дил ағаҹындан йаранмасы” принсипини ирәли сүрмүшләр. Ә.Фәрзәли һәмин алимләри әмәйини гиймәтләндирмәклә йанашы, “Бүтүн дилләрин йалныз бир – ваһид дил ағаҹындан төрәндийи”ни елми дәгигликлә әсасландырыр. Ә.Фәрзәлинин гәнаәтинҹә, етимолоҝийанын йени имканларынын ачылмасы дилчилик елминин инкишафына йени тәкан вермиш олаҹаг. “Мәзмун дили”, “Мәзмун: сөз ичиндә сөздүр”, “Дил йох икән дил вар иди”, “Етимолоҝийа вә компутер”, “Топонимләр: гийаби адлар”, “Код сөзүн моделидир”, “Сөз көкү поетикадыр”, “Алынма формалы сөзләр”, “Дилин мифоложи мәнзәрәси”, “Әшйайа аид олан мәзмуна аиддир”, “Чохмәналылыг — мәзмундан ҝәлир”, “Сыфырын мифоложи гиймәти”, “Дилчиликдә хүсуси тарихи мәрһәлә” вә с. адлы мәгаләләри етимолоҝийанын чохсайлы, чохтәрәфли имканларындан хәбәр верир, етимолоҝийанын һүгугларыны мүәййәнләшдирир, бунунла да дилчилийин бир елм кими, инкишафына хидмәт етмиш олур.
Дилчиликдә тарихи мәрһәләләрин өйрәнилмәси вә шәрһи саһәсиндә бир сыра тәдгигатлар бәллидир. Ә.Фәрзәли Азәрбайҹан дилинин тарихи һаггында йени фикир сөйләйир. Бу фикир мүбаһисәли ҝөрүнсә дә, фәрзиййә олса да, бу барәдә ҹидди дүшүнмәйә чағыран ишдир, бурада полемикайа ҝениш мейдан вар.
Ә.Фәрзәли даһи Зәрдүштүн ады илә бағладығы: варлығын икили тәбиәтинин әзәлилийи вә әбәдилийи фикрини әсасландырмаг үчүн йүзләрҹә мисал чәкир. О, фәрди руһ, халг руһу, үмумбәшәри руһ, нәһайәт, каинат руһу – Улу руһ һаггында сөһбәт ачыр, бу руһлар арасында гырылмаз бағлылыг ҝөрүр, Икили варлығын бир мәркәздән – Илаһи мәркәздән идарә олундуғу гәнаәтинә ҝәлир. О, рәнҝләрин бу ҝүнәдәк ҝүман едилдийи кими, 7 йох, 6 олдуғуну, йәни каинатда лап әзәлдән йалныз алты рәнҝин: үч исти, үч сойуг рәнҝин мөвҹуд олдуғуну елми сурәтдә әсасландырыр. Онун гәнаәтинә ҝөрә: һәр шей – йахшы да, пис дә; исти дә, сойуг да; мәһәббәт дә, нифрәт дә… сонсуз гәдәр ола билир.
Физикләрин “Каинатын әбәди, сонсуз ҝенишләнмәси” консепсийасына Ә.Фәрзәли “әбәди чохалма” – мәнтиги нәтиҹәсини әлавә етмишдир. “Сыфырын мифоложи – гиймәти” һаггында сөһбәт ачан тәдгигатчы дәгиг елмләрин дә мифоложи илә һансы дәрәҹәдәсә бағлылығыны йада салмышдыр. Јазыйа гәдәрки йаддаш мәдәниййәти, инсанын алтынҹы тәкамүл дөврүнүн мәһсулу олмасы, Гафгаз дағларынын дүнйа уҹалығы инамы илә бағлылығы, Миф көрпүсү һаггында тәдгигатчы фәрзиййәси охуҹу фикринә ганад верир. Бүтүн бу консепсийалар, фәрзиййәләр халгын гәдим инамларындан гида алдығыны ҝөстәрир. Тәдгигатчы бу нәтиҹәләрә сөзүн көкүнү, “ҝөрүнмәйән тәрәфини” ҝөрә билмәси илә ҝәлмишдир.
Әждәр Фәрзәли “ХАЧ” сөзүнүн илкин мәзмунуну, өзүнүн дедийи кими, кодуну вә чохлу чаларларыны ашкарлайан илк мүәллиф олмушдур. Сөзлүкләрдә — лүғәтләрдә нә гәдәр долашыгла, тәһрифләрлә гейри – елмилийлә йол верилмишдир. Дүнйада, о, ҹүмләдән бизим Азәрбайҹанда бу ҝүнәдәк чап олунмуш сөзлүкләрә — лүғәтләрә о, сырадан изаһлы лүғәтләрә йенидән бахмаг тәләб олунур.
Филолоҝийа үзрә фәлсәфә доктору Әли Саләддин йазыр: “ Ә. Фәрзәлинин “Дәдә Горгуд” мөвзулу әсәрләри дилчилик, әдәбиййатшүнаслыг, тарих, етнографийа, ҹоғрафийа, етимолоҝийа, археолоҝийа вә с. елмләрин кәсишдийи хәтләр үзәриндә әмәлә ҝәлмишдир. Һәмин хәтләрин йерләшдийи мүстәви мүхтәлиф реҝионлары, шәһәрләри, кәндләри, чайлары, ҝөлләри, дағлары илә бирликдә бүтөв Азәрбайҹандыр. Бурайа халгымызын йаддашында йашайан йурд йерләрини дә әлавә етмәк лазымдыр. Шүбһә йохдур ки, һәгигәт йалныз бир елм саһәсиндә апарылан тәдгигат нәтиҹәсиндә мейдана чыха билмәз. Елми һәгигәт әсасән мүхтәлиф елмләрин говушдуғу нөгтәләрдә кәшф едилир, үзә чыхыр. Чүнки елмләр бир – биринә дайагдыр, бир – биринә архадыр. Онларын арасында мин ҹүр әлагә мөвҹуддур. Биринин көмәйи илә диҝәрини изаһ етмәк, гапалы галан сиррләри ачмаг даһа асандыр. “Дәдә Горгуд йурду”, “Дәдә Горгуд сөзү”, “Дәдә Горгуд йолу” китабларында кәшф олунан фактлар бу мәлум һәгигәтләри бир даһа тәсдигләйир.” (Бакы гәзети, 24.04.1990)
Физика – рийазиййат елмләри намизәди Малик Мәммәдов: “ – Бу ҝүнәдәк елмдә әсасән “Јердә һәйатын әмәлә ҝәлмәсин” дән данышылыб. Мәһз Јер илкин йаранма просеси үчүн башланғыҹ һесаб едилир. Ә. Фәрзәли бу елми консепсийаны һеч дә инкар етмәдән ирәли ҝедир вә йени елми нәтиҹәйә ҝәлир: Јер, Ҝүнәш, галактикалар мөвҹуд олмаздан әввәл дә һәйаты Јарадан, һәйата чевирилмәйә һазыр олан ОД вә СУ, од вә одун һәрәкәти даһа дүрүстү: һәрәкәт – Одун баш әламәти кими, мөвҹуд олмушдур. Демәли, “Јердә һәйатын әмәлә ҝәлмәси” һаггында мәлум елми консепсийа даһа да инкишаф етдирилир. Һәйатын йаранмасынын сирри Јердә йох, Јердән әввәл “Каинатын мәтниндә” ахтарылмалыдыр.
Биргүтблү магнитин алынмасынын мүмкүнсүзлүйү елмә бәллидир. Бунунла белә, елмдә бу фикир дә вар ки, “ нә заманса бир гүтблү магнит алмаг мүмкүн олаҹаг.” Лакин Ә. Фәрзәли ҝәлдийи нәтиҹә — Каинатын әзәли икили әламәтә малик ваһидлийи “биргүтблү магнит” ҝүманыны һечә чыхарыр. (“Һәгигәт гәзети 23.07.1991”)
Фәлсәфә елмләри доктору, профессор Әликрам Тағыйев: “– Азәрбайҹан халгынын вә башга түрк халгларынын чох гәдим вә чох зәнҝин мифолоҝийасы йәгин ки, һәлә бундан белә өзҝә архивләриндән, үнванларындан тапылыб, топланыб, нәһайәт ҹилдләрә йығылмалы, бүтөв һалда охуҹулара тәгдим олунмалыдыр. Ә. Фәрзәли диггәтимизи бу дәрдләримизә йөнәлтмәклә һаглыдыр”. ( “Әдәбиййатвә инҹәсәнәт” гәзети. 21.09.1990)
Филолоҝийа елмләри доктору, профессор Елмәддин Әлибәйзадә: “ – Ә. Фәрзәли етимолоҝийанын бир елм кими, әсас принсипләрини ишләйиб һазырламышдыр. ( “Азәрбайҹан ҝәнҹләри” гәзети, 08.03.1990”)
Филолоҝийа елмләри доктору, профессор Азад Нәбийев: — “Әждәр Фәрзәли йорулмаг билмәйән ахтарышлары илә һәр шейдән өнҹә азәрбайҹаншүнаслыға дәйәрли хидмәт ҝөстәрир. Онун елми – йарадыҹылыг имканлары бөйүк, әһатә етдийи мөвзуларын даирәси олдугҹа ҝенишдир. Азәрбайҹан мифолоҝийасынын, халгымызын мифик тәфәккүрүнүн, сой психолоҝийасынын, өзүмлүйүнүн ҝениш вә әһатәли шәкилдә ачыгланмасында Ә. Фәрзәли тәдгигатчы әмәйи хүсуси гиймәтә лайигдир. Ә. Фәрзәли елмә йенилик ҝәтирмишдир: “Сөзүн мәзмунуна ҝөрә тәһлили елми методдур”. Етимоложи тәһлилләр йалныз һәмин методла апарылдыгда алынан нәтиҹә дәгиг олар. Өзүнүн ишләйиб һазырладығы: йени етимоложи принсип һәр бир сөз ачымы үчүн әсасдыр. ( “ Панорама” гәзети, 4.10.1996)”
Филолоҝийа елмләри намизәди Вүгар Әһмәдли: — “Әждәр Фәрзәли сечдийи мөвзуларын обйектини дәриндән өйрәнир, вахтилә сәһвән вә йа ҹәбрән “йадлашдырылмыш” сөзләримизин етимолоҝийасыны ачмагда тарихи фактлара, мәхәзләрә, дейимләрә, дуйумлара, әдәби – бәдии нүмунәләрә әсасланараг дүзҝүн гәнаәтә ҝәлир. ( В. Әһмәд “Һәр кәсин өз сәси” китабы, Бакы, 1993)”
Тофиг Әһмәд Низамүлмүлк:
“Азәрбайҹан алими, танынмыш филолог – дилчи, етнограф, етимолог, ҝениш мүшаһидә дуйумуна малик йазычы вә тәдгигатчы Ә. Фәрзәли “дилин неҹә әмәлә ҝәлмәси” суалынын доғурдуғу мүбаһисәләри “Дәдә Горгуд йолу” әсәриндә белә йекунлашдырыр : “Мүхтәлиф дил аиләләринә мәнсуб сөзләрин өзләри гоһум олдугларыны, ейни ананын бәтниндән, ейни көкдән, будагдан доғулдугларыны ҝөрә биләрләр”. ( “Тарих Азәрбайҹандан башланыр” китабы, Бакы 1998 сәһ.33)
Филолоҝийа елмләри доктору Аида Фейзуллайева Әждәр Фәрзәлинин арашдырмаларыны “бөйүк елми һүнәр” адландырыр. (Елм гәзети 25 май 2005)
Башга алимләрдән, Азәрбайҹанымызын мүхтәлиф реҝионларындан, бир сыра хариҹи өлкәләрдән ( о, ҹүмләдән Гырғызыстан Республикасынын садиг дөвләт катиби Дастан Сарыкулов вә башгалары) Ә. Фәрзәлинин үнванына ҝөндәрилмиш вә онун Дәдә Горгудчу – Ҝәмигайа – Гобутсан мәдәниййәтинин мәһсулдар тәгигатчы әмәйини, ахтарышларыны йүксәк гиймәтләндирән мәктублардан да чохлу мисаллар ҝәтирмәк мүмкүндүр.
Ә. Фәрзәлинин ҝәлдийи елми нәтиҹәләрдән дилчиләр вә фолклоршүнасларла, тарихчиләрлә йанашы, философлар, физикләр вә башга мүтәхәссисләр өйрәнә биләр, ондан файдалана биләрләр. Ә. Фәрзәли түрколоҝийанын бир сыра гаранлыг саһәләринә айдынлыг ҝәтирмишдир. Мәс: бу ҝүнәдәк түрколожи әдәбиййатда йазылдығы кими Азәрбайҹан дилиндәки, еләҹә дә бир сыра түрк дилләриндәки бәзи сөзләрин ҝуйа “монгол дилиндән алынма” олдуғу йанлышдыр. Түрколожи әдәбиййатда һәлә дә “түрк”, “тәрәкәмә”, “түркмән”, “оғуз”, сөзләринин ҝуйа мәнасынын “дәгигләшдирилмәдийини” йазырлар ки, бунун да елми әсасы йохдур. Ә. Фәрзәли монографийаларында һәмин сөзләрин вә мүбаһисәли ҝөрүнән диҝәр сөзләрин дә мәнасы вә мәзмуну елми дәгигликлә ачыгланмышдыр. Ә. Фәрзәли Азәрбайҹан дилиндәки йүзләрҹә сөзүн һәлә дә “әрәб – фарс мәншәли” тәгдиматынын елми һәгигәтә уйғун ҝәлмәдийини сүбута йетирмишдир. О сырадан “муғам” вә “тар” сөзләринин дә әрәб вә фарс дилләринә Азәрбайҹан дилиндән онун Шумер мәрһәләсиндән кечдийини гейд едир. Ә. Фәрзәли Горгудшүнаслыға елми айдынлыг ҝәтирмәклә йанашы бу ҝүнәдәк елмә мәлум олмайан, чох гәдим бөйүк вә зәнҝин бир мәдәниййәти: “Ҝәмигайа – Гобустан мәдәниййәтини ашкар етмишдир. О, бөйүк бир сиррдән – Ҝәмигайа – Гобустан сирриндән, сивилизасийанын Ҝәмигайа – Гобустан башланғыҹындан дүнйаны аҝаһ етмишдир. О, өз кәшфи илә дилшүнаслығы, фолклоршүнаслығы, тарихшүнаслығы вә фәлсәфәни даһа да зәнҝинләшдирмишдир.
Ә. Фәрзәли гәдим Азәрбайҹан (оғуз — түрк) әлифбасыны ашкар етмишдир. Бу елми йенилик вә тарихи һадисәдир. Әлифба һәр заман йаранмыр. О, инсанынөзүнүдәркетдийичохузагчағлардансорагверир. Јазы сөзүн, дилин йаранма просесинин давамыдыр. Илк сөз кими, илк ишарәдә чох чәтин формалашмышдыр. Бунларын йаранмасы инсанын камилләшмәк уғрунда мүбаризә йолларындан кечир. Јазы шифаһи сөзүн әбәдиләшдирилмәси еһтийаҹындан ирәли ҝәлмишдир. Гәдим инсан әтраф аләми дуйуб анладыгҹа мүшаһидәләри ҝенишләндикҹә йени нәтиҹәләрә ҝәлиб чыхмышдыр. Бүтүн варлығын Танрыйа, йерә, ҝөйә, бағлылығы дүшүнҹәси, гәнаәти инсанын йарадылыш идейасынын өзүлүнә чеврилмишдир. Сөзүн вә йазынын мейдана ҝәлмәсини бу идейада ҝөрмәси Ә. Фәрзәлийә уғур газандырмышдыр. О, гәдим Азәрбайҹанын әлифбасынын Азәрбайҹан халгынын йарадылыш идейасы әсасында мейдана ҝәлиб формалашдығыны елм бахымындан сүбут етмәйә чалышмышдыр.
Ә. Фәрзәли дүнйа халгларынын — әлифбасы олан вә әлифбасы олмайан ады алтында бөлүндүйүнү гейд едән фәрзиййәләрә гаршы (Азәрбайҹан халгы да әлифбасы олмайанлар група дахил едилмишдир) чыхараг йазыр: “Азәрбайҹан халгы нечә мин әввәл дүнйа халгларынын чохуна әлифба дәрси кечмишдир. Белә ки, бу халгларын мөвҹуд әлифбалары ерадан әввәл вә сонра мәһз гәдим Азәрбайҹан ( оғуз -түрк ) әлифбасынын әсасында, ондан игтибасла тәртиб едилмишдир.”
Заман – заман ишғаллара, милли – мәнәви зүлмләрә мәруз галан Азәрбайҹан халгына өз доғма әлифбасы гадаған едилмишдир. Ишғалчылар гәдим әлифбамызы, бу әлифба илә йазылан китабларын, әлйазмаларынын һамысыны мәһв етмәйә чалышмышлар. Амма дүшмәнләр буна там наил ола билмәмишләр.
Ә. Фәрзәли һәлә 1970 – ҹи илләрдә бу гәнаәтә ҝәлмишдир ки, гәдим Азәрбайҹан әлифбасы Азәрбайҹанда вә она йахын әразиләрдә гайалара, дашлара, йер алтында чыхарылан мүхтәлиф габлара, нәһайәт Азәрбайҹан халчаларына һәкк едиләрәк, көчүрүләрәк йашадылмыш вә йашадылмагдадыр. Беләликлә, инадлы, фасиләсиз тәдгигатлар, дәлил – сүбутлары мүәллифин нә гәдәр һаглы олдуғуну сүбут етмишдир.
“Ҝәмигайа – Гобустанын”, “Орхан – Јенисей” вә дүнйанын башга әлифбалары илә мүгайисәләри тәдгигатын елми дәйәрини артырмышдыр. О, Нахчыван вә Гобустанла йанашы Ҝәнҹә, Шамахы, Минҝәчевир, Һаҹыгабул, Пираллаһы адасы, Нүвәди вә Тәбриз йахынлығында тапылан йазыларын да гәдим Азәрбайҹан әлифбасынын ишарәләри олдуғуну сүбута йетирмишдир. Ә. Фәрзәли сон илләрдә дүнйа алимләринин ҝениш мүбаһисәсинә сәбәб олмуш Албан әлифбасы һаггында да йени елми нәтиҹәйә ҝәлмишдир. Алимин фикринҹә, Албан әлифбасынын әсли биләрәкдән ермәниләр тәрәфиндән тәһриф едилмиш вә ҝәрәксиз шәклә салынмышдыр. Әсл Албан әлифбасы исә гайаларымызда, дашларымызда, халчаларымызда йашадылан мүәллифин ад вердийи Ҝәмигайа – Гобустан әлифбасыдыр.
Орхон – Јенисей һазыр мәтнләр – даш китабәләр әсасында охунмушдур. Ҝәмигайа – Гобустан исә Әждәр Фәрзәли мәтнсиз ашкар етмиш, охунмушдур. Бу да онун елми йарадыҹылыг наилиййәти сайылмалыдыр. О, гәдим әлифбамызын саит вә самитләрини йүзләрлә ишарәләр арасындан сечиб низама дүзмүш, онун солдан – саға охундуғуну тәйин етмиш вә илк дәфә бу әлифба илә “Тангры” сөзүнү охумушдур. Бундан сонра Ҝәмигайа, Гобустан, Кәлбәҹәр вә Минҝәчевир дашларында ана, адам, көк, көкүмүз, тум, гуш, ат, ҝәми, Сурван, Новруз, саф, хан, ҝүн, иштар вә с. чохлу гәдим Азәрбайҹан сөзләрини дә охуйа билмишдир. Јорулмаз тәдгигатчынын өмрүнүн сонунда чап етдирдийи “Ҝәмигайа – Гобустан мәдәниййәти” китабында тәртиб етдийи сөзлүкдә гайаүстү тәсвирләрдә охудуғу сөзләрин сайы 440 — дан йухарыдыр.
Ә. Фәрзәли йазыр: “Гайа үстү тәсвирләрә, Азәрбайҹан вә хариҹи өлкә алимләринин фикирләринә әсасланараг демәк олар ки, Ҝәмигайа – Гобустан мәдәниййәти е.ә ВЫЫЫ – В минилликләрдә өз инкишаф вә чичәкләнмә дөврүнү йашамышдыр”.
Ә. Фәрзәли мәнтиги ҝүҹлү иди. Бунунла белә о, фактын өзүнә даһа чох диггәт йетирмиш, мәһз фактларын дили илә, тутушдурмаларла, мүгайисәләрлә данышмышдыр. Финикйа әлифбасы ҝуйа «дүнйада ән гәдим вә мүкәммәл әлифба» кими, узун илләр әрзиндә дәрсликләрдә енинә — бойуна тәрифләнмишдир. Ә. Фәрзәли тәкзибедилмәз елми — тарихи фактлар, онларын тәһлили, тутушдурма вә мүгайисәләри илә исбат етмишдир ки, Финикийа «Ҝәмигайа — Гобустандан» игтибас етмишдир. Јунан — латын, әрәб, йәһуди, иран (пәһләви), ермәни, славйан — кирил, һинд (брахми), Библийа йазылары да Ҝәмигайа -Гобустан төрәмәләридир.
Јахуд дүнйа алимләри йазырлар ки, «сами (семит) әлифбалары Мисир һероглифәриндән төрәмишдир». Ә. Фәрзәли онларын өз мүгайисәләринә кичик әлавәси илә тәсдиг етмишдир ки, сами әлифбалары Ҝәмигайа — Гобустан мәншәлидир. Сами әлифбалары Мисир һероглифләринә демәк олар ки, һеч йахм ҝәлмир. Буну йалныз уйдурублар. Әмәкдар елм хадими, академик Иса Һәбиббәйли 2010-ҹу илдә Маҹарыстанын Будапешт шәһәриндә кечирилән Бейнәлхалг елми конфрансда Әждәр Фәрзәли йарадыҹылығыны йүксәк гиймәтләндирәрәк демишди: «Азәрбайҹанда Гобустан вә Ҝәмигайа мәдәниййәтинә ваһид мәдәниййәт кими бахмаг, йанашмаг, ваһид бир мәдәниййәтин тәркиб һиссәси кими тәһлил етмәк, бирләшдирмәк вә үзә чыхармаг иши һамыдан чох Әждәр Фәрзәлийә мәхсусдур. Ҝәмигайада олан бошлуглары Гобустандан, Гобустанда чатмайан вә йа ҝөзә ҝөрсәнмәйән елементләри Ҝәмигайа илә долдуруб вә ваһид Ҝәмигайа – Гобустан әлифбасы — ишарәләр системи һазырлайыб. Гобустан мәдәниййәти илә Ҝәмигайа мәдәниййәти арасындакы охшарлыглары, бәнзәрликләри ортайа гоймагла системли фикир дейә билиб. Азәрбайҹанын гайаүстү мәдәниййәт дөврү һаггында илк дәфә санбаллы елми фикирләр сөйләйә билиб. Бу мәнҹә Әждәр Фәрзәлинин хидмәтләридир.» (Ә. Фәрзәли “Салам Лайысги дағлары” китабы, Бакы, Озан, 2011)
Филолофийа елмләри доктору Бурхан Хәлилов Фикрәт Рзайевин “Сөз Конструкторлуғу” китабына (Бакы маариф 2012) йаздығы ҝириш сөзүндә Ә. Фәрзәлинин “Ҝәмигайа – Гобустан” мәдәниййәти илә апардығы арашдырмаларла әлагәли гейд едир ки,: “Ә. Фәрзәлинин Гайаүстү тәсвирләрдә охудуғу сөзләрин чоху дилимиздә ишләнир. Һәмин сөзләрин мәналарынын тапылмасы гәдим Азәрбайҹан дили барәсиндә чох бөйүк тарихи һәгигәтләри үзә чыхара биләр. Бунунла да бәшәриййәтин мәдәниййәт тарихинә Азәрбайҹандан елм бахымындан йени, даһа мүасир бир гапы ачыла биләр”. Тарих елмләри доктору профессор Аббас Сейидов: “Азәрбайҹан Республикасынын Президенти Илһам Әлийев “Гобустан Дөвләт Тарихи-Бәдии Горуғу әразисиндә йерләшән тарихи вә мәдәни сәрвәтләрин горунмасы һаггында” 11 ийун 2007-ҹи ил тарихли сәрәнҹамында Гобустаны халгымызын милли сәрвәти, дүнйада бу типли абидәләрин ән зәнҝини адландырыб, бу абидәләри горумаг вә даһа дәриндән тәдгиг етмәк үчүн конкрет тапшырыглар вермишдир.
Әждәр Фәрзәли 2010-ҹу илдә нәшр олунан “Ҝәмигайа-Гобустан мәдәниййәтинин ишығында” монографийасында бир зийалы вә Ҝәмигайа-Гобустан рәсмләринин тәдгигатчысы кими, бу сәрәнҹамдан ирәли ҝәлән тапшырыгларын – вәзифәләрин йеринә йетирилмәсинин вә Президент Сәрәнҹамынын иҹрасынын ләнҝимәсинин әсас сәбәбләриндән бири Ҝәмигайа-Гобустан рәсмләринин охунмасы вә елми сирринин ачылмасы мәсәләсинин һәлә дә ҝүндәмә ҝәтирилмәмәсиндән чох нараһатлыг һисси кечирдийини билдирир. Әждәр Фәрзәли һәмин монографийасында чох файдалы тәклифләр ирәли сүрүр вә гейд едир ки, сон 200 илдә Гобустан дәфәләрлә фәлакәтлә үз-үзә , көмәксиз галыб. Јалныз 1969-ҹу илдә Үмуммилли лидеримиз Һейдәр Әлийевин һакимиййәтә ҝәлмәси илә Гобустан мәһв едилмәкдән һәмишәлик хилас едилиб”
“Әждәр Фәрзәлинин кәшфләриндән бири дә илк милли хәритәмиздир. О, бу хәритәйә, әсасән, Ашина хаганлығы һаггында ҝениш тәсәввүр йарадыр вә илк милли хәритә илә мүасир хәритәнин мүгайисәли тәһлилини верир. Бундан әлавә, Әждәр Фәрзәли “Пирәбәдил” халчасынын шифрәләрини илк дәфә үзә чыхармыш 5 рәгәминин мөҹүзәләрини вермиш вә дүнйа халгларынын фолклорунда вә бир сыра башга абидәләрдә тәсвир олунан Бураг ат-шимшәк ат һекайәсинин мәнбәйини мәһз Ҝәмигайа – Гобустан абидәләриндән ҝөтүрүлдүйүнү сүбут етмишдир”. (Ҝәмигайа зирвәсинә ҝедән “Јолчу” 525 – ҹи гәзет 08 нойабр 2012).
Ә. Фәрзәли гейд едирди ки, буҝүнәдәк ҝуйа “Авеста” әлифбасында ҹәми 6 саит сәсләрин олмасы фикри мөвҹуд иди. О, исәҝөстәрмишдирки, “Авеста”- нын 6 саитийох, 9 саитивар. “Авеста” да сағыр нун ишарәсинин ашкар едилмәси дә бизим тәдгигатчынын елми уғурларындан сайылмалыдыр. Ә. Фәрзәли 1946-ҹы илдән бәри дүнйада сайсыз мүбаһисәләрә сәбәб олмуш, Минҝәчевир епитапийасыны охуйан илк мүәллиф олмушдур. Бунунла да о, Ҝәмигайа — Гобустан әлифбасынын гәдим Азәрбайҹан түрк — оғуз әлифбасы олдуғуну бир даһа тәсдигләмиш, һәмин епитафийнын үстүндәки «нахышларын» да үмуми түрк — оғуз дүшүнҹәсинә, түркүн йарадылыш идейасма бағлылығыны ашкар етмишдир.
Ә. Фәрзәлинин елми ахтарышларыны 1893-ҹү илдә Ҝүлтәкин абидәсиндә илк – Тенгри сөзүнү охумагла Орхон – Јенисей әлифбасыны вә мәдәниййәтини йенидән дүнйайа гайтармыш Данимаркалы алым В. Томсенин елми һүнәринә, кәшфинә бәрабәр иш кими гиймәтләндирмәк олар.
Ә. Фәрзәлинин монографийаларыны охуйуб вә дүшүнүрәм: Ҝәмигайа вә Гобустан, Кәлбәҹәр вә Минҝәчевир, Шамахы, Ҝәнҹә вә Тәбриз, Әһәр, Урмийа йазылары, пиктрографик тәсвирләри түрк (оғуз) халгынын Аз, А – зәр, А –зәр – бәй – ҹан халгынын өз дәсти хәттидир, өзүнүн дүшүндүйү йарадылыш фәлсәфәсинин тәзаһүрүдүр.
Лингивистик бахымдан сирри ачылмыш дашын – гайанын, о, гайалардакы гәдим Азәрбайҹан әлифбасынын инкарына йер йохдур.
Гейд: Әлавә материалларын тәгдим олунмасында ҝөстәрдикләри көмәйә ҝөрә Фәрзәлийева Көнүл Әждәр гызына вә “АгРа” Елмин Инкишафына Дәстәк Иҹтимаи Бирлийинә тәшәккүрүмү билдирирәм.
Гара Мәшәдийев: Филолоҝийа елмләри доктору, профессор
«Бүтөв Азәрбајҹан» гәзети 19-25 декабр 2012 44 (176)
