АДӘМ ДИЛИ ҺАГГЫНДА

“АДӘМ ДИЛИ ҺАГГЫНДА”

Минилликләр боjу инсанлар арасында Аллаһ-Тааланын Адәм пеjғәмбәри (ә) jаратдыгдан сонра она сөзләри вә данышығы өjрәтмәjи һаггында сөһбәтләр ҝедир. Бу һагда мүгәддәс китабларда вә башлыҹа олараг Гурани-Кәримдә уjғун мәлуматларла растлашырыг. Лакин индиjә гәдәр бу мәсәлә елми сурәтдә өjрәнилмәмиш, дилчилик үзрә мүвафиг тәдгигат ишләри апарылмамышдыр. Одур ки, мүхтәлиф дилләрин әмәлә ҝәлмәсиндә тәкамүл просеси кими әмәjин ролуна вә уjғун нәзәриjjәjә үстүнлүк верилмишдир.

Белә һесаб едирик ки, дилчилик проблемләринин һәллиндә бу нәзәриjjә, еләҹә дә әсаслы сурәтдә тәнгид олунмуш диҝәр нәзәриjjәләр (дилин jаранмасына даир: сәс тәглиди, нидалар, иҹтимаи разылашма, жестләр, әмәк һычгыртылары вә с.) әсас ҝөтүрүлә билмәз. Чүнки дил, дилчилик елминин тәдгигат обjекти олдуғундан онун мәншәjинин тәjин олунмасы, о ҹүмләдән дилчиликлә бағлы диҝәр мәсәләләр дилчилиjин өзүндә ахтарылмалыдыр.

Гаршыjа чыхан ән мүхтәлиф суаллар, мәсәлән: “Нә үчүн рус вә славjан сөзләринин гурулушлары Азәрбаjҹан дилиндәки сөзләрин гурулушларындан аз фәргләнир?” Азәрбаjҹан дилинин өзү неҹә jаранмышдыр? Нә үчүн һәр һансы бир әшjа мәһз бу ҹүр адландырылмышдыр? Нә үчүн гарпыз, деjәк ки, “илан” сөзү кими адландырылмамышдыр?” вә с. суаллар дилчилик саһәсиндә тәдгигат ишинин апарылмасына сәбәб олду. Белә ки, Азәрбаjҹан дили үчүн әлдә олунан нәтиҹәләр бир чох рус, алман, инҝилис, әрәб сөзләринин дахили мәналарынын анланылмасына уғурлу jол ачды.

Арашдырманын әсас нәтиҹәләри ашағыдакылардан ибарәтдир:

1. Һәр һансы фонем (данышыг сәси) бир вә jа бир нечә әламәт вә jа вәзифәләрә маликдир. Бу әламәт вә вәзифәләр бир чох дилләрдә еjни ҹүр сәсләнән фонемләр үчүн универсаллыг тәшкил едирләр. Саит фонемләр әсасән һәндәси анлаjышларла бағлыдыр вә сөзләрдәки һадисә ҝөстәриҹиләри олан самитләрин истигамәтләндириҹиси ролуна маликдир. Дилдә саитләрин jохлуғу сөзләрин һеҹа чохлуғуну jарадыр, jәни саитләр һадисәләри изаһедиҹилик, истигамәтләндириҹилик габилиjjәтинә бир гәдәр чох малик олурлар. Самитләр сөзләрдә әсасән физики (мәканлылыг, заманлылыг, мәсафәлилик, истигамәтлилик, мүхтәлиф нөв тәсирләр вә онларын нисби гиjмәтлилиjи, иш, ҝүҹ, енержилик вә с.), психоложи (анлаглыг, инкарлыг, пислик, хараблыг, кичилдиҹилик, ҝүҹләндириҹилик, дүшүнҹәлилик, фанилик, руһ-ағыл вә с.) вә ҹанлы тәбиәтә (инсан, һеjван биткиләр) аид анлаjыш вә һадисәләри ифа едирләр.

Һәтта бир дил дахилиндә бир чох фонемләрин әламәт вә вәзифәләри бир-бирини тәкрар едәрәк, еjнилик jаратма габилиjjәтинә малик олурлар. Ҝөрүнүр ки, Аллаһ-Таала данышыгда рәнҝарәнлилик, мүхтәлифлик, еһтиjатлылыг принсипләрини сечәрәк, инсаны ҹансыхыҹылылыгдан узаглашдырмыш вә һәтта еjни әламәтли фонемләр әсасында чохвариантлылыг үчүн jол гоjмуш, бир дил дахилиндә омоним вә синонимләрин дүзәлмәсинә, һәтта илк бахышда бир-биринә һеч охшамаjан, гоһум саjылмаjан мүхтәлиф дилләрин jаранмасына шәраит jаратмышдыр. Бурада да риjазилик, вариасиjалылыг ҝөзләнилмишдир. Әлдә етдиjимиз нәтиҹәjә ҝөрә фонемләрин әламәт вә вәзифәләринин саjы һазырда 70-80-ә чатыр. Белә һесаб едирик ки, ҝәләҹәкдә тапылаҹаг тәгрибән 20-30 әламәт вә вәзифә фонем бәһсинин тәкмилләшмәсинә, тамлашмасына сәбәб ола биләр вә тәгрибән фонемләрә аид 100-120 әламәт вә вәзифәләри билмәклә ән мүхтәлиф дилләри әһатә едә билән чох мәналара малик сөзләр jаратмаг мүмкүндүр.

2. Сөзләр фонемләрин мәгсәдли сурәтдә, ардыҹыл олараг мүәjjән дүзүлүшү, мәналарынын нөвбәли ифасы илә әмәлә ҝәлир. Сөз көкләриндәки вурғулар әсас мәнанын сөзүн дахилиндә һансы һеҹада олдуғуну, шәкилчили сөзләрдә исә әсас мәгсәдин һарада ҝүдүлмәсини ҝөстәрир. Сөзләрин вурғу дүшмәjән һиссәләриндәки фонемләр исә әшjанын һансы кеjфиjjәтә малик олмасыны вә һадисәнин неҹә баш вермәсини анладыр.

Мәлумдур ки, гурулушуна ҝөрә ән садә сөзләр бир, ики, үч сәслиләрдән ибарәт олурлар вә сәсләр артдыгҹа сөзүн гурулушу мүрәккәбләшир. Мүрәккәб сәсли фонемләр исә мәнанын даһа да ҝенишләнмәсинә сәбәб олур. Бир сәсли сөзләр дилләрдә чох аздыр. Мәлумдур ки, мүасир Азәрбаjҹан дилиндә 9 саит, 24 самит сәс вар. Әввәли саит, икинҹиси исә самит олан икисәсли мүмкүн морфемләрин дүзүлүш вариантларынын саjы 216-дыр. Бу гәдәр саjда да әввәли самит, икинҹиси исә саит олан морфемләр икисәсли сөзләрин риjази мүмкүн вариантлылығыны тәшкил едир. Тәгриби һесабламалар ҝөстәрмишдир ки, мүасир Азәрбаjҹан дилиндә Ы тип гурулуш үзрә 110 мәналы 72 сөз, ЫЫ тип үзрә исә 23 мәналы 18 сөз көк морфемләр шәклиндә, мүстәгил мәналарда ишләнилирләр. Азәрбаjҹан дилинин диҝәр дахили ганунауjғунлугларыны вә һадисәләрин каинатда, о ҹүмләдән Јердә баш вермәси шәртиликләрини нәзәрә алдыгда, аjдын олур ки, 75 морфем мүстәгил сөз кими ишләнә билмәз. Демәли, үмумиликдә галан 267 вариант Азәрбаjҹан дилиндә һәм будаг, һәм дә икисәсли әлавә көк морфемләр jаратмагдан өтрү еһтиjат ролуну оjнаjыр. Мәсәләни даһа да ҝениш тәсәввүр етмәк мәгсәдилә үчсәсли сөзләр үчүн дә арашдырмалар апарылмышдыр. Мәлум олмушдур ки, Азәрбаjҹан дили үчүн үчсәсли сөзләрин мүмкүн вариантларынын үмуми саjынын 7128 олмағына бахмаjараг, тәгрибән 1396 мәнаjа малик 1163 көк морфем дилдә һазырда ишләнәнләр сырасындадыр ки, бу да 16.3% тәшкил едир. Мүгаjисә үчүн ҝөстәрәк ки, рус дилинә аид бу тәгриби рәгәмләр уjғун олараг 3402, 256, 248 вә 7.3%-дир.

Јухарыдакы һесабламалардан ҝөрүнүр ки, һәр һансы бир дилдә сөзләрин jаранмасы вә ҝениш ҹурәтдә ишләнмәси үчүн Аллаһ-Таала инсанлара бөjүк имканлар вә дахили еһтиjатлар jаратмышдыр.

3. Фонемләрин чох бөjүк әксәриjjәти өзләриндә физики һадисәләрин әламәтләрини әкс етдирирләр. Инсанын анатомиjасы, данышыг, ешитмә системи әтраф мүһитдә баш верән һадисәләрлә узлашдырылмыш, уjғунлашдырылмыш шәкилдә вә онларла мүвази jарадылмышдыр. Әҝәр бәшәриjjәт тарихиндә бир деjил, бир нечә улу дил олмушса, бунлар да физики һадисәләр вә инсан психолоҝиjасы ганунауjғунлугларына табе олмуш вә мүасир дилләрин уjғун тәдгигатлары васитәсилә онлары ортаjа чыхармаг олар.
4. Азәрбаjҹан, рус, алман, инҝилис вә әрәб сөзләри үзәриндәки арашдырмалар ҝөстәрир ки, дилләрин индики морфоложи бөлҝүсүндән (аморфкөклү, аглүтинатив-илтисаги, флектив вә инкорпорлашан дилләр) асылы олмаjараг онларын һамысында инкорпорлашма (сөз-ҹүмлә) хүсусиjjәтләри вардыр. Аjры-аjры сәсләр бу дилләрдә кичик фәргләрә бахмаjараг универсаллыг тәшкил едирләр. Одур ки, дилләрин индики ҝенеоложи бөлҝүсүндән даһа үмуми бөлҝү системләри үзәриндә дүшүнмәк имканы вардыр.
5. Узун сәсләнән саитләр сөздә һадисәләрин нә ҹүр инкишаф етдиjини ҝөстәрир вә мәналарын дәгиг алынмасына хидмәт едир.

Азәрбаjҹан дилиндә алынма һесаб едилмәjән сөзләрдә дә бу кеjфиjjәтләр мөвҹуддур. Одур ки, бу һалы тәкҹә әрәб вә фарс сөзләринә аид етмәк олмаз вә алынма һесаб едилән сөзләрин мәншәjинә jенидән бахмаг лүзуму ортаjа чыхыр.

6. Еjни адлы әшjа вә һадисәләрин мүхтәлиф дүнjа дилләриндәки лексик мәналары (әсасән) еjни олса да, бу сөзләрдәки фонемләр үзрә әламәтләр бир чох һалларда һәмин әшjа вә һадисәләрә даир бир-биринә нисбәтән аз вә jа чох дәрәҹәдә мәлуматлар верирләр. Одур ки, лингвистик лүғәтләр, хүсисилә изаһлы лүғәтләр, етимоложи лүғәтләр, терминоложи лүғәтләр тәртиб едәркән мүхтәлиф дүнjа дилләриндәки еjни мәналы сөзләри бирликдә тәһлил етмәк мәналарын ҝениш сурәтдә анлашылмасында сәрфәли нәтиҹәләр верә биләр.

Беләликлә, дилчилик елми, әсл мәҹрадан чыхараг, бу ҝүн өзүнүн бөjүк мүвәффәгиjjәтләринә бахмаjараг, бир чох һаглы суаллара ҹаваб верә билмир. Она ҝөрә дә, һәр бир халг өз дилинин jарадылышыны мүтләг шәкилдә өзүнүн хидмәти һесаб етмиш вә бир халг диҝәриндән мәнәви ҹәһәтдән узаглашмышдыр. Нәтиҹәдә дә, мүхтәлиф мәзһәбләр, тәригәтләр, jаранмыш, дүнjанын, каинатын вәһдәти барәсиндә фикирләр jалныз дилдә вә кағыз үзәриндә галмыш, инсанларын гардашлығы унудулмуш, Адәм (ә) бабамыз исә нәзәр-диггәтдән, өз лаjигли мәртәбәсиндән аjры дүшмүшдүр.

Белә һесаб едирик ки, ҝөстәрилән дәлилләр әсасында һәр бир шәхс өз дилини мөһкәм билмәклә jанашы диҝәр гоһум олан вә олмаjан дилләри дә тез вә асанлыгла өjрәнә биләр.

Фикрәт Рзаjев

РЕДАКСИЈАДАН: Ф. Рзаjевин үмуми дилчилик проблеминә һәср олунмуш бу мәгаләси редаксиjамыза профессорлар Афат Гурбановун вә Әбүлфәз Рәҹәбовун рәjләри илә бирҝә дахил олмушдур. Мүәллифин мүлаһизәләринин мараглы олдуғуну вә мәгаләнин полемик руһуну нәзәрә алараг онун чапыны мәгсәдәуjғун саjдыг.

(Исламын сәси; 10(58), 1995.08.02)