Hüseyn Cavid həyatı

1882-ci ildə oktyabr ayının 24-də Naxçıvanda Molla Abdullanın ailəsində anadan olmuşdur.  Bu ailə ruhani ailəsi kimi tanınırdı.  O, ilk təhsilini mollaxanada almış, sonra isə təhsilini öz dövrünün görkəmli maarifpərvər ziyalısı olan Məhəmməd Tağı Sidqinin yeni tipli məktəbində “Məktəbi tərbiyə” də davam etdirmişdir. İlk şeirlərini “Gülçin”,  “Calik” təxəllüsləri ilə yazmışdır.

1898-1903- cü illərdə Təbrizdəki “Talibiyyə” mədrəsəsində oxumuşdur.

1903-cü ildən tanınmış ictimai-siyasi xadim, əvəzsiz publisist və yazıçı Məmmədağa Şaxtaxtlının nəşr etdirdiyi  “Şərqi-Rus ” qəzetində məqalələrlə çıxış edirdi.

1906-1909-cu illərdə İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsində oxumuşdur. H.Cavid burada görkəmli türk alimlərindən və pedaqoqlarından öyrənmiş, idealist fəlsəfənin sirlərinə yiyələnmişdir.  Elə həmin dövrdən sanballı şeirlərini yazmağa başlamışdır.

 İstanbulda tələbə olarkən H.Cavidin  Əziz şərifin atası Qurbanəli  Şərifzadənin ünvanına göndərdiyi məktublar həm o dövrün ədəbi-ictimai mühitini, həm də görkəmli sənətkarın bədii-estetik görüşlərinin araşdırılmasında mühüm mənbədir.

H.Cavid İstanbuldan “İrşad” qəzetinə və “Füyuzat” jurnalına şeirlər göndərirdi.

1909-1910-cu illərdə Naxçıvanda müəllimliklə məşgul olmuş və ədəbiyyatımızda ilk mənzum dram olan “Ana” Pyesini də məhz burada yazmışdır.

1911-1917 –ci illərdə Tiflisdə həm bədii yaradıcılıqla həm də pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşdur.

1913-cü ildə Tiflisdə “Keçmiş günlər” adlı ilk kitabı çap edilmişdir.

1917-ci ildə Bakıda  “Bahar şəbnəmləri” adlı ikinci şeirlər kitabı çap edilmişdir.

1918-1919-cu illərdə yenidən Naxçıvana qayıdaraq  “Rüşdiyyə”  məktəbində dərs demişdir.

1918-ci ildə Mişkinaz xanımla ailə həyatı qurmuşdur.

1919-cu ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə Abdulla Şaiqlə birgə ilk ədəbiyyat nəzəriyyəsi dərsliyimiz olan “ədəbiyyat dərsləri” kitabını yazmışdır.

1920-ci ildən sonra Azərbaycan Müəllimlər İnstitunda  və Bakı Teatr Texnikumunda dərs demişdir.

1922-ci ildə Bakıda “H.Cavid axşamı” təşkil edilmişdir.

1926-cı ildə gözlərini müalicə etdirmək üçün dövlət tərəfindən Almaniyaya göndərilmişdir.

1937-ci il iyun ayının 4-də həbs edilmiş, 1939-cu ilədək Bakı həbsxanalarında qalmışdır.  1939-cu il iyul ayının 4-də Sibirə sürgün edilir.

1941-ci il dekabr ayının 5-də İrkutsk Vilayətinin Tayşet rayonunun  Şevçenko kəndi yaxınlığındakı əlillər evində vəfat etmişdir. Dekabr ayının 7-də Şevçenko kəndi  yaxınlığındakı qəbiristanlıqda  59 №-li qəbirdə dəfn edilib.

Qeyd: H.Cavidlə əlaqəli dəyərli məsləhətləri ilə bərabər müxtəlif materialları da bizə təqdim etdiyi üçün H.Cavidin Naxçıvandakı ev muzeyinin direktoru Naxçıvan Muxtar Respublikası  əməkdar mədəniyyət işçisi  Bəhruz Axundova  “AqRa EİDİB” adından öz dərin təşəkkürlərimizi bildirir və əməkdaşlığımızın daha da dərinləşməsini və genişlənməsini arzulayırıq.

AqRa EİDİB

 

Ən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyafı I mərhələ
HÜSEYN CAVİD (1882-1941)

Azərbaycan ədəbiyyatında romantizm ədəbi cərəyanının əsas nümayəndəsi olan Hüseyn Cavid milli romantik şeirin və mənzum faciənin banisidir. Hüseyn Cavidin ölməz sənəti dünya romantizminin üzvü tərkib hissəsidir.

HƏYATI
Hüseyn Molla Abdulla oğlu Rasizadə 24 oktyabr 1882-ci ildə Naxçıvanda anadan olmuşdur. 0, əvvəlcə Naxçıvan şəhərindəki mollaxanada oxuyub ərəb-fars dillərini öyrənmiş, Şərq tarixi və ədəbiyyatına dair ilkin biliklər əldə etmişdir. Sonra Naxçıvanda açılan yeni tipli “Tərbiyə” məktəbində oxuyan Hüseyn Cavid burada dünyəvi elmlərə yiyələnmiş, bu məktəbin müdiri və müəllimi, tanınmış maarifçi şair Məhəmməd Tağı Sidqinin təsirilə “Gülçin” təxəllüsü ilə ilk şeir- lərini yazmağa başlamışdır. Gənc Cavid 1898-1903-cü illər ərzində Cənubi Azərbaycanın Təbriz və Urmiya şəhərlərində yaşamış, Təbrizdəki “Talibiyyə” məktəbində təhsilini davam etdirib biliklərini möhkəmləndirmişdir. Cavidin həyatında və dünyagörüşünün inkişafında İstanbul Universitetində 1906-1909-cu illərdə keçən tələbəlik illəri mühüm mərhələ təşkil edir. Bu ali təhsil ocağında Türkiyənin tanınmış alimlərindən dərs alan Cavid eyni zamanda Rza Tofiq, Tofiq Fikrət kimi görkəmli şairlərin əsərlərindən faydalanmışdır. Hələ 1903-cü ildən “Şərqi- Rus” qəzetində ara-sıra məqalələrlə çıxış edən Cavidin İstanbulda tələbə ikən “İrşad” qəzetində “Növhə”, “Füyuzat” dərgisində isə “Bir ahiməzlumanə” adlı şeirləri çap olunmuşdur. İstanbul Universitetini bitirdikdən sonra 1909-1910-cu illərdə Naxçıvanda müəllimliklə məşğul olan cavan ziyalı həyati müşahidələrini genişləndirmiş, bir sıra şeirlərini, “Ana” pyesini yazmışdır. 1911-ci ildən Tiflisə gedən Hüseyn Cavid 1917-ci ilə qədər burada yaşamış, ədəbi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmişdir. Bu müddət ərzində o, “Maral” (1912), “Şeyx Sənan” (1914), “Şeyda” (1916) pyeslərini qələmə almış, “Keçmiş günlər” adlı ilk şeir kitabı (1913) Tiflisdəki “Şərq” mətbəəsində çapdan buraxılmışdır. 1918-1919-cu illərdə Naxçıvandakı “Rüşdiyyə” məktəbində dərs demişdir. Mişkinaz xanımla 1918-ci ildə ailə həyatı qurmuşdur. Ədib Naxçıvanda yaradılmış Araz-Türk Respublikasının tədbirlərinə rəğbət bəsləmiş, Bakıda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ədəbi birliyi olan “Yaşıl qələm” dərnəyinin üzvü kimi fəaliyyət göstərmiş, ədəbiyyat aləmində parlamışdır. “Bahar şəbnəmləri” adlı şeirlər kitabının çapdan çıxması (1918), “İblis” (1918) və “Uçurum” (1919) dramlarınm yazılması və xüsusən “İblis” pyesinin uğurla tamaşaya qoyulması Cavidin ədəbi şöhrətini daha da artırmışdır.

Azərbaycanda sovet hökumətinin qurulmasından sonra Hüseyn Cavid müəllim kimi fəaliyyət göstərmiş, Müəllimlər İnstitutunda və Bakı Teatr Texnikumunda dərs demişdir. Bir-birinin ardınca yazılmış əsərləri -“Azər” poeması (1928), “Afət” (1922), “Peyğəmbər” (1923), “Topal Teymur” (1925), “Knyaz” (1929), “Səyavuş” (1933), “Xəyyam” (1935), “İblisin intiqamı” (1936) pyesləri və dram əsərlərinin müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulması görkəmli sənətkara böyük şöhrət qazandır-mışdır. Bakıda təşkil olunmuş “Hüseyn Cavid axşamı” (1922), dövlət tərəfindən müalicə olunmaq üçün Almaniyaya göndərilməsi (1926), ona fərdi təqaüd müəyyən olunması (1927), əsərlərinin Azərbaycanla yanaşı Zaqafqaziya və Orta Asiya teatrlarında böyük uğurla səhnəyə çıxarılması, kitablarının nəşri ədibin nüfuzunu artırmaqla bərabər, sənətinə və şəxsiyyətinə paxıllıqla yanaşanlann da meydana çıxmasma rəvac vermişdir. Nəticədə 1931-ci ildən etibarən dövri mətbuatda haqqında tənqidi ruhlu məqalələr görünməyə başlanmışdır, əsərlərinə qurulmuş ədəbi məhkəmələrdə, 1934-cü ildən üzvü olduğu Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yığıncaqlarxnda o “burjua yazıçısı”, yaxud “müasir həyatı əks etdirməyən” sənətkar kimi damğalanmışdır. Bütün bunların nəticəsində Hüseyn Cavid 1937-ci ilin iyun ayında günahsız yerə həbs olunmuş, “Gizli millətçi əksinqilabi təşkilat”da iştirakı bəhanəsi ilə səkkiz illik həbs cəzasına məhkum edilmişdir. Qocaman ədib 1938-1940-cı illər- də keçmiş SSRİ ərazisindəki ən uzaq və soyuq həbs düşərgəsi olan Maqadan şəhərində cəza çəkmişdir. Nəhayət, 5 dekabr 1941-ci ildə Sibirdəki Tayşet rayonunun Şevçenko qəsəbəsində həbsdə ikən vəfat etmişdir.

Hüseyn Cavidə 6 mart 1956-cı ildə bəraət verilmişdir. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin təşəbbüsü və köməyi ilə Cavidin cənazəsi 1982-ci ildə Sibirdən vətənə gətirilmiş, Naxçıvanda torpağa tapşırılmışdır.

Ədibin xatirəsi əbədiləşdirilmiş, adına məktəblər və küçələr verilmişdir. Anadan olmasının 100 illiyi respublikada dövlət səviyyəsində geniş qeyd olunmuşdur. Bakıda heykəli, Naxçıvanda türbəsi ucaldılmış, ev muzeyləri təşkil edilmişdir.

YARADICILIĞI

 Şeirləri. Hüseyn Cavidin poeziyası onun romantik şeirlərindən və poemalarından ibarətdir.

İdealla varlıq arasındakı ziddiyyət, ideal həqiqət axtarıcılığına istiqamətlənən xəyallardan yaranan lirik-fəlsəfi düşüncələr Cavid şeirinin başlıca məzmununu təyin edir. Şairin lirik “mən”i qayğılı, narahat düşüncələr və zəngin xəyallarla yaşayan filosof xarakterli aşiqdir:

Xəyal!.. Əvət, yaşadan yalnız əhli-halı odur,
Yaşarsa bir könül, az-çox xəyal içində yaşar.

H.Cavid bədii yaradıcılığa klassik lirika üslubunda yazılmış qəzəllərlə başladığı üçün ədəbi fəaliyyətinin birinci dövründəki şeirlərinin dilində ərəb-fars tərkiblərinə rast gəlinir. Lakin belə ifadələr əsasən lirikada əsrlərdən bəri qanuniləşən “qəmi-hicran”, “zülfü-yar”, “əhli-dərd”, “zənciri-zülf”, kimi anlaşıqlı təsvir vasitələrindən ibarətdir:

Məndən fələk ayırdı vəfapişə yarımı,
Tar etdi zülfi-yar kimi ruzigarımı.
Səbrim tükəndi, yox qəmi-hicranə taqətim,
Hicri-nigar əlimdən alıb ixtiyarımı.
Bir əhli-dərd yoxdu bu viranə şəhərdə,
Tainki şərh edəm ona mən qəlbi-zarımı.
…Hər kəs ki, Salika, çəkib eşqin bəlasını –
Mən eyləməz görəndə mənim ah-zarımı.

Sonrakı illərdə İstanbulda təhsil alması, türk poeziyasını dərindən öyrənməsi onun şeir dilində Anadolu şivəsinə məxsus ifadələrin fəallığını bir qədər artırmışdır. Şairin təhsil illəri zamanı qələmə aldığı “Rəqs”, “Pəmbə çarşav”, “Uyuyur”, “Ah yalnız sən” və s. şeirləri də və 1913-cü ildə Tiflisdə nəşr olunan “Keçmiş günlər” şeir Kitabında toplanan digər nümunələrdə Anadolu şivəsinin müəyyən əlamətləri nəzər çarpır. Lakin İstanbul mühitində ayrıldıqdan sonra şairin əsərlərində Anadolu şivəsinə məxsus əlamətlər get-gedə azalmış, nəhayət, davamlı bir prosesdən sonra təxminən aradan qalxmışdır.

H.Cavidin şeir yaradıcılığının ilk mərhələsində janr baxımından ənənəvi iki üslubluluq özünü göstərir. Şair həmin illərdə həm klassik lirika üslubunda qəzəllər, həm də xalq-aşıq şeiri ruhunda qoşma və gəraylılar yazmışdır. Bu dövrün məhsulu olan “Get”, “Könlümü” rədifli şeirlər, habelə “Hər yer səfalı, nəşəli” şeiri qəzəl formasında, “Xuraman-xuraman” şeiri isə qoşma formasındadır. “Rəqs”, “Uyuyur” və s. şeirlərdə müxəmməs və müsəddəslərin müəyyən əlamətləri müşahidə olunur. Bədii yaradıcılığın başlanğıc mərhələsinə xas olan həmin cəhət sənətkarın fərdi üslub axtarışları dövrü üçün səciyyəvi hal hesab oluna bilər. Çünki elə ilk yaradıcılıq mərhələsinin özündə də Cavidin yeni formalı şeirlər yazdığını asanlıqla müşahidə etmək mümkündür. Türkiyədə təhsil illərində yazılan “Yadi mazi”, “Bir ahi-məzlumanə” şeirlərinin quruluşunda müəyyən orijinallıq vardır. Bu şeirlər hər iki üslubun – klassik lirika və xalq-aşıq lirikası üslublarının qovuşuğundan yaranmışdır. Xalq-aşıq poeziyasında olduğu kimi, şeirlər bəndlərdən ibarətdir. Lakin bəndlərin arasında klassik lirikadakı beytlərə bənzər cüt misralar verilmişdir. Dördlüklər çox vaxt çarpaz qafiyə üsulu ilə, beytlər isə məsnəvi formasmda qafiyələndirilmişdir:

Ey Vətən! Ey könül pərəstarı!
Yar ümidim, qüsura bakmayasan.
Bizə tərcih edib də əğyarı,
Burakıb nari-hicrə yıkmayasan.
Səni bu hala saldı qəflətimiz,
Daha əhv et! Yetər nədamətimiz.

Sonrakı dövrlərdə Cavidin yaradıcılığında belə orijinal quruluşlu şeirlərin sayı getdikcə çoxalmışdxr. “Otuz yaşmda”, “Bir rəsm qarşı-sında”, “Dəniz tamaşası” şeirlərində dördlük bəndlər mənanı qüvvətləndirən və tamamlayan beytlərlə növbələşmişdir. Beləliklə, poetik forma axtarışları H.Cavidin janr sahəsində orijinal üslubunun kəşfi ilə nəticələnmişdir. Hətta bir sıra janrları, xüsusən sonet, türkü və marşları Azərbaycan şeirinə ilk dəfə Hüseyn Cavid gətirmişdir. Şairin “Mən istərim ki”, “Çəkinmə, gül” şeirləri Avropada geniş yayılmış italyan soneti formasında qələmə alınmışdır.

H.Cavid şeirlərini həm əruz, həm də heca vəznlərində yazmışdır. Hər iki vəznə yaradıcı münasibət bəsləyən şair onlara əsaslı keyfiyyət dəyişiklikləri gətirmişdir. O, əruzun klassik lirikadan məlum olan xəfif, həzəc, rəməl, müctəs, müzare, mütəqarib bəhrlərində şeirlər yazmaqla bərabər, həm də həzəc bəhrinin yeni bir növünü yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Əruzşünaslar həmin növü “Cavid həzəci” adlandırırlar.

Əsrin əvvəllərində əruzdan hecaya keçmək də şeirdə yeni üslub axtarıcılığından irəli gəlirdi. Heca vəznli şeirə üstünlük verməklə, Hüseyn Cavid bu vəznin Azərbaycan yazılı poeziyası üçün daha da doğmalaşmasına xidmət etmişdir. O, XX əsrin əvvəllərində heca vəzninin müxtəlif şəkillərində qiymətli şeirlər yazmağa müvəffəq olmuşdur.

Orijinal təşbeh və metaforalar, epitet və təkrirlər, monoloq və dialoqlar Cavidin şeirlərində fikrin, mənanın qüvvətli və emosional vasitələrlə ifadəsinə xidmət edir. Cavidin şeirlərində təşbeh yaratmaq üçün təbiət hadisələrilə insan həyatı müqayisə olunur. Şair Qara dəniz sahillərində təsvir etdiyi səksən yaşlı qocanın məğrurluğunu canlandırmaq məqsədilə onu “ulu bir dağ”a bənzədir, bədii obrazın dolğun poetik rəsmini çəkir:

Bu keşakeşdə möhtəşəm, məğrur,
Qoca, səksən yaşında bir sima;
Uca bir dağ möhnətilə vüqur,
Qoca bir türk edib namazı əda.
Vird oxur, Həqqa eylər ərzi-niyaz,
Bəlkə dağ sarsılar, o sarsılmaz.

Monoloqlar Cavidin romantik-fəlsəfi üslubunu səciyyələndirən qüvvətli poetik əlamətlərdəndir. Monoloqlara müraciət şairin şeirlərinə romantik üslubun təbiətindən doğan təntənə, fəlsəfi vüsət gətirmiş, lirik qəhrəmanm zəngin duyğu və düşüncələr aləminin açılmasına imkan yaratmışdır. Cavidin yaradıcılığındakı başdan-başa monoloqlardan təşkil olunmuş “Sevinmə, gülmə, quzum”, “Məyus bir qəlbin fəryadı”, “Uyuyur”, “Məzlumlar üçün”, “Neçin” şeirlərində hər bənddəki monoloq konkret fikrin, mənalı bir hikmətin poetik ifadəsinə xidmət edir. “Uyuyur” şeirinin birinci bəndi bahar nəsiminə, sonrakı bəndlərindən hər biri ötuşkən quşlara, günəşə, çiçəklərə, mələyə həsr olunmuşdur. Bahar nəsiminə müraciətlə yazılan monoloqda sevgili məşuqə, çiçəklərə poetik münasibətdən yoğrulan monoloqda dünyanı dərk etmək yolundakı şübhələr, günəşə xitabən deyilən monoloqda “buludlu dünyadakı” qüvvətli işıq, səadət xəyalı tərənnüm olunmuşdur. Sonuncu monoloqda isə lirik qəhrəmanı məşğul edən bütün məsələlər onun “qayeyi-amal” ından doğan xəyallar kimi mənalandırılır:

Uyuyur… Of! Ey bəlalı könül,
Çırpınıb durma! Sən də sus artıq,
Vurma, sus! İştə susdu həm bülbül;
Dur, həyatım da getsə dur azacıq,
Uyuyur çünki aşinayi-xəyal,
Uyuyur çünki qayeyi-amal…

Şeirlərindəki dialoqlar Cavidin lirikasma müəyyən süjet əlamətləri daxil etmişdir. Hətta onun bəzi şeirləri kiçik səhnəciyi xatırladır. “Öksüz Ənvər”, “Çiçək sevgisi” şeirlərində lirik vəziyyətlər şeirin müəyyən hissəsindəki yığcam dialoqlarla ifadə olunmuşdur. Dialoqlar əsasında yaradılmış “Qız məktəbində” şeirindəki poetik mükalimə Gülbaharın nəciblik və ülviliyini mənalandırmağa xidmət edir. Əsl zinəti təmizlik və bilgi olan, altun bilərzikləri ilə deyil, sadə geyimi, aydın, zəngin mənəviyyatı ilə fərdiləşən Gülbahar Cavidin şeir yaradıcılığındakı öksüz ənvərlərin, kiçik sərsərilərin bir növ davamıdır.

Dialoqlar “Qız məktəbində” şeirində dramatik mükalimədən çox təbii şeir misraları kimi səslənir, poetik etirafı ifadə edir:

-Quzum, yavrum! Adınnədir?
Gülbahar.
Pəki, sənin anan, baban varmı?
Var.
Nasıl, zənginmidir baban?
Əvət, zəngin, bəyzadə…
Öylə isə geydiyin geyim neçin böylə sadə?..

“Qız məktəbində” şeiri ümumən Azərbaycan şeirində süjetli lirikanın ən mükəmməl nümunəsi sayılmağa layiqdir.

Şairin lirikasındakı poetik və fəlsəfi ümumiləşmələr fikrin hikmət tutumunu artırmış, aforizm səviyyəsinə yüksəlmişdir. Cavidin lirikasmda hətta elə şeirlər də vardır ki, orada bir-birinin ardınca gələn misraların demək olar ki, hamısı aforizmlərdən yoğrulmuşdur:

Yaşadan kainatı qüvvətdir,
Gücsüzün həp nəsibi zillətdir.
…kim ki, biganədir hüquqə, əvət,
Xain ellərdə məhv olur əlbət.
…Yaşamaq istərsən çalış, çabala,
Rəd olub gurla, bərq olub parla!

Bütün bunlar Cavid lirikasının novatorluğunu müəyyən edir.

Poemaları. Hüseyn Cavidin yaradıcılığında poema janrının da özünəməxsus yeri vardır. Şair ilk poemalarını hələ XX əsrin əvvəllərində qələmə almışdır. Cavidin ilk poemaları əsasən lirik-romantik, yaxud romantik-fəlsəfi əsərlərdən ibarətdir. Bu poemaların əksəriyyətində süjet əlamətləri və obrazlar yox dərəcəsindədir. Həmin qəbildən olan poemalar sanki Hüseyn Cavidin lirik-romantik monoloqlarmdan yoğrulmuşdur. Həyata və insanlara romantik münasibət, bədii və fəlsəfi ümumiləşdirmələr bu poemaların əsas qayəsini müəyyən edir. “Bir ahi-məzlumanə” (1907), “İştə bir divanədən bir xatirə” (1912), “Hübuti-Adəm” (1913), poemalarında epik təsvirlərdən qat-qat çox li-rik-romantik düşüncələr öz əksini tapmışdır. Yalnız “Hübuti-Adəm” poemasmda Adəm peyğəmbərlə Həvvanın münasibətlərindən alınmış bir məqamın təsviri şairə nəfsin fəlakətləri ətrafmda poetik mülahizələr irəli sürməyə imkan vermişdir. “Bir ahi-məzlumanə” poeması “küncü-möhnətdə” bəlaya düçar edilmiş, “ayaq altında paymal olmuş” Vətənin acı halına dərin təəssüf hisləri mənalandırılmış, qeyrət etməyə, himmət göstərməyə çağırış motivləri ifadə olunmuşdur.

Hüseyn Cavidin yaradıcılığında ideya-sənətkarlıq baxımından ən kamil poema “Azər” əsəridir. Poemanı şair hələ 1926-cı ildə Almaniyada müalicə olunarkən yazmağa başlamış, nəhayət, 1928-ci ildə tamamlamışdır.

“Azər” poeması Hüseyn Cavidin Qərbə və Şərqə, eyni zamanda Şərq-Qərb müstəvisində Azərbaycana baxışlarını geniş şəkildə ifadə edən mükəmməl sənət əsəridir. Azərin Qərb və Şərq ölkələrinə səyahətləri yeni tarixi mərhələdə dünya gedişatıın öyrənmək, inkişafm ən məqbul yolunu seçmək məqsədini izləyir. Poemada həmin ölkələrin fərqli xüsusiyyətləri haqqındakı düşüncələr Azərin simasmda dünyanı, sivilizasiyaları sintez etmək meylinin ifadəsindən ibarətdir:

Şərq elləri irişilməz “xəyal” için yaşarkən,
Qərb aləmi az da olsa həqiqətdən xoşlanar.
Şərqin sönük duyğusunu afyon ruhu qoşarkən,
Onlar yeni bir silah kəşfini səadət sanır.
Şərq uğraşır yalnız “ölməyim” deyə,

Qərb elləri maildir öldürməyə.
Ya o, ya bu qoşar durar hər bir dilək peşində,
Məqsəd ancaq yarışı yok, bir həyatı xoş bulmaq.
Şərqə görə o diyarda azad ikən düşüncə,
Yazıq!.. Yenə mümkün deyil didişmədən qurtarmaq.

Əsərin əsas qəhrəmanı Azər Cavidin əksər dramatik qəhrəmanlarından fərqli olaraq tarixdən deyil, real həyatdan alınmış bir bədii obrazdır. Azər şairin müasiri, daha çox isə onun özünün proobrazıdır. Azərin yaşadığı mühitə, üzvü olduğu cəmiyyətə, Qərbə və Şərqə baxışları müəllifin şəxsi qənaətlərinin və düşüncələrinin ifadəsidir. Poemanın böyük bir hissəsində Azərin Almaniyaya səfərindən söz açılması, əsərin bir çox bölmələrinin Berlində yazılması ilə Hüseyn Cavidin Almaniyaya gedib orada müalicə olunmasının səsləşməsi də obrazla müəllifin baxışları arasında möhkəm bağlılıq olduğunu aydınlaşdırır. Bütövlükdə Azər həyata və cəmiyyətə yeni nəzərlərlə baxan, dünyada gedən prosesləri obyektiv dərk və təhlil etmək qabiliyyətinə malik olan yeni tipli bədii obrazdır. Mənsub olduğu xalqı və ölkəni mədəni millətlərin cərgəsində görmək arzusu onun səciyyəvi cəhətidir. Azərin Qərbə və Şərqə səfərləri sadəcə səyahət, gəzinti, əyləncə olmayıb, dünyanı öyrənib məmləkətini və millətini irəli aparmaq niyyətlərinin ifadəsidir.

Poemada Hüseyn Cavid Azərbaycanda qurulmuş yeni cəmiyyətə münasibətini də ifadə etmişdir. Əsərin “Səlmanın səsi”, “Inqilab xırsızı”, “İsyan” bölmələrində yeni cəmiyyətin bədii dərki məsələləri ön mövqedə dayanır. Hiss olunur ki, Cavid imkan olduqca yeni cəmiyyətə yaxşı tərəfdən baxmaq meylindən çıxış edir. Səlmanm dilindən deyilən “hər gülşənə vardım, çiçəklər güldü, Sevdalı bülbüllər salama gəldi”, yaxud “Susmuş kamançalar ilhama gəldi” kimi nikbin misralar şairin həmin meylinin əks-sədasıdır. Bununla belə, Cavid bu cəmiyyətin mövcud ziddiyyətlərdən xilas olmasının zəruriliyini də qabanq şəkildə nəzərə çarpdırmışdır. Poemanm “İnqilab xırsızı” bölməsində “inqilab kürkünə girmiş” Şura sədrinin törətdiyi özbaşınalıqların təsviri ilə şair yeni qurulmuş cəmiyyətdəki eybəcərlikləri diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Cavid Şura sədrinin alova bürünmüş evini göstərməklə geniş mənada yeni quruluşun yaşamasının mümkünsüz hala düşdüyünü ifadə etmək istəmişdir. Poemadakı kənd Şura sədrinə aid edilən “balıq başdan qoxarmış” qənaəti də, heç şübhəsiz, bütövlükdə o cəmiyyətin ən yuxan təbəqələrinin çürüklüyünə, mənəvi-siyasi iflasa məruz qaldığına açıq işarədir. Hətta poemanın epiloqu kimi düşünülmüş “İsyan” bölməsində ifadə olunan aşağıdakı misralar da sadəcə yeni quruluşun təsdiqi mənasında deyil, daha çox çağdaş gəncliyin quracağı böyük gələcəyin, müstəqil ölkənin dəstəklənməsi kimi başa düşmək, mənalandırmaq lazım gəlir:
Bu gün gəncliyə baksan,
Bir sel kimi hər an
Sağlam, yeni məfkurələr izlər.
Bizlər?
…Bizlər yeniləşsək belə, daim,
Bir əskilik az-çox bizə hakim…
…Onlar qoşacaq, çırpışacaqlar,
Bir çox üçürümlar aşacaqlar.
Lazımsa cəhalətlə güləşmək,
Bir çarə var: ancaq yeniləşmək!
Onlardakı himmət və mətanət
Qırmaclayacaq Şərqi nihayət.
Onlardakı qüdrət və məharət,
Er-gec vercək xalqa səadət.
…Onlar güləcək güldürəcəklər,
Bizdən daha xoş gün görəcəklər!

Janr etibarilə “Azər” lirik-epik poemadır. Əsərdə dramatik ünsürlərdən də istifadə olunmuşdur. Poetik vüsətinə görə “Azər” poeması dastan təsiri də bağışlayır.

Hüseyn Cavidin poemaları Azərbaycan ələbiyyatında romantik-fəlsəfi poemanın inkişafında mühüm rol oynamışdır.

DRAMATURGİYASI

Hüseyn Cavidi ədəbiyyat tarixində ən çox məşhurlaşdıran və ona böyük şöhrət qazandıran dram əsərləridir. O, Azərbaycan romantik mənzum dramaturgiyasının görkəmli yaradıcısı və banisidir.

Ədibin ilk dram əsəri olan “Ana” mənzum faciəsinin (1910) mövzusu Dağıstan həyatından alınmışdır. Əsərin əsas qəhrəmanı olan qonaqpərvər və məğrur Səlma Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yeni tipli Ana obrazıdır. Onun İsmət adlı bir çərkəz qızına nişanlı olan oğlu Qanpoladla bu qıza könül salan Orxan arasında rəqabət vardır. İsmət isə kasıb ailəni təmsil edən Qanpolada sadiq qalır və Orxanın cah-cəlalını rədd edir. Orxan dostu Muradın vasitəsilə Qanpoladı öldürtdürür. Murad təhlükədən xilas olmaq üçün kimliyini bilmədən Səlma xanımın – Ananın evində sığınmaq istəyir. Ana oğlunun qatilini tanısa da, dərin daxili sarsıntılarına, mənəvi iztirablarına, qəzəbinə qalib gəlməyi bacarır. “namərd qonağı” evindən uzaqlaşdımaqla cəzalandıran Ana bu acı, qanlı taleyin səbəbini Allahın qisməti ilə əlaqələndirir:

Get, namərd qonaq, get! Alçaq mültəci!
Get, miskin hərif, get! Cəllad, yırtıcı!
Get, vicdansız kəndini qurtar, yaşa!
Ancaq vicdansızları bəslər dünya!
Get, gözüm görməsin! Uzaqlaş, dəf ol!
Nə haqsızlıq etdinsə Allahdan bul!
Get, çəkil get! Dinsiz, Allahsız xain!
Murdar izin bu torpaqdan silinsin!

Övladının qatilini bağışlamağı bacaran Səlma surəti dünya ədəbiyyatı üçün də təkrarsız bədii obrazdır.
Cavidin “Maral” və “Şeyda” pyesləri nəsrlə yazılmışdır. Hər iki əsərdə şeir parçalarından, lirik elementlərdən istifadə olunmuşdur.

Ailə-məişət planında qələmə alınmış “Maral” pyesi (1912) pulun, sərvətin cəmiyyətdə törədə biləcəyi faciələri əks etdirir. Yaşea çox kiçik olan Maralı altun gücünə özünə arvad etmiş Turxanbəy üçün dünyanm bütün səadəti yalnız para ilə bağlıdır. Muasiri Nadirbəyin mənəviyyat, tərbiyə, sağlam düşüncə haqqındakı fikirlərini o, yad baxışlar kimi qəbul edir. Əsərdəki Nadirbəy – Turxanbəy xətti cəmiyyətdə yenilik və köhnəlik arasında gedən proseslərin çətinliklərini bütün təbiiliyi ilə təqdim edir. Atası Turxanbəyə əks mövqedə dayanan, məhəbbəti, sədaqəti hər şeydən uca tutan oğlu Cəmilin saf romantik düşün-cələri ilə müqayisədə də sərvət əsiri olan Turxanbəy miskin görünür. Ər evində özünü dustaq sayan, sərvət içində nisgilli tale yaşayan Maralın ərinin gənc qohumu Arslanbəyə olan təmiz sevgisi də ona səadət deyil, fəlakət gətirir. Arslanbəyə olan münasibətindən xəbər tutan Turxanbəyin Maralı vəhşicəsinə öldürməsi həmin cəmiyyətdə azad sevgiyə, saf mənəviyyata yer olmadığı fikrini əsaslandxrmağa xidmət edir. Lakin Cavid Cəmillə Humay arasmdakı qarşılıqlı məhəbbətə rəğbətini ifadə etməklə yeniliyin köhnəlik üzərində qələbə çalacağına ümid və inam duyğuları aşılaya bilir.

Bakı mətbəə işçilərinin həyatından bəhs edən “Şeyda” (1916) pyesində çətin, ağır həyat tərzinin və azadlıq düşüncəsinin təqdimi ön mövqeyə çəkilmişdir. Digər dram əsərlərindən fərqli olaraq Cavid bu əsərdə realist, həyati məsələlərə geniş yer ayırmışdır. Pyesin ilk səhnələrində mətbəə işçisi Şeydanm azadlıq arzusu ilə çıxış etməsi, fəhlələrə öz hüquqlarını başa salması dramaturqun ictimai mübarizəsinin vəziyyəti və vəzifələri haqqındakı qənaətlərini ifadə etməsinə şərait yaradır. İnqilab ruhlu marşları fəhlələr tərəfindən oxunduğu üçün işdən qovulan, həbs edilən Şeydanın ruh düşgünlüyünə qapılması, dərvişvari həyat keçirməsi mübarizənin axıra çatdırılmasına imkan ver-məyən faktor kimi dəyərləndirilir. Başma min bir müsibətlər gətirilən, qardaşı vərəm xəstəliyindən ölən, ağır iş şəraitində qolunun birini itirən, əslində meydanda tək qalan Qara Musanm intiqam hisləri də cə-miyyəti irəliyə apara bilmir. Bütövlükdə “Şeyda” pyesi üsyankar çıxış-lar etməsinə baxmayaraq, real mübarizə yollarmı tapa bilməyən insanların faciəsini ümumiləşdirir.

Hüseyn Cavidin “Şeyx Sənan” mənzum faciəsi geniş mənada Azərbaycan dramaturgiyasmm şah əsərlərindən biridir. Bu əsər Cavidin romantik dramlarının zirvəsində dayanır. “Şeyx Sənan” mənzum faciəsi (1914) dini-əfsanəvi şəxsiyyət olan Sənanm məhəbbət macərası əsasında insanm mənəvi ucalığı haqqında yazılmış dramatik üvertura təsiri bağışlayır. Cavid bu əsərində əsl eşqin dini etiqad üzərindəki təntənəsini, bütün buxovları dağıtmaq qüdrətini nümayiş etdirmişdir. Pyesdə müsəlmanlar, müridlər, möminlər mühitində hamıdan ucada dayanan Sənanm baxışlarmda gürcü qızı Xumara olan sevgisindən sonra yaranan dəyişikliklərin timsalında bütövlükdə insanın dəyişməsi prosesi dolğun şəkildə canlandırılır. Bu vaxtadək müqəddəs məbədgahlara və ziyarətgahlara səcdə edən Şeyx Sənan bundan sonra ülvi, uca eşqin böyüklüyünə inam bəsləyir. Şeyxin timsalmda Cavid eşq, yoxsa etiqad, möminlik və ya gerçəklik sualları əsasmda qurduğu süjet, yaratdığı dramatik münaqişə vasitəsilə insanın həqiqət axtarıcılığı, məhəbbəti etiqad səviyyəsinə yüksəltmək səyləri ilə ucala biləcəyinin mümkünlüyünü isbat etmişdir. Əsərdə Sənanın dilindən deyilmiş aşağıdakı misralar da bunu bir daha təsdiq edir:

Kim ki, eşq atəşilə oldu hədər,
Onu yandırmaz öylə atəşlər.
Bəni öldürsələr də bən yaşarım,
Tərk edib xəlqi xaliqə qoşarım.
Əbədiyyət bənim məzarımdır,
Çünki sultani-eşq yarımdır.
Eşq üçün can nisan edən ərlər,
Əbədi bir həyat içində gülər.

             “Uçurum” faciəsi (1919) ilə Hüseyn Cavid yaradıcılığının birinci mərhələsi başa çatır. Mövzusu Türkiyə həyatından alınmış bu əsərdə ədib süni avropalaşmanın, yad təsirlərin milli mənəviyyatla uzlaşmayan eybəcərliklərini əks etdirmişdir.

            Sovet hakimiyyəti illərində yazılmış “Afət” (1922) faciəsində kübar cəmiyyətinin meşşan əxlaqının mənəvi puçluğu açılıb göstərilmişdir. Afətin doktor Qaratayın yalan vədlərinə aldanaraq, kobud, qaba mənəviyyatca kasıb olan əri Özdəmiri öldürməsi, daha sonra isə özünü məhv etməsi həmin dairənin faciəsi kimi ümumiləşdirilir.

            Hüseyn Cavidin təkcə yaradıcılığında yox, həm də şəxsi taleyində “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” əsərlərinin özünəməxsus yeri vardır. Əwəla, hər iki əsərdə Cavid ilk dəfə idi ki, tarixi şəxsiyyətə və tarixdən alınmış hadisələrə müraciət etmişdi. Ikincisi isə böyük ədib tarixi mövzuya müasir mövqedən yanaşmışdı ki, bu da dövrün ədəbi tənqidi tərəfindən bir çox hallarda mövcud cəmiyyətlə bağlı yozulduğun-dan Hüseyn Cavid üçün müəyyən çətinliklərə səbəb olmuşdu. Cavid əfəndi həm də Teymurləng kimi bir fatehi və Məhəmməd peyğəmbəri ideallaşdırmaqda günahlandırılmışdı. Əslində isə dramaturqun məqsədi “Topal Teymur” əsərində tiranlığı tənqid etməkdən, “Peyğəmbər”də isə insanın müqəddəslik mərtəbəsinə yüksələ bilməsindən bəhs edirdi. Hər iki əsərdə dramatik vasitələrlə yanaşı, təsvirə, təhkiyəyə də müəyyən yer verilmişdir ki, bu da həmin bədii nümunələrin səhnəyə çıxarılmasını çətinləşdirir. “Peyğəmbər” dramı isə bütövlükdə səhnə üçün nəzərdə tutulmamışdır.

            “Knyaz” dramında (1929) Cavid müasirliyə daha yaxın idi: Bu baxımdan “Knyaz” faciəsi Cavidin yaradxcılığındakı yeni əhvali-ruhiyyəni əks etdirən əsər kimi ciddi maraq doğurur. Xoş güzəran keçirən Knyazın zorla özünə arvad etdiyi kəndli qızı Casmenin onların qapısında qulluqçuluq edən Marqonun oğlu bolşevik Antonu seçməsi və keşməkeşli hadisələrdən sonra ona qovuşması Cavidin yaradıcılığında möhkəm yer tutan azad sevginin və pak mənəviyyatm təntənəsi motivinin yeni şəraitdə canlandırılmasma xidmət etmişdir. Dramaturq gurlayan inqilab dalğalarmdan xoflanıb Avropaya qaçan knyazın və onun ailəsinin faciəsini də məharətlə ümumiləşdirmişdir.

            Görkəmli tran şairi Əbülqasım Firdovsinin anadan olmasının min illik yubileyi münasibətilə keçirilən müsabiqədə iştirak edən Hüseyn Cavid 1932-ci ildə “Səyavuş” faciəsini yazxb tamamlamışdır. Əsər Firdovsinin “Şahnamə” dastanınxn motivləri əsasında qələmə alınmışdır. Lakin Cavid böyük Firdovsini təkrar etməmiş, İran-Turan qarşıdurmasının təsvirindən yaranmış “Şahnamə”dən fərqli olaraq insanların, münasibətlərin yaxınlaşdırılması yollarındakı maneələrin aradan qaldırlmasından söz açmışdı.

            “Xəyyam” dramında Cavid böyük şair və mütəfəkkir ömər Xəyyamın simasında dövrünün fövqünə yüksələ bilən bir romantik qəhrəmanı canlandırmışdır. Xəyyamm ayıq şübhələri və həyat eşqi Cavidə sənətkar və cəmiyyət probleminə münasibətini ifadə etmək üçün münasib şərait yaratmışdır. Böyük türk hökmdarı Alp Arslanm və onun oğlu Məlikşahm elmi-ədəbi fəaliyyət üçün yaratdığı münbit mühitin Xəyyam kimi sənətkarlan yetişdirə biləcəyini vurğulayan müəllif sanki məntiqi mənada yeni qurulmuş sovet dövrlərində bütün bunları tapa bilmədiyini vurğulamışdı. Qanlı-qadalı repressiya rejiminin başlanması ərəfəsində irəli sürülən bu ideya xeyirlə şərin əzəli-əbədi mübarizəsinin yeni şəraitdəki əks-sədası kimi səslənirdi.

            Azərbaycan teatrlarında Hüseyn Cavidin dram əsərləri böyük müvəffəqiyyətlə tamaşaya qoyulmuşdur. Respublikamızda özünəməxsus prinsiplərə malik Cavid teatrı mövcuddur. Cavidin romantik mənzum dramaturgiyası milli mədəniyyətimizin inkişafma böyük töhfə vermişdir. Rejissorların, aktyorların bütöv bir nəsli Cavid teatrı əsasında yetişib formalaşmışdır.

“İBLİS” FACİƏSİ

            Hüseyn Cavidin şah əsəri 1918-ci ildə yazılmış “Iblis” faciəsidir. Bu əsərdə sənətkarın şeir yaradıcılığının və dramaturgiyasınm bütün vüsəti mükəmməl şəkildə ifadə olunmuşdur. Lirikasmdakı “Hərb və fəlakət” motivlərini XX əsrin əvvəllərində dünyada gedən hərbi-siyasi proseslərdən çıxardığı nəticələrlə daha da zənginləşdirən Hü-seyn Cavid müharibə mövzusunda “İblis” kimi qiymətli bir sənət əsəri yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Görkəmli ədib bu əsərində ilk növbədə müharibələrin səbəblərini aydınlaşdırmış, qan tökməklə, məhv etməklə nəyəsə nail olmağm faciəsini açmışdır. Pyesdə Mələyin müha-ribələrin törədilmə səbəbini bəşəriyyətin İblisə uymasmda, İblisin isə insanın özündə görməsi dramatik əsərə fəlsəfi mahiyyət gətirir. Cavid əsər boyu bu ikili münasibəti müxtəlif xarakterli insanlarm və hadisə-lərin fonunda axıra qədər izləmiş, ən dəhşətli məqamları göz önünə gətirməklə müharibələrə nifrət duyğuları aşılamışdır. Əsərdə müharibəyə iblislərin, şər qüvvələrin dəhşətli oyunu, hakimiyyət hərislərinin varlanmaq və səltənət ehtiraslarının həyata keçirilməsi kimi baxan Arif müəllifin humanist düşüncələriıün daşıyıcısı kimi çıxış edir. Cavid Arifin vasitəsilə müharibələri qətiyyətlə pisləyir, insanlığı iblisləri tanımağa və İblisə uymamağa çağırır. Əsərin sonunda İblis öz monoluqu ilə artıq insanlar arasında ona yer olmadığını, qanlar tökənlərin, evlər yıxanların insanların öz aralarında olduğunu bildirir:

İblis!…O böyük ad nə qədər calibi-heyrət!
Hər ölkədə, hər dildə amlmaqda o şöhrət!
Hər kəs məni dinlər, fəqət eylər yenə nifrət,
Hər kəs mənə aciz qul ikən bəslər ədavət.
…Mənsiz də əmin ol ki, sizə rəhbərlik edən var,
Qan püskürən, atəş savuran kinli krallar,
Şahlar, ulu xaqanlar, o çılğm dərəbəklər,
Altun və qadm düşkünü divanə bəbəklər,
Min hiylə quran, tülkü siyasilər, o hər an
Məzhəb çıxaran, yol ayıran xadimi ədyan;
Onlar, əvət onlar Sizi çeynətməyə kafi, –
kafi, sizi qəhr etməyə, məhv etməyə kafi…
Mən tərk edərim sizləri əlan, nəmə lazım!
Heçdən gələrək heçliyə olmaqdayım azim.
İblis nədir? – Cümlə xəyanətləə bais!
Ya hər kəsə xain olan insan nədir? – İblis!

“İblis” müharibələrə uymuş insanlığm faciəsini əks etdirən və nəticə etibarilə bəşəriyyəti dəhşətli müharibələrdən xilas olmağa səsləyən əhəmiyyətli dramatik əsərdir. Buna baxmayaraq, əsərdə real müharibə səhnələri, gerçək döyüş vəziyyətləri yoxdur. Hüseyn Cavid böyük məharətlə müharibəni deyil, müharibədə iştirak edən, böyük fəlakətlərin şahidi və iştirakçısı olan insanların timsalmda müharibəyə münasibəti diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Əsərdəki İxtiyar Şeyx, Rəna, İbn Yəmin, qaçaq zabit Elxan və başqalarından hər biri fəlakətləri fərqli şəkildə yaşasalar da, onların hamısı müharibələrin insanlara yalnız böyük məhrumiyyətlər bəxş etdiyi qənaətindədirlər. Bütövlük- də “İblis” faciəsi müharibələrin əsl mahiyyətini açıb göstərən və müharibə əleyhinə yazılmış dahiyanə əsərdir. Azərbaycan ədəbiyyatmm görkəmli nümayəndəsi olan Hüseyn Cavid “İblis” faciəsində böyük məharətlə ifadə etdiyi dünyəvi fikirlərinə görə bəşəri sənətkar səviyyəsi- nə yüksəlmişdir.

“Iblis” faciəsi ilk dəfə 1920-ci ildə Bakıda tamaşaya qoyulmuşdur. Hüseyn Cavidin “İblis” faciəsi bu gün üçün də aktual və müasirdir.

Qeyd: Mətn 11-ci sinifin ədəbiyyat kitabından götürülmüşdür.  H.Cavidlə əlaqəli dəyərli məsləhətləri ilə bərabər bu yazı da daxil olmaqla müxtəlif materialları bizə təqdim etdiyi üçün H.Cavidin Naxçıvandakı ev muzeyinin direktoru Naxçıvan Muxtar Respublikası  əməkdar mədəniyyət işçisi Bəhruz Axundova “AqRa EİDİB” adından öz dərin təşəkkürlərimizi bildirir və əməkdaşlığımızın daha da dərinləşməsini və genişlənməsini arzulayırıq.

AqRa EİDİB