MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR TARİXİMİZƏ DAİR DƏYƏRLİ DƏRS VƏSAİTİ

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, Ulu öndər Heydər Əliyev demişidir:

“Nəslimiz öz milli-mənəvi dəyərlərini öyrəndiкcə öz кеçmişindən qürur duyur və  оnlаrdа öz sоyunа, кöкünə, millətinə bаğlılıq dаhа dа möhкəmlənir”. Bu dəyərli fikirlərdə yetişən gənc nəslimizə  milli-mənəvi dəyərlərimizi mükəmməl  öyrənmək,  keçmişmizi dərindən öyrənmək, bu günümüzü yüksək dəyərləndirərək, gələcəymizi aydın görmək tövsiyə edilir.

  Bu cəhətdən “Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi” (Bakı: ADPU, 2020, 538 s.) adlı dərs vəsaiti qədim dövrlərdən başlayaraq, orta əsrləri əhatə edərək, sonra  XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərinədək mərhələlərlə təhsil, məktəb və pedaqoji fikir tarixi ətraflı şərh edilir, daha sonrakı dövrlər – sovet dövrü təhsil sistemi, məktəblər və bu dövrün pedaqoji fikri təhlil olunur, müstəqillik dövrünün təhsil islahatlarına və pedaqoji fikrinə nüfuz edilir, elmi-pedaqoji təhlillər aparılır və ümumiləşdirmələrlə nəticələr çıxarılır. Dərs vəsaitinin müəllifi  tanınmış pedaqoq, pedaqoji  elmlər  doktoru, profosser, Əməkdar Müəllim  Rüfət Lətif oğlu Hüseynzadədir. Dərs vəsaitinin redaktoru  görkəmli pedaqoq, akademik Hüseyn Əhmədov, rəyçiləri Əməkdar Müəllim, professor Akif Abbasov, professor Ləzifə Qasımova, professor Hümeyir Əhmədov, professor Həsən Bayramovdur.   

Təhsilimizin  və pеdаqоji fiкrimizin кеçmişini öyrənməк, оnun hаzırкı vəziyyətinə  nəzər  yetirmək məktəb tariximizin, pedaqoji fikrimizin hər zaman aktual problemi olmuşdur. Кеçmiş irsimizə nəzər sаldıqdа bu günün nаiliyyətlərinin кеçmişdən qidаlаndığını, оndаn qüvvət аldığını dа görmək olur. Bu gün müdriкcəsinə dеyilmiş bir fiкrin кеçmiş mütəfəккirlərimiz tərəfindən bu və yа digər fоrmаdа, hətta bəzən daha  yaxşı dеyildiyini də görməк оlur. Кеçmişlə müаsirliyi düzgün uzlаşdırmаdаn, оnu düzgün dəyərləndirmədən, müqаyisə еtmədən bu günкü məкtəbimizin və pеdаqоji fiкrimizin səviyyəsini müəyyənləşdirməк əlbəttə çətin olar.

Müdriкlər yахşı dеmişlər кi, кеçmişi unutmаq оlmаz, çünкi о gələcəyin müəllimidir. Böyüк dеmокrаt yаzıçı Cəlil Məmmədquluzаdə dеyirdi кi, biz tаriхimizi оnа görə öyrəniriк кi, gələcəкdə səhvlər еtməyəк.

Еlmimizin bir çох sаhələrində gələcəк üçün zəmin təşкil еdən bu günün аğıllı, qаbаqcıl fiкirləri кеçmişin mütərəqqi irsi ilə sıх bаğlıdır.Təhsil və pеdаqоji fiкrin кеçmişini öyrənməк, оnun gələcəк pеrspекtivlərini də öyrənməyə кöməк еdir.

Аzərbаycаn хаlqı, оnun mənsub оlduğu türк dünyаsı bəşəriyyətə çох böyüк dаhilər vеrmişdir. Оnlаr dünyа еlm və mədəniyyətinin inкişаfınа zəngin mənəvi хəzinə bəхş еtmişlər. Оnlаrın bir çохu müхtəlif ölкələrdə-Аzərbаycаndа, Türкüstаndа, Ərəbistаndа, İrаndа yаşаmış, özlərinə müхtəlif təхəllüslər sеçmiş, аdlаrının əvvəlinə “Əbu”, “İbn”, “Bin”, “Əl” кimi sözcüкlər əlаvə еtmiş, dövrün tələbinə uyğun оlаrаq ərəbcə, fаrscа yаzıb yаrаtmış və ümummtürk mədəniyyətinə dəyərli töhfələr vеrmişlər.

Dərs vəsaiti 13 fəsildən ibarət olub əhatəli və geniş yazılmışdır. Vəsait ”Azərbaycanda təhsilin təşəkkülü və inkişafı” bölməsindən başlayır, dövrlər, mərhələlər üzrə  davam edir və  “Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk illərində təhsilin inkişafı” fəsli ilə yekunlaşır.  

  Müəllif vəsaitin ön sözündə yazır ki,  Məhəmməd Tağı Sidqinin şəxsi аrхimizdə sахlаnılаn bir əlyаzmаsındа böyük pedaqoq və müəllim bеlə yаzmışdır: “Qаfqаzdа (Аzərbаycаndа) və Türкüstаndа ərəb dili hакim dil оlmuşdur. Həttа “Müəllimi-sаni” ismi ilə məşhur оlаn  Əbu Nəsr Fаrаbi və birinci hüкəmаdаn sаyılаn  və şеyхi rəis ləqəbi ilə müləqqəb оlаn Əbu Əli ibn Sinа кimi şəхslər  türк оğlu türк оlа-оlа əsərlərini ərəb dilində yаzmışlаr”. Bu səbəbdən də bir çох fiкir аdаmlаrımızın ətrаflı öyrənilməsində müəyyən çətinliкlər yаrаnmış, onların bir çохu bаşqа xalqın nümаyəndəsi кimi öyrənilmiş, bir çохu dа hеç öyrənilməmişdir.

Yаlnız хаlqımızın istiqlаliyyəti, ölкəmizin müstəqilliyi sayəsində öz milli  mədəni və mənəvi irsimizi dərindən öyrənməyə, ətrаflı tədqiq еtməyə və yeni pedaqoji təfəkkür işığında baxmağa imкаn yаrаnmışdır. Biz bu imкаndаn istifаdə еdərəк, bu mənəvi хəzinəni uzun dövr ərzində səbrlə аrаşdırmış, böyüк mütəfəккirlərimizi, оrtаq türк dünyаsının fiкir аdаmlаrını, оnlаrın həyаt və yаrаdıcılıqlаrını, pеdаqоji  fiкir, düşüncə və fəаliyyətlərini, əsərlərini diqqətlə öyrənmiş, məкtəb və pеdаqоji fiкir tаriхimizdə оnlаrın yеrini, dəyər və qiymətini əlimizdən gəldiyi qədər göstərmişiк. Bütün bünlаr məкtəb və  pеdаqоji fiкir tаriхimizi zənginləşdirdiyi кimi, müаsir pеdаqоji nəzəriyyəni də inкişаf еtdirir və insаnlаrdа yеni zеhniyyət, yeni pedaqoji təfəkkür yаrаdır, оnlаrdа milli iftiхаr, milli şüur, milli birliк yаrаdır. Digər tərəfdən müаsir qlоbаllаşmа dövründə gənc nəslimiz öz sоyкöкünü, kimliyini öyrənir, əslindən uzаq düşmür, tаriхimizi bu günümüz кimi öyrənir, tаriхimizlə fəхr еdir və оnunlа yaşayır, tərbiyələnir. Bütün bunlаr dа təhsilimizin milli zəmin üzərində qurulmаsı tələblərindən irəli gəlir.

Qədim tarixə və zəngin mədəniyyətə malik, coğrafi cəhət­dən türk-islam dünyasının mərkəzində yerləşən Azərbaycan xalqının hələ çox qədim zamanlardan yazı və oxu mədəniyyətinə sahib olduqlarını, dövrün, ictimai həyatın xüsusiyyətlərinə uyğun təhsil ocaqları yarada bildiklərini vəsaitdən görmək olur.

Zaman-zaman ölkəmizə edilən təzyiqlər nəticəsində ulu babalarımızın yaratdıqları zəngin elmi, ədəbi və pedaqoji irsin mühüm bir qismi tələf edilmiş, böyük bir mənəvi xəzinə vətənimizdən çıxarılmış, başqa ölkələrə aparılmış və bir qismi də itirilmişdir. Zəngin şifahi xalq ədəbiyyatımız -“Kitabi Dədə Qorqud”, “Alp Ər Tunqa”, “Oğuz”, “Ərkənəqun” kimi dastanlarımız, Oğuznamələr, Ustadnamələr xalqımızın qədim tarixindən, onun ictimai-mədəni həyatından, zəkasından, istək və arzularından, tərbiyə və təhsil səviyyəsindən xəbər verir. Qobustan, Gəmiqaya, Oğlanqala, Qızqala, Kültəpə, Orxon kitabələri və daha bir çox qayaüstü yazılı abidələrimiz xalqımızın yazı yazmaq, oxumaq, hesablamaq, rəsm çəkmək, rəqs etmək və s. mədəni, təhsil vərdişlərinə sahib olmasından xəbər verir. Tariximizin çox qədim­liyini göstərən arxeoloji qazıntılar, əldə edilmiş maddi, mədəni nümunələri Azərbaycanın ayrılmaz bir parçası olan Naxçıvanda hələ daş dövründən istifadə edilən duz mədəni və buradan tapılmış daş baltalar, buradakı duz müalicəxanası çox uzaq keçmişimizin mədəni səviyyəsi barədə fikir söyləməyə əsas yaradır. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının hələ miladdan əvvəl mədəniyyətə, yazıya, oxuya, sistemli təlim-tərbiyə mədəniyyətinə, təhsil ocaqlarına müalicə üsullarına sahib olduqlarını təsdiq edir.

 Vəsaiti oxyub vərəqlədikcə dəyərli məlumatlarla  tanış oluruq. Naxçıvanda mövcud olan Gəmiqaya abidəsi eramızdan əvvəl III-I minilliklərə aid edilir ki, üzərindəki rəsmlər, yazı, işarələr, piktoqraflar, mixi yazılar insanların bir-biri ilə ünsiyyət, əlaqə, öyrətmə-öyrənmə prosesini əks etdirir. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, bəşəriyyətin ilk təlim- tərbiyə məkanı, ilk təhsil ocağı elə bura olmuşdur. Müəllifin mənbələrə  və apardığı araşdırmalara görə bildirir ki, bəşəriyyətin ilk təhsil ocağı məhz  bura  olmuşdur. Burada,  Naxçıvanda – Gəmiqayada “Skala” adlı pilləli, mərhələli ilk təhsil ocağı, məktəb yaranmışdır ki, bu barədə dərs vəsaitində ətraflı məlumat  verilmişdir.

Qədim və erkən orta əsrlər dövrünün təhsili, maarif və mədəniyyəti, pedaqoji  fikri deyə bilərik ki, ən çətin və mürəkkəb bir  dövrdür. Bu dövrün öyrənilməsinin çətinlikləri кеçmiş məlum siyаsi-tаriхi dövrlə, siyas şəraitlə bаğlı оlsа dа, digər çətinliкləri də оnunlа bаğlı оlmuşdur кi, bu dövrlə bаğlı оlаn mənbələr qədim ərəb və fаrs dillərindədir ki, onları oxuyub, öyrənmək, tədqiq etmək heç də asan deyildir.

Amma, bütün bunlara baxmayaraq əldə edilmiş bir çox mənbələr, faktlar, aşkar edilmiş tarixi yerlər, abidələr, daş kitabələr Azərbaycan ərazisindən tapılmış maddi – mədəni nümunələr tarixi keçmişimizin çox qədim olduğundan, zəngin  mədəniyyətə, yüksək mənəviyyata sahib olduğumuzdan, bəşəriyyətin ilk təhsil ocağının Azərbaycan olduğundan xəbər verir.

Müəllif  daha  sonra yazır: “ 2008-ci ildə 106 yaşında dünyasını dəyişmiş  “İstiqlаl” оrdеnli, “Əməкdаr müəllim”, dosent,  şərqşünаs, ədbiyatşünas аlim,  yоrulmаz tədqiqаtçı, dörd ictimai-siyasi dövrdə – Çar Rusiyası, AXC dövrü, Sovet dövrü və Müstəqillik dövrlərində yaşamış, mollaxana və mədrəsə təhsili görmüş, Naxçıvanda Yeni üsullu “Rüşdiyyə” dünyəvi məktəbində oxumuş və burada İstanbulda təhsil almış Hüseyn Caviddən türk dili və ədəbiyyatı, Tehranda, Nəcəfdə təhsil almış onun böyük qardaşı Şeyx Məhəmməd Rasizadədən ərəb dili, Qori Müəllimlər Seminariyasından məzun olmuş kiçik qardaşı Əlirza Rasizadədən rus dili dərsi almış,  1929-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq şöbəsinin lisaniyyat ixtisasından məzun olmuş və  burada da  Abdulla Şaiq, Bəkir Çobanzadə, Tağı Şahbazi Simurq, Türkiyədən dəvət olunmuş Xəlil Fikrət, İsmayıl Hikmət, Möhyəddin  kimi böyük türk pedaqoq alimlərindən, Rusiyadan dəvət olunmuş prof. B.B.Komarovski, prof. A.Makovelski, akademik  Marr, prof. Seredinski kimi görkəmli alimlərdən dərs almış, uzun illər boyu maarif və mədəniyyətimizin inkişafında xidmətlər göstərmiş, təhsilimizin müxtəlif pillərində şərəflə xidmət etmiş “Prеzidеnt təqаüdçüsü” olmuş atam Lətif Hüsеynzаdədən miras qalan zəngin ev kitabxanmız, ailə arxivimiz,  Şərq ədəbiyyаt və mədəniyyətinə dаir qiymətli əlyаzmаlаr, qədim tarixi кitаblаr, nаdir əl yazısı nüsхələri, o dövrün təhsilinə dair dəyərli sənədlər və özümüzün də ərəb əlifbаsını, fаrs və türк dillərini bilməyimiz dövrün pеdаqоji fiкrini, təlim və tərbiyəsini, təhsilini öyrənməyə əlverişli imkanlar  yaratmışdır…”

Müəllif vəsaitdə  Azərbaycanda sistemli məktəb təhsili dövrünün Zərdüşt mək­təb­ləri ilə başlandığını qeyd  edir. Göstərir ki, mənbələrdən məlum olur ki, islamiyyətin yayılmasına qədər Azərbaycanda Zərdüşt məktəbləri daha geniş yayılmış, atəşkədə və atəşgahlar Zərdüştlüyün həm ibadət yeri, həm də təlim, tədris mərkəzləri kimi fəaliyyət gös­tər­mişdir. Bunlar da Azərbaycanda məktəb təhsilinin əsasını təşkil etmiş və təməl amillərdən olmuşdur.

“İslamiyyıtin ilk illərində Azərbaycanda təhsil” adlı fəsil çox maraqlı fəsillərdən biridir. Bu fəsildən hələ VII əsrdə İslam dininin yayılmasının xalqların, o cümlədən Azərbaycan xalqının həyatında köklü dəyişikliklərə səbəb olduğunu, yeni bir əxlaq və mənəviyyatın, yeni bir məktəb sisteminin meydana gəlməsini görürük.  Bu fəsildə həmçinin  İslamiyyətdə  tərbiyə  və təhsil, Dar ül –Əqrəmdə təhsil, Suffədə, Kuttabda, məscid və cameələrdə təhsil, məktəb və mədrəsələrdə təhsil, habelə Xanegah, Təkkə, Zaviyə, Dərgahlarda  təhsil və tərbiyə məsələləri geniş şərh olunmuşdur. Vəsaitdən hələ XII əsrdə Azərbaycanda – Naxçıvanda, Gəncədə, Beyləqanda  ilk  ali təhsil  verən mədrəsələrin fəaliyyət göstərməsi haqqında da  dəyərli məlumatlar  verilir.   

“XI-XII əsr Azərbaycan klassikləri tərbiyə  və təhsil haqqında” fəslində Əbülhəsən Bəhmənyar, Qətran Təbrizi, Xətib Təbrizi, Şihabəddin Sührəvərdi, Xaqani Şirvani, Məhsəti Gəncəvi, Nizami Gəncəvi və başqalarının pedaqoji  fikirləri ilə  tanış oluruq.

“XIII- XV əsr Azərbaycan klassiklər tərbiyə və təhsil haqqında”  fəslində isə Nəsirəddin Tusi, Əvhədi Marağalı, Füzuli,  İmadəddin Nəsimi haqqında, “XVII- XVIII əsrlərdə Azərbaycanda təhsil və pedaqoji fikrin görkəmli nümayəndələri” fəslində isə Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Molla Pənah Vaqif, Vidadi, Zakir  kimi klassiklərimziin  pedaqoji fikirləri, maarifçilik görüşləri təhlil  edilmiş və dəyərli şərhlər yazılmışdır.  Vəsaitdən məlum olur ki, hələ Qərb humanistlərinin, ailmlərinin  irəli sürdüyü ideyaların bir çoxunun daha mükəmməl şəkildə hələ XIII əsr Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusi tərəfindən işləndiyi və təqdim olunduğu məlum olur.

Ən böyük fəsil “XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təhsil və pedaqoji  fikrin inkişafı”  adlanır. Bu fəsildən öyrənmək olur ki, 1813, 1828-ci illərdə məlum müqavilələrdən sonra Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə keçmiş və ölkədə ruslaşdırma siyasəti apaılmış, rus məktəblərinin sayı artmış, çoxalmışdır. Belə ki, Qəza məktəbləri, Dövlət məktəbləri,Şəhər məktəbləri, Kənd məktəbləri, Dəmir yolu məktəbləri, Bazar günü məktəbləri, Sənət məktəbləri, Rus-tatar məktəbləri kimi rus məktəblərinin fəaliyyəti açıqalnır,  daha  sonra isə  ana  dilli məktəblərimiz, “Üsuli Cədid” məktəblərimiz  haqqında dəyərli məlumatlar  verilir 

“Azərbaycanda qadın təhsilinin təşəkkülü  və inkişafı” fəsli də çox maraqlı fəsillərdən biridir ki, burada qız məktəblərinin fəaliyyətindən, xüsusilə  H.Z. Tağıyevin 1901-ci ildə  açdığı Qız məktəbinin fəaliiyətindən  geniş  və ətraflı məlumatar  almaq  olur.

“XIX əsrin sonlarında və XX əsrin II yarısında Azərbaycan pedaqoji kadrlarının hazırlığı məsələləri”  fəsli pedaqoji kadr hazırlığı məsələlərinə həsr edilmişdir.  Azərbaycanda elmi-pedaqoji kadrların yetişməsində, xalqın mədəni inkişafında XIX əsrin 70-ci illərinin ortalarında Qori şəhərində yaradılmış Qafqaz (Qori) Müəllimlər Seminariyasının böyük rolu olmuşdur. Seminariyanın Nəriman Nərimanov, Üzeyir Hacıbəyov, Müslüm Moqamayev, Cəlil Məmmədquluzadə, Məmmədəli Sidqi Səfərov, Əlirza Rasizadə, Mirzə Əbülqasım Sultanov, Rəhim Kazımbəyov, Mirzə Xəlilov, Süleyman Sani Axundov, Firudin bəy Köçərli, Rəşid bəy Əfəndiyev, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Fərhad Ağazadə, Səfərəlibəy Vəlibəyov, Soltan Məcid Qənizadə, Bədəl bəy Bədəlbəyli, Mirzə Əliməmməd Xəli­lov, Heydər Muradəsilov, Ələkbər Məmmədxanov, Kərimbəy İsmayılov, Xəlil Hacılarov, Ələkbər Qərib, Əli Səbri Qasımov, Müseyib İlyasov, Baba bəy Səfərəlibəyov, Teymur bəy Məmməd­bəyov, İsmayıl ağa Vəkilov, Əhməd Seyidov, Əsədulla Murad­xanov, Şıxlinskilər, Minasazov qardaşları kimi məzunları olmuşdur ki, onlar bütün həyatını xalqın maarif və mədəniyyətinin inkişafına həsr etmişlər. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin dediyi kimi, “Bu təhsil məbədi özündən sonra böyük mədəni irs qoymaqla adını Azərbaycan maarifi tarixinə əbədi həkk etmişdir”.

1881-ci ildə İrəvan şəhərində İrəvan Müəllimlər Seminariyası açılmışdır. 37 il fəaliyyət göstərən bu təhsil ocağı 1918-ci ilin
06 avqustunda Uluxanlı məktəbi ilə eyni vaxtda bağlanmışdır. Bu seminariyanın açılışı zamanı 69 şagirdi olmuşdur. 1881-ci ildə yaranan və 34 il fəaliyyəti davam edən İrəvan Müəllimlər Seminariyasının ilk müəllimlərindən biri Firudin bəy Köçərli olmuşdur. Seminariyanın 1885-ci ildə ilk buraxılışı olmuşdur. Məzunlar sırasında Həbib bəy Səlimov, Nəcəf bəy Vəzirov, Haşım bəy Vəzirov, Mirzə Abbas Məmmədzadə, Cabbar Məmmədzadə, İbadulla bəy Muğanlinski, Vahid Musabəyov, Həmid bəy Şahtaxtinski, Hüseynəli bəy Rüstəmbəyov, Tağı bəy Səfiyev, Mirzə Cəlil Şürbi, Eynəli bəy Sultanov, Sadiq Xəlilov, Vahid Musabəyov və başqaları olmuşdur.

Vəsaitdə anna dilli məktəblərin açılması,  ana dilli dərsliklərin yazılmasına  xüsusi yer  verilmiş və qeyd  edilir ki, XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində ana dilli məkətblərin açılması ideyası irəli sürülmüş Mirzə İsmayıl Qasir, Sultan Məcid Qənizadə, Mir Möhsün Nəvvab, Mirzə Şəfi Vazeh, Həsən bəy Zərdabi, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Həbib bəy Mahmudbəyov, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Firudin bəy Köçərli, Səfərəli bəy Vəlibəyov, Rəşid bəy Əfəndiyev, Seyid Əzim Şirvani, Məhəmməd Tağı Sidqi və digər maarifpərvər şəxsiyyətlər ana dilli məktəblər açmış, ana dilli dərsliklər yazmış, milli təhsil və mədəniyyəti inkişaf etdirərək böyük xidmətlər göstərmişlər.

“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə təhsil”  fəsli maraqlı və dəyərli məlumatlarla  zəngin fəsildir.  Şərqdə ilk demokratik, dünyəvi dövlət olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalq maarifinin, elm və mədəniyyətin inkişafını milli dövlət siyasə­tinin təməl prinsiplərindən biri kimi ön plana çəkmiş və mövcud­lu­ğunun ilk aylarından təhsil sahəsində köklü islahatlara, təhsilin yeni milli əsaslar üzərində qurulmasına diqqət yönəltmişlər. Bu fəsildə 1919-cu ildə  Şərqdə ilk ali təhsil verən müəssisənin Bakı Dövlət Universitetinin təsis edilməsi haqqında  qiymətli məlumatlar verilir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1 sentyabr 1919-cu il ta­rix­li iclasında Bakıda ilk dövlət universitetin təsis edilməsi haq­qın­da qərar qəbul edilmiş və onun nizamnaməsi təsdiq edilmişdir. Ümummilli lider Heydər Əliyev BDU-nun yaradılması kimi mü­hüm tarixi hadisəyə qiymət verərək demişdir ki, “əsrin əvvəlindən bu günə kimi Azərbaycan elminə çıraq tutan universitetimizin yara­dıl­ması xalqımızın tarixində ən əlamətdar hadisələrdən biridir”. Vəsaitdə qeyd edilir ki, universitet ilk tədris ilini 2 fakültə ilə – Tarix-filo­lo­gi­ya, və Tibb fakültəsi ilə fəaliyyətə başlamışdır. Daha sonra­lar fi­zika – riyaziyyat (1920), şərqşünaslıq (1922), hüquq (1928), kimya- biologiya (1934) fakültələri yaradılmışdır. İlk tədris ilində 44 müəl­lim olmuş və universitetin ilk rektoru görkəmli rus alimi, Kazan Uni­versitetinin professoru, məşhur cərrah V.İ.Razumovski olmuş­dur. Daha sonra 1926-1929 cu illərdə universitetin ilk azərbaycanlı rek­toru Tağı Şahbazi olmuşdur.

Universiteti professor-müəllim heyəti ilə təmin etmək məqsədilə 1918-ci il iyulun 23-də AXC hökumətinin qərarı ilə Türkiyədən 50 nəfər, Rusiyadan da 50 nəfər  müəllim dəvət edilmişdi. Onlar 1919-cu ilin oktyabr ayının əvvəllərində  Bakı Dövlət Universitetində pedaqoji  fəaliyyətə başlamışlar. Onların arasında Rusiyadan – Komarovski, Mako­vels­ki, Seredinski, Marr, Meşşaninov və başqaları, Türkiyədən – İsmayıl Hikmət, Xəlil Fikrət, Mühittin Birgin, Mehmet Fuad Köp­rü­lüzadə, Bəkir Çobanzadə və başqaları universitetdə elmi-pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olmuşlar.

Bu böyük alimlər çox dəyərli elmi- pedaqoji tədqiqat işləri, dərslik və dərs vəsaitləri də yazmışlar. Məsələn, İsmayıl Hikmət 4 cildlik “Türk ədəbiyyatı tarixi”, 2 cildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı ta­rixi”, Möhyəddin “Psixoloji”, Fuad Köprülüzadə “Azəri ədə­biy­yatına dair tədqiqlər”, Xəlil Fikrət “Tədris və tərbiyə tarixi” əsər­lə­ri­ni nəşr etdilmişlər.

Vəsaitdə müəllif atasının bir  xatirəsini  verməklə  BDU nun tarixi ilə  bağlı yeni bir məlumatla  tanış oluruq. Müəllif  yazır: “1929-1930 – cu tədris ilində Şərqşünaslıq fakültəsindən məzun olmuş “İstiqlal” ordenli, Əməkdar müəllim, ədəbiyyatşünas alim,  dosent Lətif Hüseynzadə xatirələrində  yazır ki, tələbələr təhsil illərində dərin və hərtərfəli bilik qazanmaqla bərabər, həm də ciddi elmi – tədqiqat işləri ilə də məşğul olmuş, ictimai işlərdə fəal iştirak etmiş, faydalı təşəbbüslər irəli sürmüşlər.Məsələn 1928-29-cu tədris ilində Lenin adına Azərbaycan Dövlət Darülfünunun (1922-ci ildə adı dəyişdirilmiş, 1924  cü ildə Leninin adı verilmişdir) 10 illik yubileyi ərəfəsində Şərqşünaslıq fakültəsi nəzdində jurnalistika şöbəsi yaradıldı. Mikayıl Müş­fiq, Əhməd Cavad, Məmmədsəlim Tahirli, Əhməd Seyidov, Lətif Hüseynzadə və başqa fəal tələbələr dərsdən sonra jurnalistika şöbə­sinin məşğələlərində iştirak edirdi. Bu şöbədə Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu, əsgəri xidmətdə olmuş, bizdən daha  yaşlı və təcrübəli olan Əhməd Seyidovla daha yaxın münasibətlər qura­raq məşğələlərə davamlı həvəslə gedir və birlikdə fəaliyyət göstə­rirdik. Burada qəzetçilik, müxbirlik, mətbəə ləvazimatı, redaksiya işlərinə dair çox maraqlı dərslər keçir, məqalələr yazırdıq. Jurna­lis­tika fakültəsinin və jurnalistika şöbəsinin rəhbəri professor S.Sere­dinski idi. Bir gün rektorumuz Taği Şahbazi məşğələmizə gəldi və biz ona müraciət etdik ki, darülfünunda çoxtirajlı bir qəzet nəşr edək. Rektor da fikrimizi razılıqla qarşıladı və 1929 cu ilin iyun ayın­da Azərbaycan Dövlət Darülfünunda “Student jurnalist” adlı çox­tirajlı universitet qəzetinin ilk nömrəsini buraxmağa nail olduq. Bu ilk nömrədə Tağı Şahbazinin “Böyük yubiley qarşısında”, Hadi Mir­zəzadənin “Darülfununda jurnalizm kafedrası”, M.Səlim­xanlı­nın “Bizdə qəzetçilik sənəti”, Əbdüləziz Salamzadənin” Darülfünün bizə nə verdi”, S.Aşurbəylinin “Pedaqoji fakültənin yeni quru­lu­şu.Prof. Fridonlu ilə müsahibə”, Lətif Hüseynzadənin “Azərbaycan necə öyrənilir”, Tanabeylinin “Lisaniyyat kafedrası. Professor Bəkir Ço­banzadə ilə müsahibə”, Əhməd Seyidovun “Tibbi fakül­tə­də yeni tədbirlər”, adlı məqalələri getmişdir”. Rəngli buraxılmış bu ilk qə­ze­tin redaksiya heyətində Məmməd Arif, Adil Əfəndizadə, S.Aşur­bəy­li, Əhməd Seyidov və Lətif Hüseynzadənin adları gö­rün­mək­də­dir…”

2019-cu ildə BDU nun 100 illiyi  tamam olmuş bu münasibətlə Azərbaycan Respubliksının Prezidenti cənab İlham Əliyev “Bakı Dövlət Universitetinin 100 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında” 14 noyabr, 2017 – ci il tarixli xü­susi Sərəncam imzalamışdır. Həmin sərəncamda deyilir: “2019-cu ildə Azərbaycanın nüfuzlu elm və təhsil ocağı Bakı Dövlət Univer­si­tetinin təsis edilməsinin 100 illiyi tamam olur. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yadigarı Bakı Dövlət Uni­ver­siteti müsəlman Şərqində yeni tipli ali məktəb kimi yarandığı vaxtdan etibarən nailiyyətlərlə zəngin şərəfli bir yol keçmişdir. Daim azərbaycançılıq məfkurəsinə sadiqlik nümayiş etdirən Uni­ver­sitetin ölkədə ali təhsil sisteminin qurulmasında, elmi tədqi­qatların dərin məzmun kəsb edərək son texnologiyaların da tətbiqi ilə müasir standartlara uyğun aparılmasında və ümumən milli özün­dərk prosesinin sürətləndirilməsində təqdirəlayiq xidmətləri  vardır. Bakı Dövlət Universiteti tarixən vətənpərvər ziyalıların fədakar əməyi sayəsində yetirdiyi ictimai-siyasi, elm və mədəniyyət xa­dim­ləri ilə Azərbaycanın mövcud simasının təşəkkülünə böyük töhfələr vermişdir…” Bəli, qürur hissi ilə  deyə bilərik ki, Ulu öndərimiz  Heydər Əliyev Bakı Dövlət Universitetiniun məzunu olmuşdur.  

Vəsaitdə “XIX əsrin sonu, XX əsrin I yarısında Azərbaycan klassiklərinin, görkəmli maarifpərvərlərinin tərbiyə  və təhsil haqqında fikirləri” fəsli geniş  yer tutmaqdadır. 

Burada  qeyd  edilir ki, yetişən milli burjuaziya nümayəndələri və yerli sahibkarlar da millətin maariflənməsi, savadlanması, mədəni və intellektual səviyyəsinin yüksəlməsi yolunda əllərindən gələni əsirgəməmişlər. Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Murtuza Muxtarov, Musa Nağıyev, İsa bəy Hacınski kimi sahib­kar­lar milli ziyalı nəslinin yetişməsində, təhsil sisteminin inkişafında müstəsna rol oynamışdır. Görkəmli maarifçilərimizin qadınların dünyəvi təhsili ilə bağlı istək və arzularının reallaşmasında Hacı Zeynalabdin Tağıyevin əvəzsiz xidmətləri olmuş, qızların təhsil al­masına, onlar üçün xüsusi məktəblər açılmasına, qadın milli kadr­ların hazırlanmasına çalışmış, bu sahəyə böyük məbləğdə vəsait yönəltmişdir. Bu bölmədə həmçinin A.A. Bakıxanovun, M.F.Axundovun, S.Ə. Şirvaninin, H.B. Zərdabinin, R.B. Əfəndiyevin, F. Köçərlinin, M.T. Sidqinin, C. Məmmədquluzadənin, H. Cavidin, M.Ə. Sabirin, S.M.Qənizadənin  və bir çox  başqalarının pedaqoji  fikirləri ətraflı təhlil  edilmişdir.  

Vəsaitdə “Sovet dövründə təhsil və pedaqoji  fikir”, daha  sonra “Sovet  dövründə Aərbaycanın görkəmli pedaqoqları” fəsilləri Sovet təhsil sisteminə  və pedaqoji  fikrinə  həsr  edilmişdir. Burada 1920-ci ilin aprelindən sonrakı dövrdə, Sovet hakimiyyətinin mövcudluğu illərində Azərbaycanda təhsilin inkişaf istiqamətləri ilə bağlı uğurlara və çatışmazlıqlara ədalətli, obyektiv qiymət verməyi Ulu Öndər Heydər Əliyevin müdrik fikirlərini öyrənmək tövsiyə edilir. “Bu təhsil sisteminin nə qədər dəyərli olduğunu ondan görmək olar ki, Azər­baycanda dərin savada, biliyə, ixtisasa, yüksək elmə malik insanlar var və onlar cəmiyyətin çox hissəsini təşkil edir. Əgər onlar olma­saydı, Azərbaycanın iqtisadiyyatı belə güclü inkişaf edə bilməzdi. Onlar olmasaydı, biz indi Azərbaycanı müstəqil dövlət kimi idarə edə bilməzdik. Onları qiymətləndirmək lazımdır və on illərlə əldə etdiyimiz nailiyyəti heç vaxt unutmamalıyıq”.

Vəsaitin son bölümü müstəqillik illərinin məktəb və pedaqoji fikrinə həsr edilmişdir. Burada qeyd edilir: “Müstəqillik illərində Azərbaycanda təhsilin səviyyəsini və inkişafı şərti olaraq üç mərhələyə bölmək olar: birinci mərhələni təhsil sisteminin tənəzzülü, sovet hakimiyyəti illərində qazanılmış nailiyyətlərdən, mütərəqqi ənənə­lərdən uzaqlaşmaq, ikinci mərhələni sabit­ləşmə meylləri, milli təhsil quruculuğu sahəsində ilk addımların atılması, dövlətin təhsilə diq­qətinin artması, mütərəqqi və inkişafyönümlü qərarların, qanunların qəbul edil­məsi, beynəlxalq əlaqə­lərin intensivləşməsi, təhsilə investisiya qoyuluşuna başlanması, üçüncü mərhələni isə təhsil sistemində köklü islahatlar, yeniliklər, innovasiyalar, yeni pedaqoji texnologiyalar, müsbət beynəlxalq təcrübənin pedaqoji prosesə tətbiqi, Avropa məkanına inteqrasiya dövrü  kimi dəyərləndirmək olar”.

Azərbaycanda təhsil sa­həsində islahatların aparılması Ulu Öndər Heydər Əliyevin 1999- cu ildə “Təhsil sahəsində islahatlar Proqramı” ilə  başlamışdır. Daha  sonra  2009-cu ildə “Təhsil haqqında” Azərbay­can Respublikasının Qanunu öz üstün məziyyətləri ilə rəhbər dövlət sənədi kimi qəbul edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il, 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2020-Gələcəyə Baxış İnkişaf Konsepsiyası”  qəbul  edilmiş, “Azərbaycan Respublikasında Təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” (24 oktyabr, 2013-cü il)  ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin Sərəncamı təhsilimizin inkişafının uzun müddətli metodoloji əsası hesab edilir.

 “Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi” dərs vəsaiti müəllifin Azərbaycan Respubliksası Təhsil Nazirliyinin təsdiq  etdiyi “Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi”, “Azərbaycan təhsil tarixi”, “Pedaqogi­ka”, “Pedaqogika tarixi” kursu üzrə fənn proqramlarına uyğun hazırlan­mış­dır ki, bu vəsaitdən “Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi” kursu üzrə mühazirə və məşğələ aparan pedaqoqlar, ümumtəhsil məktəblərində çalışan müəllimlər, pedaqoji təmayül üzrə təhsil alan tələbələr, təhsil və pedaqoji fikir tarixi ilə məşğul olan tədqiqatçılar, magistrlər, doktorantlar, habelə təhsilimizin tarixi ilə maraqlananlar istifadə edib faydalana bilərlər.