Азәрбайҹанын ҝөркәмли игтисадчы алими Асәф Надировүн 85 йашы тамам олур
Азәрбайҹанын танынмыш, ҝөркәмли игтисадчы алими Асәф Аббас-Гулу оғлу Надиров 13 март 1929-ҹу илдә Нахчыван МР-нын Шәрур районунун Ҹәллилкәнд кәндиндә анадан олмушдур. Орта мәктәби 1946-ҹы илдә битирәрәк, елә һәмин ил Азәрбайҹан Дөвләт Униветситетинә (индики БДУ) дахил олмушдур. Тәләбәлик илләриндә республиканын мәшһур әдибләри Мәммәд Сәид Ордубади, Сәмәд Вурғун, Сүлейман Рәһимов, Мирзә Ибраһимов, танынмыш алим Јусиф Мәммәдәлийев вә башгалары илә танышлығы вә онларын вердикләри төвсиййәләрин, һабелә мүәллимләри Мирәли Гашгайын, Шәфаәт Меһдийевин, Әлөвсәт Гулийевин, Һейдәр Әфәндийевин, Һәсән Дадашовун, Мәммәд Емин Салайевин, Бәһман Ахундовун, Һады Әлийевин вә с. башгаларынын өйрәтдикләри дәрин биликләрин тәсири алтында ҝәнҹ Асәфин йарадыҹылыг фәалиййәтинә, хүсусән елми тәдгигатлара һәвәсини йарадыр. О, бүтүн тәһсил илләриндә һәр ил йүксәк сәвиййәдә кечирилән али мәктәбләрарасы елми конфрансларда мәрузәләрлә чыхыш едир вә әксәр һалларда мүкафатландырылырды.
Университети битирдикдән сонра ректорлуғун гәрары илә әлачы тәләбә кими һәмин али мәктәбдә ассистент гисминдә ишә гәбул едилир. Лакин елә һәмин ил Азәрбайҹан ССР Али Советиндә онун ихтисасы үзрә тәләб олунан вә университети битирән әлачы мәзун кими бу али дөвләт идарәсинә ишә апарылыр. Ылйарым ишләдикдән сонра А.Надиров бу идарәнин фәалиййәтинин онун арзу вә истәкләринә уйғун ҝәлмәдийиндән чох чәтинликлә ишдән азад олунур вә 1952-ҹи илин декабр айынын әввәлләриндә Азәрбайҹан Елмләр Академийасынын аспирантурасына дахил олур. Һәмин дөврдән бу ҝүнә гәдәр о, 62 илдән артыг фасиләсиз олараг өз талейини бу мөтәбәр елм мәбәдинә бағлайыр.
Аз сонра А.Надиров ССРИ Елмләр Академийасынын аспирантурасына ҝөндәрилир вә вахтындан әввәл намизәдлик диссертасийасыны Москвада мүдафиә едәрәк Азәрбайҹан Елмләр Академийасынын нәздиндә олан Игтисадиййат секторуна ишә гәбул едилир. Бурада онун ишә бөйүк мәсулиййәтлә йанашмасы, әмәксевәрлийи илә тезликлә чох сүрәтлә вәзифә пилләләри илә йүксәлир. О, 1957-ҹи илдә баш елми ишчи, секторун әсасында 1958-ҹи илдә йаранан илк елми тәдгигат Игтисадиййат Институтунда ән бөйүк шөбәсинин мүдири (1958-1964-ҹү илләр), аз сонра һәмин институтун елми ишләр үзрә директор мүавини (1964-1981-ҹи илләр) тәйин олунур. Академийанын йүксәк рәһбәрлийинә ирәли чәкиләрәк, о, 1981-ҹи илдә Академийанын Рәйасәт Һейәтинин елми катиби вә академик катиби (1981-1997-ҹи илләр) вәзифәсинә сечилир, 1997-ҹи илдән Академийанын мүшавири, 2000-ҹи илдән Академийанын рәйасәт һейәтинин үзвү сечилир (2000-2007-ҹи илләр), 2007-ҹи илдән исә йашына ҝөрә йенидән Академийанын мүшавири вәзифәсинә тәйин едилир вә бу ҝүнә гәдәр дә һәмин вәзифәдә чалышыр.
А.Надиров ҝениш вә дәрин елми-тәдгигатлар апармаға сых бағлылығы, бу саһәдә мүнтәзәм зәһмәтсевәр фәалиййәти чох сүрәтлә онун елми сәвиййәсинин йүксәлмәсинә сәбәб олур. Артыг 1968-ҹи илдә о, баша чатдырдығы доктрлуг диссертасийасыны мүвәффәгиййәтлә мүдафиә едир, 1970-ҹи илләрдә исә она ССРИ Али Аттестасийа Комиссийасы тәрәфиндән профессор елми рүтбәси верилир. А.Надиров 1980-ҹи илдә Азәрбайҹан Елмләр Академийасынын мүхбир үзвү, 1989-ҹу илдә исә онун һәгиги үзвү (академик) сечилир.
А.Надировун апардығы тәдгигатлар һәмишә өз дәринлийи вә әһәмиййәти илә диггәти ҹәлб етмишдир. Һәлә кечән әсрин 50-ҹи илләринин икинҹи йарысындан башлайараг республиканын йерли имканлары вә онун чохҹәһәтли тәләбаты шәраитиндә Азәрбайҹан игтисадиййатынын фактики инкишаф вәзиййәтини дәрин вә әтрафлы тәдгигаты о заман үчүн чох ҹәсарәтли белә бир фикир сөйләмәйә әсас вермишдир ки, Азәрбайҹанда игтисадиййатын әсас саһәси олан сәнайенин үмуми инкишаф сәвиййәси хейли ашағыдыр, бурада истеһсалын чох саһәләри мөвҹуд тәсәррүфат системиндә йа һеч тәмсил олунмамышдыр, йа да олдугҹа ашағы һәддәдир. Она ҝөрә дә илк дөврләр А.Надировун тәдгигатларында игтисадиййатын мүһүм саһәсинин ҝәләҹәк инкишаф мәсәләләри әсас йер тутурду. О, чап етдирдийи әсәрләриндә Азәрбайҹан сәнайесинин сон дәрәҹә биртәрәфли инкишафыны үзә чыхарараг, ҝөстәрирди ки, бунун сәбәби онун әсасән хаммалын илкин емалы илә тәмсил олунмасындан, әмәк еһтийатлары сүрәтлә артан республикада бу истеһсалын, әмәктутумлулуғунун хейли ашағы олмасындан, реҝионларда игтисадиййатын бу башлыҹа саһәсинин инкишафынын хейли ашағы олмасындан ирәли ҝәлир.
Һәмин дөврдә ҝәнҹ тәдгигатчынын ССРИ Елмләр Академийасынын нүфузлу Игтисадиййат Институтунда ҝөркәмли алимләрин иштиракы илә кечирилән симпозиума дәвәт олунмасы вә онун мәрузәсинин йүксәк гиймәтләндирилмәси (һәмин форумда едилән мәрузәләрин аз бир һиссәси, о ҹүмләдән А.Надировун мәрузәси чох аз вахтдан сонра Москвада айрыҹа китаб шәклиндә чап едилир), орда ирәли сүрүлән бир чох мүддәалар, хүсусән республикадахили игтисади районларда мәһсулдар гүввәләрин инкишаф мәсәләси сонралар бир чох мүттәфиг республикаларда игтисадиййатын бу истигамәти үзрә елми-тәдгигатларын әсас мөвзусуну тәшкил етди. А.Надировун тәдгигатларында йерли сәрвәтләр вә республиканын тәләбатына уйғун там истеһсал дөвриййәли гара металлурҝийа, алйуминум сәнайеси комплексинин, машынгайырманын, йүнҝүл, йейинти вә саирә сәнайе саһәләринин инкишафы һесабына сәнайенин гурулушунун тәкмилләшдирилмәси мәгсәдилә чохлу төвсийәләр һазырланыб дөвләтә верилмиш вә онларын әсасында кечирилән мүшавирәләрдә бу елми нәтиҹәләр бәйәнилмишдшир. Азәрбайҹанда о, һәмчинин кәнд тәсәррүфатынын бөйүк имканларындан сәмәрәли истифадә етмәклә, емал сәнайесинин инкишафыны да дәфәләрлә артырмағын мүмкүнлүйүнү өз тәдгигатларнда исбат едирди. Бу ҹәһәтдән йейинти сәнайесинин ҝәләҹәк 20 иллик инкишафыны нәзәрдә тутан елми-тәдгигат иши А.Надировун рәһбәрлийи алтында уғурла баша чатдырылмыш вә онун нәтиҹәләри әсасында ССРИ Елмләр Академийасынын гәрары әсасында Бакыда үмумиттифаг елми сесийасы кечирилир ки, бу да кечмиш Совет Иттифагы мәканында ҝениш әкс-сәдайа сәбәб олур. Ону да гейд етмәк лазымдыр ки, Совет һакимиййәти шәраитиндә онун тәдгигатынын бир чох елми тәклифләри һәйата кечирилмәсә дә, онлар мүстәгиллик илләриндә тәдриҹән ҝерчәкләшдирилир.
Азәрбайҹанын сон дәрәҹә мүхтәлиф тәбии шәраитиндә кәнд тәсәррүфаты саһәләринин инкишаф имканлары хейли фәргли олан әразиләрдә дүзҝүн йерләшдирилмәси вә ихтисаслашдырылмасы мәсәләләри дә А.Надировун тәдгигатларында әһәмиййәтли йер тутмушдур. Онун фикринҹә кәнд тәсәррүфатынын республикада мәһсулдарлығыны вә үмуми сәвиййәсини артырмаг үчүн илк нөвбәдә һәр саһәни онун инкишафына мүнасиб олан әразиләрдә йерләшдирмәк вә ҹәмләшдирмәк лазымдыр вә анҹаг бу һалда һәйата кечирилән агро-зоотехники тәдбирләр өз мүсбәт нәтиҹәләрини верә биләр, истеһсал мәдәниййәти хейли йүксәләр.
Һәлә кечән әсрдә А.Надиров өз тәдгигатларында дәфәләрлә исбат етмишдир ки, зәнҝин инкишаф имканлары республикада һеч заман түкәнмәйән курорт тәсәррүфат колмплекси онун игтисадиййатынын мүһүм әбәди истигамәтләриндән бири олмалыдыр. Мүстәгиллик дөврүндә бу саһәнин инкишафында әлдә едилән бөйүк наилиййәтләр бунун әйани сүбутудур.
А.Надировун тәдгигатларында республика реҝионларынын инкишафы мәсәләси һәмишә диггәт мәркәзиндә олмушдур. Ылк дәфә кечән әсрин 50-ҹи илләринин икинҹи йарысында А.Надиров мүәййән етмишдир ки, игтисадиййатын сон дәрәҹә биртәрәфли инкишафы нәтиҹәсиндә реҝионларда мәһсулдар гүввәләрин, хүсусән сәнайенин инкишаф сәвиййәсинә ҝөрә узун мүддәт реҝионлар арасында бөйүк фәргләр йаранмышдыр. А.Надировун апардығы тәдгигатлар белә бир игтисади инкишафын йолвермәз мәнзәрәси мүәййән едилмишдир ки, Чар Русийасы заманы, ХХ әсрин әввәлләриндә Азәрбайҹанын әразисинин ҹәмиси 2,5 фаизини тутан вә әһалисинин 16 фаизини әһатә едән Бакы шәһәри онун үмуми сәнайе мәһсулунун 95 фаизинә гәдәрини верирди. әразинин галан 77 фаиздән чохуну вә әһалинин 74 фаизини өзүндә бирләшдирән реҝионларын пайына исә үмуми сәнайе мәһсулунун 5 фаизи дүшүрдү. Совет империйасы дөврүндә бу вәзиййәт көклү шәкилдә дәйишмәди. ХХ әсрин 50-ҹи илләринин орталарында Бакы шәһәри Азәрбайҹан сәнайесинин 80 фаизинә гәдәрини верирди. Онун тәдгигатлары ҝөстәрирди ки, анҹаг ХХ әсрин 70-80-ҹы илләриндә Һейдәр Әлийевин тәшәббүсү илә Азәрбайҹан игтисадиййатынын һәртәрәфли инкишафы нәтиҹәсиндә бу фәргләр хейли азалса да, империйанын йаратдығы чохлу мәһдудиййәтләр нәтиҹәсиндә бу проблемин ахыра гәдәр тәкмилләшмәси мүмкүн олмады. Мүстәгиллик дөврүндә кечмишдән Азәрбайҹана мирас галмыш инкишафын бу әрази нисбәтләриндәки уйғунсузлуғун арадан галдырылмасы мәгсәдилә һеч заман ҝөрүнмәмиш тәдбирләр һәйата кечирилир. Өлкә башчысы Илһам Әлийевин тәшәббүсү илә реҝионларын сосиал-игтисади инкишафынын ики дөвләт програмы тәсдиг едилмиш, онларда саһибкарлыг фәалиййәтинин ҝенишләндирилмәси әсасында гейри-нефт секторунун инкишафы вә шахәләнмәси үчүн зәрури бүтүн инфраструктур саһәләри мүасир тәләбләр сәвиййәсиндә йарадылыр вә ҝенишләндирилир. Артыг тәләб олунан сәвиййәдә реҝионларда мүхтәлиф истеһсал саһәләринин үчүн онларда йарадылмыш мүнбит бизнес мүһити нәтиҹәсиндә республиканын бүтүн әрази һиссәләриндә гейри-нефт секторунун артымы баш верир. Реҝионларда мәһсулдар гүввәләрин инкишафында һәйата кечирилән бу бөйүк инкишафын әһәмиййәтини йүксәк гиймәтләндирән А.Надиров бу саһәдә һәйата кечирилән тәдбирләрин сәмәрәсини йүксәлтмәк вә әрази һиссәләри арасында лазымы игтисади таразлығы тәмин етмәк үчүн тарихән йаранмыш мәһәлли реҝион мәркәзләри әсасында ҝүҹлү мәдәни-игтисади мәркәзләрин (әйаләт пайтахтлары) тәшәккүлүнү тәмин етмәйин әһәмиййәтини дә гейд едыр. А.Надировун фикринҹә Авропанын инкишаф етмиш өлкәләриндә реҝионларын таразлы сосиал-игтисади инкишафынын йаранмасында мәһз белә мәркәзләрин инкишафынын әһәмиййәти хейли бөйүк олмушдур.
А.Надиров республикада реҝионларын инкишафы үзрә чох нүфузлу елми мәктәб йаратмышдыр. Онун рәһбәрлийи илә 7 елмләр доктору вә 60-дан артыг елмләр намизәди һазырланмышдыр. А.Надиров Азәрбайҹан игтисадиййатынын комплекс инкишафы мәгсәдилә чохлу өнәмли башга тәдгигатлар да апармышдыр. Үмумиййәтлә, А.Надировун индийә гәдәр 800-дән артыг елми әсәри, о ҹүмләдән онларла китаблары, монографийалары, али мәктәбләр үчүн дәрсликләри чап едилмиш, онларын бөйүк бир һиссәси республикадан кәнарда ишыг үзү ҝөрмүшдүр.
А.Надиров сәмәрәли вә чохҹәһәтли елми фәалиййәти илә йанашы бөйүк иҹтимаи фәалиййәтлә дә мәшғул олмушдур. О, узун мүддәт Совет Сүлһү Мүдафиә Комитәси вә Үмумиттифаг “Билик” Ҹәмиййәти идарә һейәтләринин үзвү, Азәрбайҹан ССР Сүлһү Мүдафиә Комитәсинин сәдр мүавини олмуш, ССРИ Елмләр Академийасынын Реҝионал проблемләр үзрә вә онун Әлагәләндирмә Шураларынын үзвү сечилмиш, Игтисадиййат үзрә ихтисаслашмыш докторлуг диссертасийа шурасынын сәдр мүавини вә сәдри тәсдиг едилмиш, чохлу журналларын, о ҹүмләдән бейнәлхалг “Экономика и Обшество” журналынын редаксийа һейәтинин тәркибинә сечилмишдир. А.Надиров инди дә ҝениш иҹтимаи фәалиййәтини давам етдирир. О, Һейдәр Әлийев Ирсинин Арашдырма Мәркәзинин елми-редаксийа шурасынын сәдри, Президент йанында ААК-син рәйасәт һейәтинин үзвү, Республика Әлагәләндирмә Шурасынын сәдр мүавини, Республика Ағсаггаллар шурасынын онун вә идарә һейәтинин үзвү вә с. иҹтимаи ишләрдә чалышыр. А.Надиров бейнәлхалг мигйасда Болгарыстанда, Маҹарыстанда, Һиндистанда, Франсада, Алманийада, Русийанын мүхтәлиф реҝионларында, Түркийәдә, Иранда, Чиндә, Југаславийада, Јунаныстанда елми конфрансларда вә симпозиумларда Азәрбайҹан елминни тәмсил етмиш, чохларында һәмсәдр олмушдур.
А.Надиров сәмәрәли елми вә иҹтимаи фәалиййәти дөвләт тәрәфиндән йүксәк гиймәтләндирилмишдир. О, мүстәгил Азәрбайҹанын “Шәрәф” вә”Шөһрәт” орденләри, кечмиш Совет Иттифагынын “Халглар достлуғу” ордени вә чохлу медалларла, Азәрбайҹан Али Советинин Фәхри Фәрманы, Үмумиттифаг “Билик” Ҹәмиййәтинин мүсабигәдә галиби кими биринҹи дәрәҹәли диплому, ССРИ вә Азәрбайҹан Елмләр Академийасынын, мүхтәлиф өлкәләрин нүфузлу елми ҹәмиййәтләринин Фәхри Дипломлары вә Фәрманлары илә тәлтиф олунмушдур. Академик Асәф Надиров ИӘТ-ын бейнәлхалг мүкафаты вә Ј.Мәммәдәлийев мүкафаты лауреаты, Азәрбайҹаннын Әмәкдар Елм Хадимидир.
АМЕА-нын апарыҹы мүтәхәссиси
Абдуллайева Севда
