Каинат, тәбиәт,бәшәриййәт

Мүтләг олан инсан
Чох һаллар вар. Чүнки о мараглы һаллар арасында инсан вар. Ону әһатә едән о тәбиәт арасында бир гануна уйғунлуглар вар.
Чох мараглы һаллар вар, о һаллар арасында бир мәна вар. Инсан мәна дейил, мүтләгдир! Мүтләг олан инсаны әһатә едән мәналар вар.

 Сабит инсан
    Нәдир мәна, нәдир инсан, нәдир һал? Инсан бәдән температуруна ҝөрә сабитдир (36-37^о_c). Инсан гида илә гидаланыр. Гидалар исә йа исти вә йа сойуг температурда олур. Инсанын сабит бәдән температуру (36-37^оc).  Гәбул едәҹәйи гиданын температуру исә 40-50^оc – дирсә, о гиданы инсан мүтәмади олараг гәбул едир. Мәдә исә бу гида температурундан тәлатүмә дүшмүр. Гиданын температуру аниликдә 8-10^оc уйғун низамланараг мәдә дахилинә чатыр. Инсан бәдәнинә (36-37^оc) ҝөрә сойуг су вә гида сойуг олса да, о гида температуру да аниликдә 8-10^оc-йә йүксәлдилиб мәдә үчүн низамланыр.

    Инсан сойуг вә йа исти су илә чимәркән о су температурунун бәдән температурундан кәскин фәргли олмасына бахмайараг, о су температуру да бәдәнә ҝөрә 8-10^оc– йә низамланыр, бәдән тәлатүмә дүшмүр. Бәдән исти һавада (мөвсүмә ҝөрә) йайда 40-50^оc әһатәсиндә олмагла вә йа гышда сойуг һава 40-50^оc әһатсиндә олмуш олса да, бәдәнин сабит температур һәдди дәйишилмир. Әһатәсиндә олан исти, сойуг һаваны йенә дә 8-10^оc һәддинә бәдән үчүн низамланыр.
    Чох сойуг һавада инсан нәфәс алдыгҹа дахили үзвләри сойугдан донмур. Чох исти һавада да о истидән дахили үзвләр тәнҝийиб дайанмыр. Истини дә, сойуғу да инсан бәдәни өз дахили температуруна уйғун температурлар һәддинә низамлайыр.
    Гида мүбадиләси нәтиҹәсиндә бәдән гидадан асылы олараг температур һәдләрини низамламаг баҹарығында дейил.

Инсан бәдәни үч температур һәдди арасындадыр:

1.    Онуәһатәедәнтемпературһәдди;
2.    Бәдәнинөзтемпературһәдди;
3.    Гәбулетдийигидаларынтемпературлары;

О температур һәддләриндән әлавә олараг инсанын, ҹанлынын, күтләнин дахилиндә дә “дахили низамлама температуру” вардыр.

Тәбиәт вә инсан
     Нәдир инсан? Сабитинсан? О мүтләгинсан? Варлығында дахили температур сабитлийиндә олан инсан?
Ону әһатә едән тәбиәт дә беләдир. Сойуг, исти арасында исти өндәдир. Онлары низамлама температуру өзүндәдир.
Енержи нәдир? Енержи дедийимиз истинин әввәли, истинин дашыйыҹысы, истинин өзүндәдир.
    Исти олмаса, һәрәкәт йохдур. Исти олмаса, йараныш йохдур. Истиолмаса, һалларда дәйишиклик йохдур. Сойуг һава, сойуг һал истинин өз низамламасыдыр. Јайда, гышда ағаҹ, даш, торпаг, су өз дахили мүтләг температурунда олаҹагдыр.
    Сәһрадаинсан, планетин ики гүтбүндә (елми експедисийаларда) инсан. Јенә дә температурлар арсында инсан. Инсан мәнфи (50-60^оc) сойуг һавада нәфәс алдыгҹа дахили үзвләр донмаз. Сәһрада инсан мүсбәт (50-60^оc) истидә нәфәс алдыгҹа һәрәкәт етдикҹә бәдән дахили низамлама температур һәддинә ҝөрә бәдән температуру дәйишмир, инсан аҹиз олмур.
    Нәдир сәбәб, нийә олмур? Домна собасы гаршысында саатларла дайанан металлуругун о йүксәк температур һәддинә ҝөрә сабит олан бәдән температуру дәйишилмир. ( Бу, маддләр мубадиләси илә дейил).
    Јайда әкинчи, тәсәррүфат ишчиси ҝүнәш шүалары алтында ишләйир. Онун сабит бәдән температуру дәйишилмир. Бәдән йенә дә 8-10^оc температур һәҹминә низамланыр.
    Бир һала да бахаг. Стадионда, консерт салонунда инсан! Метрода, автобусда, аиләдәинсан! Иҹласда, тәдбирдә инсан! Әкиндә, бичимдә, истеһсалатда инсан! Чох сайлы инсанын бир-бирилә йығышмасы да температурлар һәддини дәйишмир. Чох сайлы инсан арасында ону әһатә едән мәнфи вә йа мүсбәт температурлара ҝөрә “өз дахили низамлама, бәрабәрләшдирмә” температуруну дәйишмир.
    Мараглы вә гәрибәдир. Исти гида илә гидаланан инсан, исти су илә чимән инсан. О гидаларда олан мүхтәлиф кило-калориләрлә йанашы ону әһатә едән һава температуру әһатәсиндә олса да, бәдәнин сабитлик температуруну дәйишмир. Јер үзүндә инсан вә битки өртүйү каинатын тәмсилчиләридир. Бир мисала бахаг: инсан вүҹудунда һәр һансы бир компонент зәифләдикдә вә йа чатышмадыгда инсан бәдәни санки ону әһатәсиндә олан тәбиәтдән чағырыр, тәләб едир. Бәдән гида илә о чатышмайан компоненти бәрпа едир. Ҹанлы су илә, гида илә бәдәнә еһтийаҹ олан компоненти бәрпа едир. Ҹанлы су илә, гида бәдәнә еһтийаҹ олан компоненти тәмин едир. Артыг оланы өзүндән кәнар едир. Чүнки Каинат, күтлә, планетләр, тәбиәт,  инсан варлығы дайанмайан, түкәнмәйән ардыҹыл йарадыҹылыг просеси ичәрисиндәдир. Инсан гида илә бәдән үзвләринин ишини низамлайыб бәрабәрләшдирир (ганын, өдүн, гара ҹийәрин, далағын, бөйрәйин вә с.)
    Гышын сойуғунда, йайын истисиндә, күләкдә, туфанда инсан аҹ да галмыш олса, екстремал вәзиййәтләрдә бәдән температуру бир дәфәлик түкәнмир. Каинат, планетләр, инсан, күтлә, ҹисим тәбиәт “дахили бәрабәрләшдирмә, уйғунлашдырма, низамлама” температуруна маликдир. Бу һалда:

t = t­₁ + t₂ = Dm

(бурада t­₁ вүҹуд вә күтләнин низамланмыш температуру, t₂ мәнфи, мүсбәт, мүһит тәсир етмә температуру. “Dm”– дахили, мүтләг, өзүнә уйғун бәрабәрләшдирмә температуру).
    Каинат ҝенишләнә биләр, һәддә гәдәр. Каинат кичилә биләр, һәддә гәдәр. Каинат вә планетләр “Dm”– дахили мүтләг температур бәрабәрлийини дейәҹәк өз һәдди гәдәр.
Метал,  йүксәк температур һәдләри илә әридилир. Бу йүксәк температур һәдләри тәсириндән бир мүддәт сонра метал каррозийайа мәруз галыр.
    “Dm”– мүәййән олунса метал әритмә орта температур һәдди илә чох давамлы вә истисмар мүддәтини чох артырмыш оларыг. Металла ону әһатә едән нисби нәмлик гәдәри бәрабәр бөлүшәр ки, коррозийалар там азалмыш олар.
    Јер планетинин Ҹәнуб вә Шимал гүтбләриндәки сойуг температурлар, екватор хәттиндә бөлүшүрләр, низамлашырлар “Dm”.
Бизи әһатә едән тәбиәт, битки аләми дә беләдир. Маддәләр мүбадиләси елмә мәлумдур. Маддәләр мүбадиләси гида илә инсаны әһатә едән аләмлә тәмасы, бир бағлылығыдыр.
    Рефлекс йаддашдыр. Иммунитет бәдәнин сабит фәалиййәтидир. Өз бәдәнимизи танымаг истәмәдикҹә “иммунитет” (мүгавимәт) бизи-бизә таныдаҹагдыр. 

Су вә аләм.
    Планет күтләси дахилиндә низамланмыш температур һәдди йохса, нәм (нисби) йохдур. Нәмишлик (молекулйар) йохса, су йохдур. Су йохса битки өртүйү йохдур. Әтрафымыз сойуг да олса, исти дә олса нәмишлик әһатәсиндәдир. Бәдән вә тәбиәт истилик вә нәмишлик әһатәсиндәдир. 
    Нәдир исти? Бөйүк партлайышдан йаранды каинат, рәнҝләр, нәмишлик, бир дә исти!  О, илкин һала ҝөрә нәмишлик вә исти мүтләг олараг мүтәнасибдирләр.
    Гәрибә дейил, мүтләгдир. Вүҹудлар һәйәҹанлананда , кәдәрләнәндә, йүк галдыранда диафрагма йухарыйа сыхылаҹагдыр. Гидалананда, бир дә севинәндә  диафрагма  (о үрәк, ҹийәр, мәдә арасыдыр) йухарыйа сыхылмыр, о да севинир, чүнки дахили бәрабәрләшдирмә температуруна уйғунлашыр.
    Инсан дүшүнҹәси чох ҝүҹлү тезлийә маликдир. Һәр бир инсан дүшүнҹәси фәрди бир зәнҝдир. Һәр бири исә бир сәсдир, каинат бойу сәсләнәҹәк бир сәсдир. Јахшы дүшүнҹә каинат бойу ешыдиләҹәкдир. Һәр зийанкар, пис дүшүнҹә каината сәсләнсә дә, өзүмүзә дөнәҹәкдир.
Нәдир каинат, нәдир күтлә?  Ич-ичә бизим ҝүнәш системимиз, ону әһатә едән галактика, мегагалактика, зәррәләр галактикасы, ишыг галактикасы – будур овалда Каинат. Буна дейәрик Каинат.
    Океанлар, дағлар, дәрәләр, дәнизләр, чайлар, мешәләр, чичәкликләр, булудлар йер үзүнүн бәзәйидир. Бу ҝөзәлликләр әһатәсиндә олмагла йер үзүнүн ән али дәйәри  бир инсан, бир дә бәшәриййәтдир!

Ваһид Рзайев

“Уникал” гәзети, № 077 (414), 11.05.2012