ХӘЛИЛОВ БУЛУДХАН ӘЗИЗ ОҒЛУ
Азәрбайҹан дилчилийинин, түрколожи дилчилийин ән мүасир мәсәләләри, проблемләри Б.Ә.Хәлиловун елми йарадыҹылығынын әсасыны тәшкил едир.
Әсәрләри: 22 китабын (дәрслик, дәрс вәсаити, монографийа), 7 тәдрис програмынын, 300-дән чох елми әсәрин мүәллифидир.
Програмлан: Мүасир Азәрбайҹан әдәби дили; Азәрбайҹан дили елминин тарихи вә методолоҝийасы; Азәрбайҹан дилинин мүасир проблемләри; Мүасир Азәрбайҹан дилинин фонетикасы; Мүасир Азәрбайҹан дилинин лексиколоҝийасы; Мүасир Азәрбайҹан дилинин морфолоҝийасы; Азәрбайҹан дилинин тарихи; Түрк дилләринин мүгайисәси вә с.
1966-ҹы илдә Гәрби Азәрбайҹанын Амасийа районунун Елләркәнд кәндиндә анадан олмушдур. 1990-ҹы илдә В.И.Ленин адына Азәрбайҹан Дөвләт Педагожи Институтунун (индики АДПУ-нун) филолоҝийа факүлтәсини фәргләнмә диплому илә битирмишдир. Тәләбәлик илләриндә «Ҹ.Ҹаббарлы» адына олан йүксәк тәгаүдлә охумушдур. Билик, баҹарығына, һәм дә елмә олан бөйүк марағына ҝөрә Мүасир Азәрбайҹан дили кафедрасынын, о ҹүмләдән Азәрбайҹан Дөвләт Педагожи Институтунун ректорлуғунун тәгдиматы әсасында Тәһсил Назирлийинин тәйинат бөлҝүсүндә ҝәнҹ мүтәхәссис кими Филолоҝийа факүлтәсинин Мүасир Азәрбайҹан дили кафедрасында сахланылмышдыр.
1992-ҹи илдә намизәдлик, 1999-ҹу илдә докторлуг диссертасийасы мүдафиә етмишдир. 1994-ҹү илин март айындан мүсабигә йолу илә Мүасир Азәрбайҹан дили кафедрасында мүәллим, 1996-ҹы илин май айындан досент, 2001-ҹи илин ийул айындан профессор вәзифәсиндә чалышыр. 2006-ҹы ил май айынын 12-дә филолоҝийа факүлтәсинин деканы сечилмишдир. 2011-ҹи илин сентйабр айынын 30-да йенидән декан вәзифәсинә тәйин олунмушдур. Филолоҝийа елмләри доктору, профессордур.
Б.Ә.Хәлилов 2001-ҹи илдән Азәрбайҹан Дөвләт Педагожи Университетиндә йени йаранмыш «Дәдә Горгуд» елми-тәдгигат лабораторийасы»на рәһбәрлик етмиш, 2011-ҹи илин октйабр айына гәдәр бу вәзифәни иҹра етмишдир.
Проф.Б.Ә-Хәлилов 1990-ҹы илдән индийә кими мәзуну олдуғу Азәрбайҹан Дөвләт Педагожи Университетиндә фәалиййәт ҝөстәрир. Бу мүддәт әрзиндә о, лаборантлыгдан профессорлуға гәдәр уҹалмышдыр.
Проф.Б.Ә.Хәлиловун елми фәалиййәти чох саһәли, ҝениш вә әһатәлидир. Онун 300-дән чох елми, елми-публисистик әсәри чап едилмишдир. Бунлардан 22-си монографийа, дәрслик вә дәрс вәсаитидир.
Азәрбайҹан дилчилийинин, түрколожи дилчилийин ән мүасир мәсәләләри, проблемләри
Б.Ә.Хәлиловун елми йарадыҹылығынын әсасыны тәшкил едир.
Б.Ә.Хәлилов 1999-ҹу ил ийунун 9-да «Азәрбайҹан дили» ихтисасы үзрә (10.02.02) Бакы Дөвләт Университети нәздиндә филолоҝийа елмләри доктору алимлик дәрәҹәси алмаг үчүн диссертасийаларын мүдафиәсини кечирән Тәһсил Назирлийи вә Елмләр Академийасынын Бирләшдирилмиш (Д.054.03.15) Ихтисаслашдырылмыш Шурасынын иҹласында «Азәрбайҹан дилиндә фелләрин фоно-семантик инкишафы» мөвзусунда докторлуг диссертасийасы мүдафиә едәрәк, филолоҝийа елмләри доктору алимлик дәрәҹәсини алмышдыр. Онун докторлуг диссертасийасында әлдә олунмуш елми нәтиҹәләр йенилийи илә диггәти ҹәлб етмиш вә түрколожи дилчилийин наилиййәти кими гиймәтләндирилмишдир.
Иҹтимаи фәалиййәти: Б.Ә.Хәлилов Республикамызын иҹтимаи һәйатында фәал иштирак едир. Ики дәфә 1999-ҹу вә 2004-ҹү илләрдә Нәсими бәләдиййәсинә үзв сечилмиш, Сосиал мәсәләләр даими комиссийасына сәдрлик етмишдир. 2006 — ҹы ил декабр айынын 26- да Азәрбайҹанда тәһсил системинин инкишафындакы хидмәтләринә ҝөрә Азәрбайҹан Республикасы Президенти тәрәфиндән “Тәрәгги” медалы илә
тәлтиф олунмушдур.
Проф.Б.Хәлилов фәал иҹтимаиййәтчидир. Республиканын телевизийа каналларында вә радио верилишләриндә дилимиз, әдәбиййатымыз вә мәдәниййәтимизлә бағлы мүнтәзәм чыхышлар едир.
О, Азәрбайҹан Дөвләт Педагожи Университетиндә Ы Түрколожи Гурултайын 75 ве 80 иллийи иле бағлы конфрансм тәшкилатчысы олмуш вә һазырда да бу истигамәтдәки тәдбирләрә хүсуси диггәт йетирир.
2009-ҹу илдә Азәрбайҹан Республикасында референдум үзрә тәшвигат групунун (“Тәрәгги”) тәйинаты әсасында вәкил едилмиш шәхс олмушдур.
2011-ҹи илин Президент тәгаүдчүсүдүр. (Јазычылар Бирлийинин үзвү кими)
2011-ҹи илин май айынын 23-дә Азәрбайҹан Күтләви Информасийа Васитәләри Ишчиләринин Һәмкарлар Иттифагы тәрәфиндән “Халгын нүфузлу зийалысы” мүкафаты лауреаты сечилмишдир.
2011- ҹи илин декабр айында Азәрбайҹан Республикасы Бейнәлхалг Диаспор Мәркәзи тәрәфиндән Ирәван Ханлығынын тарихи вә мәдәниййәти саһәсиндәки хидмәтләринә ҝөрә фәхри дипломла тәлтиф олунмушдур.
2011-ҹи илдә (2-7 апрелдә) Бакы шәһәриндә Фәал тәлим вә Мүасир Тәлим Технолоҝийалары үзрә тәлимдә иштирак етмиш, Азәрбайҹан Республикасы Тәһсил Назиринин сертификатыны алмышдыр.
2011-ҹи илдән Дилчилик ихтисасы үзрә Координасийа Шурасынын үзвүдүр.
2011- ҹи илдә “Мәрһәмәт елчиси” бейнәлхалг иҹтимаи — сийаси, аналитик журнал тәрәфиндән Азәрбайҹан милли әдәбиййатынын инкишафында бөйүк хидмәтләринә ҝөрә “Елм фәдаиси” диплому илә тәлтиф едилмишдир.
Күтләви информасийа васитәләри тәрәфиндән 2013-ҹү илдә кечирилмиш сорғунун нәтиҹәләринә әсасән вәтәндашлыг мөвгейи вә әмәли уғурларына ҝөрә Азәрбайҹан Күтләви Информасийа Васитәләри Ишчиләринин Һәмкарлар Иттифагы тәрәфиндән “Илин алими” мүкафаты лауреаты олмушдур.
2003-2004-ҹү илләрдә ААК-ын Филолоҝийа ихтисасы үзрә Експерт Шурасынын үзвү олмушдур. 2013-ҹү илдән йенидән ААК-ын Филолоҝийа ихтисасы үзрә Експерт Шурасынын үзвүдүр.
Проф.Б.Ә.Хәлилов “Дәдә Горгуд” елми-тәдгигат лабораторийасына рәһбәрлик етдийи мүддәтдә (2001-2011-ҹи илләр) дилимизин, әдәбиййатымызын, мәдәниййәтимизин, етнографийамызын, еләҹә дә педагожи вә психоложи дәйәрләримизин актуал олан тәрәфләри арашдырылмышдыр. Онун рәһбәрлийи алтында олан бу арашдырмаларын елми нәтиҹәләри “Дәдә Горгуд” адлы (онун редакторлуғу илә чап олунан) журналда чап олунмушдур. “Дәдә Горгуд” адлы елми мәгаләләр топлусундан ибарәт олан журналын 30 сайы ишыг үзү ҝөрмүшдүр.
Проф.Б.Ә.Хәлиловун деканлыг фәалиййәти АДПУ-нун филолоҝийа факүлтәсиндә бир сыра йениликләрлә мүшайиәт олунур. Ҝәнҹ нәслин мәнәви ҹәһәтдән зәнҝинләшмәси истигамәтиндә мүнтәзәм олараг ҝөркәмли шаирләр, йазычылар вә зийалыларла ҝөрүшләр кечирилир. АДПУ-да илк дәфә кредит системи (2006-ҹы илдә) филолоҝийа факүлтәсиндә тәтбиг олунмушдур. Кредит системин тәләбләринә уйғун олараг йени тәдрис планлары һазырланмышдыр. Бу истигамәтдә мүәллимләр вә тәләбәләр арасында тез-тез маарифләндириҹи сөһбәтләр апарылыр. Филолоҝийа факүлтәсиндә бакалавр пилләсиндә үч (Азәрбайҹан дили вә әдәбиййаты мүәллимлийи, инҝилис дили мүәллимлийи, франсыз дили мүәллимлийи), маҝистр пилләсиндә 10 ихтисас үзрә (Азәрбайҹан дили, Үмуми дилчилик, Азәрбайҹан әдәбиййаты, Фолклоршүнаслыг вә мифолоҝийа, Хариҹи өлкәләр әдәбиййаты (түрк халглары әдәбиййаты, дүнйа әдәбиййаты), Әдәбиййат нәзәриййәси, Азәрбайҹан дилинин тәдриси методикасы, Ана дилинин тәдриси методикасы, Әдәбиййатын тәдриси методикасы, Инҝилис дили) мүтәхәссис һазырланыр.
Әсәрләри: 22 китабын (дәрслик, дәрс вәсаити, монографийа), 7 тәдрис програмынын, 300-дән чох ейни әсәрин мүәллифидир. Онун 1995-ҹи илдә (5 ч.в. һәҹминдә) «Азәрбайҹан дилиндә тәкһеҹалы фелләрин әсасында дуран илкин көкләрин фоносемантик инкишафы» монографийасы, 1996-ҹы илдә (6 ч.в. һәҹминдә) «Азәрбайҹан дилиндә икиһеҹалы фелләрин фоно-семантик инкишафы» адлы дәрс вәсаити, 1998-ҹи илдә «Фелләрин илкин көкләри» монографийасы (14 ч.в. һәҹминдә), 1999-ҹу илдә «Биринҹи Бейнәлхалг Түрколожи Гурултай» монографийасы (11,5 ч.в. һәҹминдә), 2000-ҹи илдә «Азәри» (тәрҹүмә әсәри, 7,1 ч.в. һәҹминдә, һәммүәллифлә) китабы, 2000-ҹи илдә «Мүасир Азәрбайҹан дилинин морфолоҝийасы», Ы һиссә (17,5 ч.в. һәҹминдә) монографийасы, 2001-ҹи илдә «Түрколоҝийанын интибаһ дөврү» адлы дәрс вәсаити (10,8 ч.в. һәҹминдә), 2003-ҹү илдә «Азәрбайҹан дили 6-7» (16 ч.в. һәҹминдә, һәммүәллифлә) вә «Мүасир Азәрбайҹан дилинин морфолоҝийасы», II һиссә дәрслийи (22,1 ч.в. һәҹминдә), 2004-ҹү илдә «Азәрбайҹан дили: дүнән, бу ҝүн» (14,5 ч.в. һәҹминдә) дәрс вәсаити, 2006-ҹы илдә «Түрколоҝийайа ҝириш» (24 ч.в. һәҹминдә) 2007 — ҹи илдә “Мүасир Азәрбайҹан дили: фонетика, йазы, әлифба, графика” (19,3 ч. в. һәҹминдә), 2007-ҹи илдә “Мүасир Азәрбайҹан дилинин морфолоҝийасы”, Ы һиссә вә “Мүасир Азабайҹан дилинин морфолоҝийасы”, ЫЫ һиссә (тәкрар нәшр), 2008 — ҹи илдә “Мүасир Азәрбайҹан дилинин лексиколоҝийасы (27, 6 ч. в. һәҹминдә) дәрсликләри, 2009 — ҹу илдә Маһмуд Кашғаринин “Дивани лүғәт — ит — түрк” әсәриндә етнонимләр” (6, 87 ч. в. һәҹминдә), 2010-ҹу илдә “Түркүн һикмәт хәзинәси: Хоҹа Әһмәд Јәсәви” (18, 37 ҹ.в. һәҹминдә), “224 гәдим түрк сөзү” (21, 875 ҹ.в. һәҹминдә), 2013-ҹү илдә “Дил — сөз чәләнҝи” (11,3 ҹ.в. һәҹминдә), “Азәрбайҹан дили антолоҝийасы” (40,5 ҹ.в. һәҹминдә), “Дил, әдәбиййат, мәдәниййәт” (30,25 ҹ.в. һәҹминдә) китаблары чап олунмушдур.
Бу әсәрләрин һәр бири һаггында республиканын нүфузлу гәзет вә журналларында онларла мүсбәт рәй чап олунмушдур.
Програмлан: Мүасир Азәрбайҹан әдәби дили; Азәрбайҹан дили елминин тарихи вә методолоҝийасы; Азәрбайҹан дилинин мүасир проблемләри; Мүасир Азәрбайҹан дилинин фонетикасы; Мүасир Азәрбайҹан дилинин лексиколоҝийасы; Мүасир Азәрбайҹан дилинин морфолоҝийасы; Азәрбайҹан дилинин тарихи; Түрк дилләринин мүгайисәси вә с.
Мәгаләләри: 300-дән чох елми вә елми-публисистик мәгаләнин мүәллифидир.
Б.Ә.Хәлиловун елми йарадыҹылығынын истигамәтләриндән бири дилимизин тарихи илә бағлыдыр. О, «Азәрбайҹан дилиндә тәкһеҹалы фелләрин әсасында дуран илкин көкләрин фоносемантик инкишафы» (1995),
«Азәрбайҹан дилиндә икиһеҹаһ фелләрин фоносемантик инкишафы» (1996), «Фелләрин илкин көкләри» (1998) китабларында фелләрин тәшәккүл етдийи илкин көкләри бәрпа етмиш вә онларын бир чоху мүхтәлиф дилләрлә мүгайисә едиләрәк тутушдурулмушдур. Бу китабларда аморф гурулушлу илкин көкләрин синкретиклийи вә онларын аморфлугдан тәкамүл едәрәк илтисаги гурулуша йийәләнмәси кими һаллар да тәдгигата ҹәлб олунмушдур.
Проф.Б.Ә.Хәлиловун елми йарадыҹылығында мүһүм истигамәтләрдән бири дә түрколоҝийа илә бағлыдыр. Онун
«Биринҹи Бейнәлхалг Түрколожи гурултай» (1999), «Түрколоҝийанын интибаһ дөврү» (2001), «Түрколоҝийайа ҝириш» (2006) китабларында ХIХ әсрдән башлайараг ХХ әсрин 30-ҹу илләринә гәдәрки дөврдә милли түрколоҝийамызын бир сыра ваҹиб мәсәләринә ҝениш йер верилир. ХIХ әсрин, еләҹә дә ХХ әсрин (30-ҹу илләрә гәдәр) милли түркологларынын бир гисминин түрколоҝийа саһәсиндәки фәалиййәтинә диггәт йетирилир.
О, архив материалларына истинад едәрәк илк дәфә олараг Ы Түрколожи гурултайын стенографик материалларыны изаһлар вә шәрһләрлә чап етдирмишдир. Түрколожи истигамәтдә олан елми йарадыҹылығында түрк дилләринин тарихи, гурулушу, тәснифи барәсиндә тәһлилләр апарылыр, бу дилләрин диҝәр дил аиләләри илә гоһумлуғу барәсиндә мөвҹуд олан ҹәрәйанлар һаггында мәлумат верилир, Урал-Алтай ҹәрәйанынын йаранмасы, өйрәнилмәси, мүасир мөвгейи ҝениш изаһыны тапыр.
Проф.Б.Ә.Хәлиловун елми йарадыҹылығынын ән бөйүк наилиййәтләриндән бири дә мүасир Азәрбайҹан дили вә онун мүасир проблемләри илә бағлыдыр. Бу мәнада «Азәрбайҹан дили» (VI-VII синифләр үчүн, 2003), «Мүасир Азәрбайҹан дилинин морфолоҝийасы. Ы һиссә» (2000), «Мүасир Азәрбайҹан дилинин морфолоҝийасы. ЫЫ һиссә» (2003), «Азәрбайҹан дили: дүнән, бу ҝүн» (2004), «Мүасир Азәрбайҹан дили: фонетика, йазы, әлифба, графика, орфографийа, орфоепийа» (2007), “Мүасир Азәрбайҹан дилинин лексиколоҝийасы” (2008) китаблары ән гиймәтли дәрслик вә дәрс вәсаитләри кими олдугҹа дәйәрлидир. Бу китабларда грамматика, грамматик гурулуш, көк, шәкилчи, нитг һиссәләринин тәснифи ҝениш шәрһини вә изаһыны тапыр. Бурада әсас, көмәкчи, хүсуси вә гейри-мүәййән нитг һиссәләринә ҝен-бол йер айрылыр.
«Азәрбайҹан дили: дүнән, бу ҝүн» (2004) китабында Азәрбайҹан Республикасынын идеоложи истигамәтдә апардығы курсун тәләбләринә вә милли мәфкурәмизә уйғун шәкилдә әдәби-бәдии ирсимизин, йаддаш тарихимизин бәзи гаранлыг мәгамлары тәһлил олунур. «Китаби-Дәдә Горгуд»ун Советләр Иттифагы дөврүндә совет идеолоҝийасынын тәләбләринә уйғун репрессийа олунмасынын көкләри, еләҹә дә һәмин дөврдә
Азәрбайҹан дилинә гаршы йөнәлмиш тәгиб вә тәзйигләрин сәбәбләри ҝениш изаһыны тапыр. Әдәби-бәдии ирсимизә совет режиминин гәрәзли мөвгейи илә дилимизә гаршы тушланмыш гәрәзли мүнасибәтин бир-бири илә әлагәли олдуғу ҝөстәрилир вә о дөврдә Азәрбайҹан дилинин репрессийайа мәруз галдығы диггәтдән йайынмыр. Бундан башга, Азәрбайҹан дилинин тәтбиги илә бағлы проблемләр гайғылар, фактлар әсасында, обйектив вә реал тәһлил дүшүнҹәси илә верилир.
Проф.Б.Ә.Хәлилов дилчилийин ән ваҹиб саһәләри илә бағлы бакалавр, хүсусилә дә маҝистр пилләси үчүн програмларын йазылмасына да өз йарадыҹылығында мүһүм йер айырыр. Онун «Түрк дилләринин мүгайисәси» (2002), «Мүасир Азәрбайҹан әдәби дили» (2002), «Мүасир Азәрбайҹан әдәби дилинин фонетикасы» (2002), «Азәрбайҹан дилинин тарихи» (2005), «Азәрбайҹан дилинин мүасир проблемләри» (2005), «Азәрбайҹан дили елминин тарихи вә методолоҝийасы» (2005) програмлары дилчилик елминин сон елми наилиййәтләринә әсасланараг тәртиб вә чап олунмушдур.
Проф.Б.Ә.Хәлиловун чап етдирдийи дәрсликләр, дәрс вәсаитләри, монографийалар мүтәхәссисләр тәрәфиндән йүксәк гиймәтләндирилмиш, чохлу сайда рәйләр мәтбуат сәһифәләриндә чап олунмушдур.
Проф.Б.Ә.Хәлилов «Биринҹи Түрколожи гурултай», «Түрколоҝийанын интибаһ дөврү», «Түрколоҝийайа ҝириш», «Фелләрин илкин көкләри», “Түркүн һикмәт хәзинәси: Хоҹа Әһмәд Јәсәви”, “224 гәдим түрк сөзү” вә с. китабларыны хариҹи өлкәләрә йаймыш вә онлардан истифадә олунур (Түркийәдә, Түркмәнистанда вә диҝәр йерләрдә).
Проф.Б.Ә.Хәлилов елми кадрларын-маҝистрләрин, намизәдләрин йетишдирилмәсиндә фәал иштирак едир. О, 8 маҝистрин рәһбәри олмуш, һал — һазырда 5 аспиранта, 9 диссертанта рәһбәрлик едир. Онун аспирантларындан 3-ү мүдафиә етмиш, 3-ү исә мүдафиә әрәфәсиндәдир. Онларла елми әсәрин рәсми оппоненти олмушдур.
Б.Ә.Хәлилов һәм дә елми ишләрин чапы үчүн әлиндән ҝәләни әсирҝәмир. Азәрбайҹан Дөвләт Педагожи
Университетинин дахили нәшриййатында чап олунан «Филолоҝийа мәсәләләринә даир тематик топлу» вә «Дәдә Горгуд» елми мәҹмуәләринин редактору, «Педагожи Университет Хәбәрләри, һуманитар елмләр серийасы» елми журналынын исә мәсул катибидир.
Б.Ә.Хәлилов Азәрбайҹан Јазычылар Бирлийинин, Азәрбайҹан Жумалистләр Бирлийинин вә Јазычылар Бирлийиндәки «Ирс» комиссийасынын үзвүдүр.
Б.Ә.Хәлилов 2001-ҹи илдә «Илин алими» номинасийасынын, 2003-ҹү илдә «Вектор» Бейнәлхалг Елм Мәркәзи Мүкафат Комиссийасынын гәрары илә «Азәрбайҹанын ҝәнҹ алимләри» Бейнәлхалг лайиһәсинин галиби олмушдур. О, 2004-ҹү илдә Азад Гәләмләр Ҹәмиййәти тәрәфиндән Азәрбайҹан дили, әдәбиййаты вә түрколоҝийа елмләринин тәдгиги-тәблиғи саһәсиндәки хидмәтләринә ҝөрә «Гызыл гәләм» фәхри мүкафаты лауреаты сечилмишдир. 2006-ҹы вә 2009 — ҹу илләрдә «Вектор» Бейнәлхалг Елм Мәркәзи Мүкафат Комиссийасынын гәрары илә «ХХI әсрин зийалысы» адына лайиг ҝөрүлмүшдүр. 2009 вә 2010-ҹу илләрдә “ХХ — ХХI әсрин йарадыҹы вә зийалы инсанлары” сырасында йер аланлардан бири олмушдур. 2009-ҹу илдә түрк әдәбиййатына хидмәтләри илә бағлы олараг Түркийә Ҹүмһуриййәтинин КIБАТЕК Академик Үйеси дипломуну алыбдыр КIБАТЕК Академик Үйеси сечилмишдир.
2006-2007, 2007-2008-ҹи тәдрис илләриндә АДПУ-да “Илин мүәллими”, 2008- ҹи илдә “Илин алими” мүсабигәсинин галиби олмушдур.
Елми сәфәрләри: Проф.Б.Ә.Хәлилов Республикада вә ондан кәнарда дилчилик проблемләринә һәср олунмуш конфрансында өз мәрузәләри илә иштирак едир. Бишкекдә 1992-ҹи илдә Уфада 1994-ҹү илдә Анкарада 2006, 2007, 2008-ҹи илләрдә Ашғабадда 2010-ҹу илдә вә с.
2006 — ҹы илдә VII Улусларарасы Түрк дили Гурултайынын иштиракчысы олмуш, мәрузә илә чыхыш етмиш, ейни заманда гурултайын бөлмәләриндән биринә сәдрлик етмишдир.
Аиләлидир, ики өвлады вар.
