Азәрбайҹан архившүнаслығынын атланты
“Архив ишләринә ҝәрәк чох ҹидди фикир верәк. Бир тәрәфдән она ҝөрә ки, бу, халгымызын тарихини әкс етдирән йеҝанә мәнбәдир. Икинҹи дә она ҝөрә ки, тарихимизи тәһриф едәнләрин гаршысыны алмаг үчүн чох мүһүм амилдир.”
ҺЕЈДӘР ӘЛИЈЕВ
Өтән әсрин 80-ҹи илләриндә телевизийа екранларында Беларус истеһсалы олан, Иван Шамйакинин ейниадлы романы әсасында Александр Гутковичин чәкдийи сәккиз серийалы “Атлантлар вә кариатидалар” филми нүмайиш етдирилмишди. Һәмин филмдә Иосиф Кобзонун бәнзәрсиз сәси илә ифа етдийи Роберт Рождественскинин сөзләринә Роман Лебедевин бәстәләдийи маһнынын еҹазкар мусигиси вә фәлсәфи мәтни һафизәмә нәгш олунуб: Атлантлар титаник ҝүҹә саһиб баһадырлардыр. Амма һәр һалда, инсанлар онлардан ҝүҹлүдүрләр. Чүнки чийинләриндә ағыр йүк сахлайан атлант (йунан мифолоҝийасына ҝөрә, чийинләриндә ҝөй гүббәсини сахламагла ҹәзаландырылмыш титан; мемарлыгда вертикал сүтун — азман киши фигуру) бир йердә дайаныр,
һәрәкәт етмир, статикдир. Инсан исә чийинләриндәки бу гәдәр ағыр йүклә динамик олмаға, йеримәйә, ишләмәйә вә йашамаға мәһкумдур… Тәхминән ейни илләрдә Азәрбайҹан Республикасы дөвләт архив хидмәтинин (о заманкы Баш Архив Идарәсинин) рәһбәрлийинә өмрүнүн 22 илини архив системинә һәср етмиш Атахан Әвәз оғлу Пашайев ҝәтирилмишди. Бу, сон дәрәҹә ағыр бир йүк иди вә бу зәнҝин хәзинәнин ағырлығы вә мәсулиййәти алтында дуруш ҝәтирә билмәк атлант мисалы титаник гүввә, дәрин билик вә баҹарыг, ән әсасы, милли руһ вә тәәссүбкешлик, вәтәндаш гейрәти тәләб едирди. 90 иллик йубилейи силсилә тәдбирләрлә гейд едилән Улу өндәримиз Һейдәр Әлийевин бу мәгаләйә епиграф олараг сечдийимиз мүдрик кәламы архив ишинин сигләтини, ҹиддилийини вә тарихи әһәмиййәтини сәрраст ифадә едир. Һәгигәтән дә, архивләр һәр бир халгын варлыг вә инкишаф тарихинин салнамәси, милли йаддашынын сахланҹы, мисилсиз мәнәви сәрвәтидир. Артыг 30 илә йахындыр ки, Атахан мүәллим өзүнүтәблиғ вә псевдовәтәнпәрвәрликдән узаг тәвазөкар һәйат тәрзи вә принсипиал иш үслубу илә халгымызын архив мирасына садиг ҝөзәтчилик вә сәриштәли рәһбәрлик едир. Милли архив фондунун формалашдырылмасы вә фәалиййәтинин тәнзимләнмәси, дөвләт учоту вә архив сәнәдләринин етибарлы мүһафизәси, елми-мәлумат апаратынын йарадылмасы вә онлардан һәртәрәфли истифадәнин тәшкили саһәсиндәки ишләр билаваситә онун рәһбәрлийи алтында һәйата кечирилир. ХХ әсрин әввәлләринә (6 декабр 1920-ҹи илә) гәдәр дөвләт идарәчилийинин әсас атрибутларындан сайылан архиви олмайан Азәрбайҹанда бу ҝүн билаваситә Милли Архив Идарәсинә табе олан республика әһәмиййәтли 6 дөвләт архиви (Азәрбайҹан Республикасы Дөвләт Архиви, Дөвләт Тарих Архиви, Дөвләт Әдәбиййат вә Инҹәсәнәт Архиви, Дөвләт Елм вә Техника Сәнәдләри Архиви, Дөвләт Кино-фото Сәнәдләри Архиви, Дөвләт Сәс Јазылары Архиви), Дөвләт архивинин 15 филиалы, Нахчыван Мухтар Республикасынын Дөвләт Архиви, һабелә 57 район вә шәһәр дөвләт архивләри фәалиййәт ҝөстәрир.
Атахан мүәллими фәрд вә шәхсиййәт олараг 1 Май 1938-ҹи илдә доғулдуғу вә ушаглығыны кечирдийи Ҹулфа районунун Башкәнд торпағы, 1№ли орта мәктәб шаҝирдлийинин вә Кәнд Тәсәррүфаты Техникумунда тәһсил алдығы анасыз йенийетмәлик илләринин Нахчыван шәһәр мүһити, 1958-ҹи илдән башлайан пайтахт һәйаты вә 1963-ҹү илдә фәргләнмә диплому илә битирдийи Азәрбайҹан Дөвләт Университетинин тарих факүлтәсиндәки мадди чәтинликләрлә долу тәләбәлик дүнйасы формалашдырыб. Әмәк фәалиййәтинә 1962-ҹи илдә һәлә тәләбә икән Октйабр Ингилабы вә Сосиализм гуруҹулуғу архивиндә бөйүк елми ишчи кими башлайыб. 1963-1965-ҹи илләрдә Архив Идарәсинин баш методисти олуб. 1966-1982-ҹи илләрдә Республика Мәркәзи Дөвләт Әдәбиййат вә Инҹәсәнәт Архивинин директору ишләйиб. Архив иши саһәсиндәки мүһүм хидмәтләринә ҝөрә Азәрбайҹан Республикасынын “Әмәкдар мәдәниййәт ишчиси” фәхри адына лайиг ҝөрүлүб (1981). Диссертасийалар мүдафиә едәрәк тарих елмләри намизәди (1981) вә тарих елмләри доктору (2008) елми дәрәҹәләри алыб. Бейнәлхалг Архивләр Шурасынын 7-ҹи (1972, Москва), 13-ҹү (1996, Пекин) вә 14-ҹү (2000, Севилйа), 2004 Вйана конгресләринин нүмайәндәси олуб вә бу конгресләрдә Бейнәлхалг Архивләр Шурасы Баш ассамблейасынын үзвү сечилиб. Кечмиш ССРИ, Мүстәгил Дөвләтләр Бирлийи, һабелә Түркийә Ҹүмһуриййәти архив органлары вә тарих гурумларынын кечирдийи бейнәлхалг конфранс вә симпозиумларда елми мәрузәләрлә чыхыш едиб.
Атахан мүәллими узун бойу, шах йериши, өткәм данышығы илә хатырлайан тәләбәлик достларынын шаһидлийнә ҝөрә, бу илләр әрзиндә о, чох дәйишмәйиб. Бәлкә, аддымлары бир аз йавашлайыб, йериши даһа аста, нитги даһа арамлы олуб, лакин елми-тәдгигат әсәрләриндә, публисистик мәгаләләриндә, мүхтәлиф телевизийа верилишләри вә конфранслардакы чыхышларында өз принсипиаллығындан вә обйективлийиндән зәррәҹә узаглашмайыб. Ҝүзәштсиз иш принсипини, дүрүст вәзифә әхлагыны вә рәһбәрлик баҹарығыны йахындан мүшаһидә едән һәмкары олараг, еләҹә дә әксәриййәти автографлы бүтүн китабларынын охуҹусу кими, онун бу мәзиййәтләрини мән дә тәсдиг едирәм. Узун илләр тарихчы-архившүнас кими таныдығым Атахан мүәллимлә йахын үнсиййәтдән сонра илк гәнаәтим бу олуб ки, онун әгидәси, һәйат фәлсәфәси, елми фәалиййәти вә иш принсипи түрк шаири Орхан Вәлинин үч мисралыг, анҹаг дәрин поетик йүклү шеири илә һәмаһәнҝдир: Бу вәтән үчүн нәләр етмәдик… Кимимиз өлдүк, Кимимиз нитг сөйләдик. Азәрбайҹан севҝиси илә долу, доғма торпаға тәмәннасыз вәтәндашлыг дуйғулары илә бағлы, дөвләтимизә вә дөвләтчилийимизә сәдагәтли Атахан мүәллим бу Вәтән үчүн өлмәди, амма нитг дә сөйләмәди. Өмрүнү бу анайурд үчүн өләнләрин милйонларла иши еһтива едән йазылы тарихи мирасынын етибарлы мүһафизәсинә вә надир сәнәдләринин етибарлы горунуб сахланмасына һәср етди. Һәйат һәгигәтләринин тәһрифинин гаршысыны алан, дүнйа иҹтимаиййәтинә залымын мәзлум, ишғалчынын сүлһсевәр кими сырынмасыны әнҝәлләйән тарихчи-алимләримиздән олду. Ермәни мәкринин, хәстә ермәни хисләтинин, “дәниздән-дәнизә бөйүк Ермәнистан” хүлйасынын пучлуғуну вә һечлийини сүбут етмәк үчүн онларла китаб вә мәгалә йазды. Бүтүн бунлары әлинин зәһмәти, ҝөзүнүн нуру, бейнинин аналитик дүшүнҹәси илә едәркән, гуру сөзчүлүкдән, декларатив шаблончулугдан, елмдәнкәнар методлардан узаг дурду. Һәр заман вә һәр йердә елми әдәбиййатын дили, рәгәмләрин сағлам вә дәмир мәнтиги илә данышды. Китаб вә мәгаләләрини рәсми сәнәдләрә вә йазышмалара истинад едәрәк, чох ҹидди арашдырмалар апарараг, архив материаллары вә фактларына сөйкәнәрәк обйектив вә пешәкар тәһлиллә гәләмә алды. О, илк мәгаләләринин дәрҹ олундуғу 60-ҹы илләрдән буҝүнә гәдәр кечән 50 илдә Азәрбайҹан, рус вә түрк дилләриндә 10 китаб, 200-дән артыг елми вә публисистик мәгалә чап етдириб, мөтәбәр бейнәлхалг елми-практик конфрансларда иштирак вә мәрузәләрлә чыхыш едиб. Елми-педагожи фәалиййәтлә дә мәшғул олан Атахан мүәллим узун илләр Бакы Дөвләт Университети вә Азәрбайҹан Политехник Институту тәләбәләринә архившүнаслыға даир йүксәк нәзәри сәвиййәли мүһазирәләр охуйуб. Һал-һазырда Бакы Славйан Университетинин профессору олараг ҝәнҹ нәслә “Азәрбайҹанда архив ишинин тарихи вә тәшкили” фәнниндән дәрс дейир. АМЕА-нын А.Бакыханов адына Тарих Институту Елми шурасынын вә бу Институтун нәздиндәки Диссертасийа шурасынын үзвүдүр.
Атахан мүәллим өзүнүн афоризм кими сәсләнән “Һансы халгын ки, мүкәммәл архиви вар, о халгын һәгигәтән дә мүкәммәл йазылмыш тарихи вар” дүшүнҹәсинә һеч заман дөнүк чыхмайыб. Онун мүкәммәл олмасы үчүн бөйүк әмәк сәрф етдийи архив системинин материаллары әсасында йаздығы китаб вә мәгаләләр дә өз мәзмун вә мүндәриҹәси, тарихи факт вә сәнәдләрә сәдагәти илә сечилир. Онун “ХIХ–ХХ әсрләрдә ермәниләрин Азәрбайҹан халгына гаршы әрази иддиалары, сойгырымлары вә депортасийалар”, “Көчүрүлмә”, “Тарихи һәгигәтләр вә ермәни сойгырымлары”, “Депортасийа”, “Бакыда 1918-ҹи ил март фаҹиәси”, “Шамахы фаҹиәләри”, “Зәнҝәзур фаҹиәләри”, “Губа гырғынлары”, “Гарабағ бөлҝәсиндә ермәни вәһшиликләри”, “Ермәни хисләти”, “Ермәни мәкри” кими монографийа, китаб вә мәгаләләринин һәр бири сахтакарлыгларла нәинки өз тарихләрини, еләҹә дә Ҹәнуби Гафгазын кечмишини, онун әразиләринин бөлҝү принсипләрини һийләҝәрҹәсинә алт-үст едән нанкор гоншу вә мәнфур дүшмәнин үзүнә, икили стандартлар вә йалан долу һәдйанларла йашамаға алышмыш дөвләтләрин рийакар сифәтләринә чырпылмыш шапалагдыр. Бу әсәрләрин һамысы үчүн ортаг бир мәхрәҹ вар: онларын әрсәйә ҝәлмәсиндә истифадә олунан рәгәмләр, рәсми сәнәд вә йазышмалар, архив факт вә материаллары ермәниләрин тарих бойу, еләҹә дә ҝүнүмүздә ортайа атдыглары уйдурма проблемләрә, Түрк дүнйасына гаршы мәкрли планларына гаршы гоймаг бахымындан әвәзсиз, инкары мүмкүнсүз вә тәкзиболунмаз мәнбәләрдир. Атахан мүәллимин тарихшүнаслыг анлайышы үмуммилли лидеримиз Һейдәр Әлийевин тарихә вә тарихчилийә даир дүшүнҹәсиндән гидаланыр: “Тарихи олдуғу кими гәбул етмәк, дәрк етмәк вә олдуғу кими гиймәтләндирмәк лазымдыр. Тарихи тәһриф етмәк дә олмаз, тарихимиздәки гара ләкәләри, гара сәһифәләри унутмаг да олмаз”. Гыса мүддәт әввәл, 31 Март сойгырымы һадисәси өлкәмиздә ҝениш тәдбирләрлә анылды. Атахан мүәллимин “Ермәниләрин Азәрбайҹан халгына гаршы әрази иддиалары, сойгырымлары вә депортасийалар (ХIХ–ХХ әсрләр)” адлы тәдгигат әсәри феврал айынын орталарындан март айынын ахырларына гәдәр һиссә-һиссә “Республика” гәзетиндә дәрҹ едилди. Танынмыш түрколог вә публисист Аллаһшүкүр Гурбанов мәгаләнин тәгдимат йазысында бу тәдгигат ишини чох йүксәк гиймәтләндирир: “Китаб 20 илдән артыгдыр ки, бейнәлхалг мүнасибәтләр системинин ҝүндәлийиндә олан, лакин икили стандартлар вә гәрәзли йанашмаларла “тәнзимләндирилмәйә” чалышылан Гарабағ проблеминин, 20 Јанвар фаҹиәсинин, Хоҹалы сойгырымынын, Азәрбайҹан әразисинин 20 фаизинин ишғалынын, бир милйондан артыг гачгын-көчкүн проблеминин әсл сәбәбләрини, бу һадисәләр заманы төрәдилән вәһшиликләри, ҹинайәтләри ортайа гоймагла йанашы, сон Гарабағ һадисәләринә гәдәр дә Азәрбайҹана вә азәрбайҹанлылара гаршы төрәдилмиш сойгырымы вә депортасийаларын реал мәнзәрәсини ҝөстәрмишдир.” Биз китаб һаггында “Ермәни мәсәләсинә даир тарихи һәгигәтләр” адлы ҝениш вә дәйәрли мәгалә илә чыхыш едән профессор Фазил Гараоғлунун да бу фикрини пайлашырыг ки, әсәр “ермәни мәсәләси” илә бағлы Азәрбайҹан һәгигәтләрини, өз дөвләт мүстәгиллийини әлдә едән халгымызын совет һакимиййәти илләриндә ҝизләдилмиш, биләрәкдән тәһриф олунмуш вә өрт-басдыр едилмиш проблемләрини дүнйа иҹтимаиййәтинә чатдырмаг ишиндә лайигли мәнбә олмагла йанашы, Ермәнистан–Азәрбайҹан Дағлыг Гарабағ мүнагишәсинин маһиййәтини тәһриф едәнләрә елми әдәбиййатдан, тарихи фактлардан вә рәсми архив сәнәдләриндән истифадә етмәклә верилән ән тутарлы ҹавабдыр. 2011-ҹи илдә Атахан мүәллимин “Ермәниләрин Азәрбайҹан халгына гаршы әрази иддиалары, сойгырымлары вә депортасийалары. ХIХ-ХХ әсрләр” әсәри Түркийәнин пайатхты Анкарада дә нәшр едилмиш, иҹтимаиййәт арасында бөйүк резонанс доғурмушду. Гардаш өлкәдә Атахан мүәллими тарихчи-алим вә архившүнас кими йахшы таныйырлар. Азәрбайҹан Республикасы Милли Архив Идарәси илә Түркийә Республикасы Дөвләт Архивләри Баш Идарәси арасындакы сых әмәкдашлығын вә ишҝүзар ҝөрүшмәләрин бәһрәси олан “Азәрбайҹан сәнәдләриндә ермәни мәсәләси (1918-1920)” ириһәҹмли (700 сәһифәлик) сәнәдләр топлусунун әрсәйә ҝәлмәсиндә чох мүһүм хидмәтләри олан Атахан мүәллим китабын сон дәрәҹә әһатәли вә түрк тарихчиләринин миннәтдарлыг вә гәдиршүнаслыгла гиймәтләндирдикләри ҝириш һиссәсинин дә мүәллифидир. Атахан мүәллимин иштиракы, мүгәддимә мүәллифлийи вә мәсул редакторлуғу илә ишыг үзү ҝөрән “Азәрбайҹан Республикасы дөвләт архивләри: мәлумат китабы” республикамызда архив ишинин тәшкили вә онларын гаршысында гойулмуш вәзифәләрин пешәкар шәрһи, дөвләт архивләринин йаранмасынын йығҹам, лакин долғун тарихидир. Китаба дөвләт архивләриндә мүһафизә олунан сәнәдләрин тәркиби вә мәзмуну, һәр бир архивин йаранма тарихи, структуру һаггында мәлуматлар дахил едилмиш, һәр бир архивдә сахланылан фондларын тәркиби вә мәзмуну һаггында әввәлләр нәшр олунмуш мәлумат китаблары, хүласәләр, сийаһылар вә архивләрин сәнәд нәшрләри һаггында мәлуматлар да әлавә едилмишдир.
Атахан мүәллимин рәһбәрлик етдийи Милли Архив Идарәси вә табечилийиндәки Дөвләт архивләри әмәкдашларынын ҝерчәк тарихимизи, ермәниләрин төрәтдийи вәһшиликләри өзүндә әкс етдирән вә узун илләр онун һәгиги саһиби олан халгдан ҝизли сахланылан архив сәнәдләри вә материаллары әсасында һазырлайараг нәшр етдирдикләри чохҹилдли сәнәд топлулары республика иҹтимаиййәти тәрәфиндән бөйүк рәғбәт вә миннәтдарлыгла гаршыланмышдыр. Азәрбайҹан Халг Ҹүмһуриййәтинин 23 айлыг фәалиййәти дөврүнә аид әвәзсиз мәнбә олан вә бөйүк әксәриййәти илк дәфә ишыг үзү ҝөрән 7 ҹилдлик архив сәнәдләри вә материаллары топлусу “Азәрбайҹан Халг Ҹүмһуриййәтинин 80 иллийинин кечирилмәси һаггында “Азәрбайҹан Республикасынын Президенти Һейдәр Әлийевин 1998-ҹи ил 30 йанвар тарихли Сәрәнҹамы илә йарадылмыш Дөвләт Комиссийасынын гәрары илә чап олунмушдур. Топлуда мүсәлман Шәргиндә илк дәфә олараг демократик республика гурмаг принсипини гаршысына мәгсәд гоймуш Азәрбайҹан Халг Ҹүмһуриййәтинин (1918-1920) дөвләт гуруҹулуғу, хариҹи сийасәт, орду гуруҹулуғу вә башга саһәләрдә ҝөрдүйү ишләр, ганунвериҹилик фәалиййәти өз ҝениш әксини тапмышдыр. Мәҹмуәдә дәрҹ олунан сәнәдләрин археографик гайдаларла ишләнилмәси, она елми-мәлумат апаратынын һазырланмасы кими чәтин вә мәсулиййәтли иши Атахан мүәллимин өзү йеринә йетирмиш, китаба санбаллы мүгәддимә йазмышдыр. Атахан мүәллимин “Ҹүмһуриййәт парламентинә ҝедән йол” китабы Азәрбайҹан Халг Ҹүмһуриййәти вә онун Парламентинин мейдана ҝәлмәсинә гәдәр халгын ирадәсини ифадә етмиш Загафгазийа Сейминин Мүсәлман Фраксийасы вә Азәрбайҹан Милли Шурасынын тарихимиздәки фәалиййәтини әкс етдирән сәнәдләр әсасында гәләмә алынмыш дәйәрли публисистик очеркләрдир. “Милли архив фонду һаггында” Азәрбайҹан Республикасы Ганунунун тәтбиги вә үмуммилли лидер Һейдәр Әлийевин 2002-ҹи ил 2 декабр тарихли 816 нөмрәли “Азәрбайҹан Республикасында архив ишинин тәкмилләдирилмәси һаггында” Фәрманынын иҹрасы илә әлагәдар “Милли архив фондунун комплектләшдирилмәси, мүһафизәси вә ондан истифадә гайдалары һаггында Әсаснамә”, “Азәрбайҹан Республикасы дөвләт архивләринин әсас иш гайдалары” вә диҝәр норматив-һүгуги сәнәдләр билаваситә Атахан мүәллимин рәһбәрлийи илә ишләниб һазырланмыш, архив хидмәтинин статусу вә структуру мүстәгил Азәрбайҹан Республикасында ҝедән дөвләт гуруҹулуғу ишинин тәләбләринә уйғун шәкилдә йенидән гурулмушдур. 2008-ҹи ил октйабрын 9-да Милли Архив Идарәсинин Бакыдакы йени бинасынын истифадәйә верилмәси мүнасибәтлә кечирилән мәрасимдә иштирак едән Азәрбайҹан Республикасынын Президенти Илһам Әлийевин мүвафиг тапшырыг вә төвсийәләрини әлдә рәһбәр тутан Атахан мүәллим башчылыг етдийи коллективи архив иши саһәсиндә ваһид информасийа базасы йарадылмасы, електрон-информасийа дашыйыҹыларынын имканларындан лазымынҹа истифадә олунмасы, архив хидмәти тәшкилатларынын мүасир стандартлара ҹаваб верән мадди-техники тәҹһизатла тәмин едилмәси истигамәтиндә ишләри сүрәтләндирмәйә сәфәрбәр етмишдир. Һал-һазырда Милли Архив Идарәсиндә вә онун табечилийиндәки Дөвләт архивләриндә Азәрбайҹан Республикасынын Президенти йанында Вәтәндашлара Хидмәт вә Сосиал Инновасийалар үзрә Дөвләт Аҝентлийинин табелийиндә йарадылан вә ҹари илин йанвар айындан етибарән пайтахтымызда фәалиййәт ҝөстәрмәйә башлайан 1 №ли “Асан хидмәт” мәркәзи васитәсилә електрон хидмәтләрдән даһа ҝениш истифадә олунур, вәтәндашларын мүвафиг сосиал-һүгуг характерли сорғу вә мүраҹиәтләри әсасында онлара архив арайышлары, архив сәнәдләриндән чыхарышлар вә архив сәнәдләринин сурәтләринин верилмәси иши уғурла һәйата кечирилир. Атахан мүәллимин китабларындан бири “Ачылмамыш сәһифәләрин изи илә” адланыр.
Дүз 10 ил әввәл ишыг үзү ҝөрән бу китаб һаггында мәтбуатда мәгаләләр дәрҹ олунуб, дәйәрли фикирләр сөйләнилиб. Тарихи факт вә сәнәдләрә, архив материалларына Атахан мүәллим гәдәр диггәтли вә һәссас йанашан профессор Ширмәммәд Һүсейновун китабла ейниадлы мәгаләсиндәки бир фикриндән мән дә йан кечә билмәдим: “Нечә вахтдыр ки, бу сәрлөвһәйә тез-тез раст ҝәлирик. Әсасы вә һаггы олан да ону сечир, охуҹуйа тәгдим едир, олмайан да. Нә едәсән, кечид дөврүдүр. Амма башга саһәләрдә олдуғу кими кечмишимизи өйрәнмәк, дәрк етмәк, ондан файдаланмаг вә ибрәт дәрси ҝөтүрмәк бахымындан да ачылмыш сәһифәләри йени кими тәгдим етмәк мейлләри дә ҝөрүнмәкдәдир… Һәгигәтән гиймәтли тарихи-мәнәви хәзинәмизин ачылмамыш сәһифәләрини сәриштәли, дәлилли-сүбутлу, йерли-йатаглы ачан бир мүәллифә, онун узун вә ҝәрҝин зәһмәти баһасына әрсәйә йетирдийи әсәрә раст ҝәләндә севинмәйә билмирсән…”. Һөрмәтли педагог вә алим-публисистин мәгаләсиндә дейиләнләр Атахан мүәллимин тарихчи-архившүнас мәзиййәтини, тәдгигатчы принсипиаллығыны характеризә етмәк үчүн бу ҝүн дә ейни дәрәҹәдә мөтәбәрдир. Һәмин китабда бәдии-публистик үслубда гәләмә алынмыш ики сәнәдли хатирә дә вар: өз шәхси архивини тәмәннасыз олараг Салман Мүмтаз адына Дөвләт Әдәбиййат вә Инҹәсәнәт Архивинә бағышлайан Москва Дөвләт Университетинин профессору, дәйәрли алим Әзиз Шәриф вә мүәллифин “Әзизимиз, мүәллимимиз” дедийи ҝөркәмли әдәбиййатшүнас Аббас Заманов һаггында… Охумаға, һәр ики шәхсиййәтин достлуға сәдагәтинин, доғма торпаға бағлылығынын, милли тәәссүбкешлик вә вәтәндаш гейрәтинин мигйасыны, “һәмишә шән, зарафатҹыл вә шух ҝөрүнән Аббас мүәллимин” бөйүк кәдәринин ҝизлинләрини өйрәнмәйә дәйәр! Атахан мүәллимин елми вә публисистик фәалиййәтинин өнәмли бир һиссәсини Азәрбайҹан мәтбуат тарихиндә әвәзсиз рол ойнамыш, ХХ әср иҹтимаи фикир вә әдәбиййат тарихимиздә йени бир дөвр ачмыш, классик ирсимизин дәйәрли абидәләриндән бири, тәкҹә Азәрбайҹанда дейил, бүтүн Јахын вә Орта Шәрг өлкәләриндә сийаси сатиранын илк гарангушу “Молла Нәсрәддин” журналы вә онун нәшри тарихи тәшкил едир. Онун чоху елми иҹтимаиййәтә илк дәфә тәгдим едилән архив сәнәдләри, о дөврүн рәсми вә дөври мәтбуат материаллары әсасында гәләмә алдығы намизәдлик диссертасийасында вә мәгаләләриндә, еләҹә дә мүәллифи олдуғу “Молла Нәсрәддин”: достлары, дүшмәнләри” вә нәшрә һазырлайыб редакторлуг етдийи “Молла Нәсрәддин журналынын нәшри тарихиндән” адлы ики дәйәрли китабда мәһз бу журналын нәшриндә гаршылашылан чәтинликләрдән, мәҹмуәнин тәгиби илә бағлы мәсәләләрдән, журналын йарадыҹысы даһи сәнәткар Ҹәлил Мәммәдгулузадә илә онун йени типли ҹәмиййәт гуран мүтәрәгги руһлу зийалы достлары вә көһнә буржуа-мүлкәдар дүнйасындан әл чәкмәйән дүшмәнләри арасында ҝедән амансыз мүбаризәдән тарихчи сәриштәлилийи, публисист мәһарәти вә архившүнас дәгиглийи илә сөһбәт ачылыр. Атахан мүәллим өтән илин сон ҝүнләриндә АПА-йа вердийи мүсаһибәсиндә гейд едир ки, “Азәрбайҹан архивләриндә ермәниләрин йалан иддиаларына ҹаваб верәҹәк сәнәдләр вар. Тәәссүф ки, Азәрбайҹан тәдгигатчылары бу сәнәдләрлә ишләмәйә елә дә мараг ҝөстәрмирләр… Ермәниләри ифша етмәйи өзүнә һәйат йолу сечән чох аз тәдгигатчы вар”. Сонунҹу ҹүмләнин йөнүнү Атахан мүәллимин өзүнә сары дәйишдирәрәк белә демәк мүмкүндүр ки, о, “ермәниләри ифша етмәйи өзүнә һәйат йолу сечән” йорулмаз тарихшүнасларымыздан биридир. Ҹәми бир нечә һәфтә әввәл онун ҝөркәмли тарихчи-алимләримиз – Әмәкдар елм хадими, АМЕА-нын мүхбир үзвү, тарих үзрә елмләр доктору, милләт вәкили Ј.Маһмудов вә тарих үзрә фәлсәфә доктору Е.Мәһәррәмовун редакторлуғу илә “Ермәниләрин Азәрбайҹан халгына гаршы әрази иддиалары, сойгырымлары вә депортасийалар. ХЫХ-ХХ әсрләр” китабынын рус дилиндә бөйүк тиражла нәшри бу йорулмазлығын, принсипиаллығын, вәтәнә вә милләтә хидмәтин, тарихчи-архившүнас мәсләйинә сәдагәтин бариз нүмунәси вә парлаг сүбутудур.
Ики ҝүн өнҹә Азәрбайҹан президенти ҹәнаб Илһам Әлийевин Атахан Пашайеви Шөһрәт ордени илә тәлтиф етмәси йубилйарын әмәйинә верилмиш бөйүк гиймәтин тәзаһүрүдүр. 75 иллик өмрүнүн 50 илини Азәрбайҹанда архив гуруҹулуғуна, “йедди гыфыл архасында ҝизләдилмиш” сәһифәләринин ачылмасына, мәдәниййәтимизи вә тарихимизи тәһриф едәнләрә гаршы мүбаризәйә һәср едән Атахан мүәллимин бу шәрәфли иши бундан сонра да ейни әзмкарлыгла сүрдүрмәси наминә айагларына тагәт, голларына гүввәт, зеһнинә ачыглыг, ҝөзүнә итилик, гәләминә кәсәрлик вә сағлам узун өмүр арзулайырам.
Әсҝәр Рәсулов, филолоҝийа үзрә елмләр доктору, профессор
Мәгалә www. 525.az өврагындан (сајтындан) ҝөтүрүлмүшдүр
