Билирик амма йадымыздан чыхмасын

15 мая, 2013 Азәрбајҹан, Етнографија

Азәрбайҹан халгы вә әразиси елми илә, тарихләри илә йанашы олараг сүфрә мәдәниййәти гида чешидләри дә чох зәнҝин олмагла йанашы мәна вә мәнтиг дашыйыҹысы олуб.
Илкдән чох-чох гәдим дөврләрдән бүтүн аилә үзвләри сүфрә әтрафында йығышмагла, һәр бир гида чешидинә тәшәккүрлә, нәвазишлә йанашмагла йанашы, сүфрә әтрафындан башлайанилкин давраныш о, давранышла дүшүнҹә вә мәна ашыланыб. Сүфрәйә ҝәтирилән гида илкдән аилә бөйүкләрин бир нәвазишлә йанашылмасы кичик аилә үзвләринә дә өзүндән йашҹа бөйүкләрә гайғы илә йанашма, давранышы ашыланыб.

Илк олараг сүфрәйә су, чөрәк, дуз ҝәтириләрәк йаддаш рәмзи илә йанашы онларын инсан варлығындан айрылмаз олдуғуну һәмишә йаддашлара сүфрә әтрафындан башлайыб.
Бизим Азәрбайҹан мәтбәхиндә гида чешидләри мәна чешидләри олуб. Һәр бир гида нөвү (йемәк) гида хатиринә һазырланмайыб.
Һәр бир гида нөвү мәна кәсб едиб. Биз гида илә йанашы о, гиданын мәнасы илә гидаланмышыг. Һәр бир чешид гиданын бизи әһатә едән аләмә бир бағлылыгда олдуғумуз мәна мәнтиги илә гидаланмышыг.
Һәр бир гидайла гидаланаркән, илкдән тәшәккүрлә башлайыб, тәшәккүрлә, нәвазишлә тамамламышыг.
Хәзәр саһилинин Абшерон йарымадасында олан әһалиси ун мәмулатларындан һазырланан гида илә гидаланыб. Сүфрәдә хәнҝәл, дүшбәрә, әриштә вә с. Инсаны әһатә едән рүтубәт вә сойуг күләкләрин вүҹуд һәрарәтини бәрабәр бөлүшмәси вә вүҹуда температур сабитлийини сахламаг үчүн әсас билинирди. Бунунла йанашы әнҹир, тут, ағ шаны (үзүм нөвү), зәфәран вүҹуду ҝүмраһ, сағлам олмасына хидмәт едирди. Мараглы һаллардан бири дә о иди ки, ҝүнүн һансы вахтында вә нә гәдәр о мейвәләрлә гидаланмаг лазым олдуғуда мәлум иди.
Азәрбайҹанда олан һамамлар да мәна кәсб едирди. Һамамлар иншасы мемарлыг үслубу илә йанашы, күмбәз елементиндән истифадә етмәклә һамам дахили бухарын бәрабәр бөлүнүб, бәрабәр һәрәкәтини дә нәзәрә алырдылар.
Һамамларымызда мүтләг гайдада фитәдән (гырмызы рәнҝли парча) истифадә олунурду. Фитә инсан вүҹудуну чимәркән бел, күрәк наһийәләриндә ағрылары ҝөтүрмәклә йанашы инсан сағламлығыны да горуйурду. Бир мараглы һал да вар ки, ушаг “гызылҹа” хәстәлийинә тутуларкән о, ушағын йорған-дөшәйини, пәнҹәрәләри гырмызы пәрдәләрлә өртәрдиләр ки, гызылҹадан бәдәндә фәсадлар галмасын, гызылҹа сакит сөнсүн.
Ҝүндәлик һәйатда кишиләр бел наһиййәсини гырмызы гуршаг бағламагла гамәтини дүз, бел наһиййәсинин сағламлығыны горусун.
Гадынлар ал готазлы енсиз парчадан белләринә кәмәр бағламагла гамәтләринин дүз олмасыны вә сағламлығыны горумуш олсун. Дүздүр ки, сонракы мәрһәләләрдә гадынлар ҝүмүшдән дә истифадә едирдиләр. Ҝүмүшдән олан кәмәр бир ҝөзәлликлә йанашы сағламлыг мәнасы иди. (металлар арасында ҝүмүш зийанлы микроорганизмләрдән әтраф мүһитлә вүҹуд арасы горуйур.)
Азәрбайҹанда ипәкчилик дә чох инкишаф етдирилмишди. Әразимиздә һазырланан ипәк кәләфләр шәффаф, еластиклийинә ҝөрә чох кейфиййәтли сайылырды. Дүздүр ки, башга өлкәләрдә ипәк кәләфләр һазырланырды, амма онлар шәффафлығы вә еластиклийинә ҝөрә ҝери галырдылар.
Чох гәдим дөврләрдән Азәрбайҹан әразисиндә ев, бина инша едирдиләр. Ев, бина инша едәндә мүтләг гайдада “буғ ахары” йолу, каналы дивар дахилиндә нәзәрә алынырды. (сонракы мәрһәләләрдә бухары кими тәләффүз едилиб.) Мүтләг гайдада йашайыш саһәсиндә йығышан бухар конденсатыны о саһәдән кәнар етмәклә йашайыш саһәсиндә тәмиз һава илә сағламлыг саһәси йарадырдылар. Ев, бина иншааты да нәзәрә алмагла отагларын ен вә һүндүрлүкләри 5,5 метр һәдди нәзәрә алынмагла йай айларында отагларын сәринлийини гыш айларында истини сабит сахламагла имкан верирди.
Нәнәләримиз, бабаларымыз биз азәрбайҹанлылары мәтбәхдән Башлайан мәна вә мәзмун гидалары илә гидаландырыблар. Јемәк хатиринә йемәдик, гида хатиринә гидаланмадыг. Мәтбәхимиз дә мәна вә мәзмун бирлийиндән башлады.
Гидаларымызда истифадә олунан әдвиййатларын организимдә мүбадилә илә йанашы мүәййән мигдар нәзәрә алынмагла дахили үзвләрә көмәйи дә нәзәрә алынырды.
Дағлыг әразиләримиздә гыш мөвсүмү сойуг вә узун мүддәтли олдуғундан күрсүләрдә истифадә олунурду. Әһали арасында “ айагларыны исти сахла, башыны сәрин” – дейими күрсү һалына ҝөрә йаддашларда галмагдадыр. Мәсәлә бундадыр ки, аилә үзвләринин айаглары күрсүдә оларкән һеч вахт башларыны өртмүрдүләр ки, баш вүҹуд тәрләмәсин, әлавә олараг сойугламасын, хәстәләнмәсин.
Күрсү үзәринә гуру мейвә әрик гурусу (ойнаглар арасы вә үрәк фәалиййәтинин
раһатлығыны), алма гурусу (сүмүк вә сүмүк дахили илийин ағрыларыны азалтсын) армуд гурусу (
вүҹуд дахили вәзләрин функсийасыны әзәлә ағрыларыны азалтсын), тут гурусу (ганын раһат дөвр
етмәсини, ган йорулмасын) аз мигдарда иннаб вүҹуд дахили бәрабәрлийи сахласын дейә истифадә
едилирди.
Айаглар күрсүдә оларкән чай ичмирдиләр ки, бәдән тәрләмәсин: Күрсүдән чыхдыгдан сонра
мүтләг чай ичмәклә бәдән дахили температурун тәнзим олмасыны сахлайа билсинләр.
Гыш мөвсүмүндә аиләликлә күрсүләрдән истифадә етмәклә вүҹуд Ағрыларыны
сойугламадан горумаг, сағламлыг мәгсәди дашыйырды. Һәр бир саһәйә мәна, мәзмун, мәнтиг онун
фәлсәфәсинә говушмаға чалышмышыг. Зәнҝин олан мусигиләримиз дә мәна, мәзмун, мәнтиг онун
фәлсәфәсиндә сәсләниб вә сәсләндирилиб. Азәрбайҹан әразиси Нуһ (ә.с)а гәдәр вә Нуһ (ә.с) дан
сонракы дөврләрдә һеч вахт әтрафымызда, халглара, мәдәниййәтләрә зийанкарлыгла,
сахтакарлыгла йанашмайыб. Әразимиз Нуһ (ә.с)а гәдәр, Нуһ (ә.с) дан сонра һифс едилди, горунду.
Ишыгла, Зәрлә, Ишыглы олду.
Чүнки Азәрбайҹан әразисиндә олан әһали һәмишә бир йердә отураг олдуғундан ону әһатә
едән тәбиәти, миллийәтини, каинаты дүшүнүб, каинат дейиб, каинат ганунларыны йүксәк тутуб.
Мәтбәхимиз, мусигимиз, елмимиз, дүшүнҹәләримиз каинатын шәрт вә ганунларына уйғун олуб.
Отураг һәйатымызла о гәдәр зәнҝинлик әһатәсиндә олмушуг ки, әтрафымыза пай вермишик, бәхш
етмишик, һәдиййәләр етмишик. Түкәнәр, гуртарар демәдик, дүшүнмәдик. О зәнҝинлийимиз
түкәнмәйәҹәкди, гуртармайаҹагды. Инсан вүҹуду дүшүнүб, дүшүндүрмәк үчүндүр. Тәк инсан
башы дүшүнүб, дүшүндүрмүр. Инсан вүҹуду вә үзвләридә дүшүнүб, дүшүндүрмүр. Неҹә ки, инсан
вүҹуду 36,5 37oC –йә низамланыб. Бу низамланмыш вүҹуд, гида гәбул едәркән О, гида 40-45oC – дә
олмуш олса да инсан мәдәси гиданы 8-10oC-йә уйғунлашдырыр, мәдә үчүн низамлайыр. Чох сойуг
олан гиданыда гәбул едән дә вүҹудумуз о, гиданы да 8-10oC – йә йүксәлдиб, вүҹуд температуру
илә бөлүнмәсини сахлайыр. Исти олан һамамда исти суйун температуру 40-42oC-дә олса да бәдән
о исти су температуруну 8-10oC-йә низамлайыр. Баш дүшүнүр, вүҹуд дүшүнүр, бизи әһатә едән
аләм дә дүшүнүр. Јер үзү, бәшәриййәт илкдән олараг гида, гида илә исә сағламлығыны дүшүнүб.
Азәрбайҹан әразисиндә Аран зонасы исти олдуғундан, гидайа пөртәлмиш әт, сүд мәһсуллары илә
йанашы тәрәвәз, ҝөй-ҝөйәрти илә гидаланмаға үстүнлүк верилмишдир.
Ләнкәран әразиси балыг вә дүйүдән һазырланан гида илә гидаланмайа үстүнлүк вермишләр.
Һаванын рүтубәтли олмасы да бир һалдыр. Минилликләрлә Азәрбайҹан әразиси тәндирдә
һазырланан лавашдан истифадә етмишдир. Лаваш, чөрәк кими инсан организми артыг мәһлул
йығымындан дахили үзвләрә гурулуг бәхш етмишдир.
Јер планетиндә олан битки өртүйү мүхтәлиф мейвәләр бостан, тәрәвәз биткиләри йер
планетинин бәзәйи олмагла йанашы, йер үзүнүн бир бәзәйи дә инсандыр, бәшәрдир. Һәр бир
битки өртүйү, мейвәләр, бостан, тәрәвәз биткиләри инсан вә онун конкрет дахили үзвләринин
сағлам, ҝүмраһ олмасына көмәкчи, хиласкардыр!
Азәрбайҹан әразиси бир нечә иглим әһатәсиндә олдуғундан илк инсандан онлара әтраф
аләм доғма вә чох мәлум иди. Өз вүҹуду арасында ону әһатә едән доғма әразиси илә бир бағлылыг,
һәмвәһдәтлик рабитәсини сахлайыблар. Әразисиндә илк инсан йаранышдан ону әһатә едән аләмлә
бир гайғы илә бир тәшәккүрлә йанашырдылар.
Битән ағаҹлара, битки өртүйүнә бир гайғы илә хусуси олараг, мейвә ағаҹларына чох
һәссаслыгла йанашырдылар. Мейвә ағаҹларынын алма, армуд, үзүм вә с. Дөрд сәмтини
билирдиләр. Ағаҹдан мейвә дәрилмәси дә чох мүһүм һадисә һесаб олунурду. Сүбһ ҝүнәши
сәмтиндән дәрилән мейвә, әсасән сағламлыг анламында, ҝүн, ҝүнорта сәмтиндән дәрилән мейвә
билмәк, билҝиләрә говушмаг (елм), гуруб сәмтиндән дәрилән мейвә (гуруб вахты дәрилмәклә)
ахшамы, ҝеҹәни раһат кечирмәк, раһат йатмаг мәгсәдиндә, ҝүн дүшмәйән сәмтдән (шимал)
дәрилән мейвә намәлум оланлары, ҝизлиләри, өртүлү олан һаллары ачмаг, онлара говушмаг,
йүксәкләрә уҹалмаг мәнасы илә йанашылырды. Сүфрәдә йемәклә йанашы, (гәдәриндә) сәһәр
йемәйиндә сүбһ мейвәси, ҝүнорта йемәйиндә ҝүнорта мейвәси, ахшама доғру йемәк заманы гуруб
мейвәси илә гидаланыблар. Ҝеҹә, ҝүн дүшмәйән сәмтин (шимал) мейвәсини йейибләр (үч әдәд
мейвә, һәр отурумда)
Гыш үчүн гурудулаҹаг мейвәни анҹаг ҝүнорта (зенитдә ҝүнәш оланда) сәмтдә олан
будаглардан мейвә дәрилиб көлҝәдә гурудулурду.
Ҝүнәшә ҝөрә ҝүн әрзини дөрд мәрһләйә бөлмүшдүләр. Сүбһ, ҝүнорта, гуруб, ҝеҹә.
Кечән илләр, әрзиндә бир чох һаллары унуда-унуда, унутдура-унутдура модеринләшмәйә ҹан атмышыг. Модеринләшә-модеринләшә кечмиш һаллара биҝанәлийимиз, унутганлығымыз артды.