Гадир Әлийев. “Мемар Әҹәми Нахчывани йарадыҹылығында аһәнҝдарлыг» китабына ҝириш
Ҝенетик көкләри тарихин дәрин гатларына ҝедиб чыхан йералты сәрдабә вә уҹа йерүстү тутумдан гурулан йығҹам планы, вертикал композисийасы, динамик байыр гурулушу илә сечилән гүлләвари түрбәләр ХI – ХII йүзилликдә Азәрбайҹан мемарлығында үстүн йер тутурду.
Тәхминән 850 ил бундан әввәл Орта әср Мүсәлман Шәргинин бөйүк мемары, Нахчыван мемарлыг мәктәбинин нүмайәндәси Әҹәми Әбубәкр оғлу Нахчыванинин йаратдығы мемарлыг абидәләри һәмин дөвр мүсәлман мемарлығынын инкишафынын зирвәси сәвиййәсинә йүксәлмиш, өзүндән сонракы мемарлығын формалашмасына һәлледиҹи тәсир ҝөстәрмишдир. Гурулуш вә формалары һармонийанын әбәди ҹанлы ганунларына әсасланан Әҹәми мемарлыг нүмунәләри өз илаһи ҝөзәллийинин ҹазибәдар гүввәсини бу ҝүн дә бизә нүмайиш етдирир.
Јаддан чыхармаг лазым дейил ки, Әҹәми кими дүһаларын йетишмәси зәминсиз ола билмәз. Х әсрин сону ХI әсрин әввәлләриндә Мәликшаһ заманында Азәрбайҹан Сәлҹугларын гурдуглары гүдрәтли бир императорлуғун тәркибиндә иди. ХII әсрдә исә һәмин сойдан олан Елдәнизләр Азәрбайҹанда гүдрәтли бир дөвләт йаратдылар.
Бу дөврдә мәдәниййәт вә елмин бүтүн саһәләринин инкишафы үчүн әлверишли шәраит йараныр, шәһәрсалма, мемарлыг вә еләҹә дә тәтбиги вә тәсвири инҹәсәнәт хейли инкишаф едир. Јабанчы дил вә мәдәниййәтләрә мәғлуб олмайан түркләр узун мүддәт давам едән иман савашлары илә бөйүк өлчүдә йүксәк бир мәдәниййәт гурмушдулар.
Классик дөнәм дедийимиз бу дөврдә Ислам аләми чох ҹанлы елм вә дүшүнҹә һәйатынын парлаг олдуғу бир дүнйа иди. Илаһи сәнәти, бу сәнәтдәки бәлли ҝөзәлликләри анламаг, варлығымызын әсасыны тәшкил едән мадди вә мәнәви дәйәрләрдәки һармониклийин, ҝөзәллийин камалла, камалын да ҝөзәлликлә гуҹаглашдығы бир сеһр дүнйасы иди. Бу дөврдә мәнбәйини ики ана гайнагдан:- мадди гайнаг олан елмдән вә мәнәви гайнаг олмагла исламын фәзиләт вә әхлаг өлчүләриндән алан ислам мәдәниййәти, әски мәдәниййәтләрин йүксәк йөнләринин инкишафына сәбәб олан ән бөйүк елм вә кәшф үфүгүнү ачмышдыр.
Һәйатын һәр саһәсини ичинә алан бир һәйат низамы олмагла өзүндән әввәлки мәдәниййәтләрин әксинә олараг инсанларын йашадыглары һәр дөврдә йүксәк сәвиййәдә раһатлыг вә хошбәхтлик бәхш етмиш илаһи вәһйин ҝерчәкләшдирдийи елми арашдырмалар йени бир мәдәниййәт дүнйасы ортайа чыхармышдыр. «Тарихи һадисәләрин тәсири илә баш верән гайнайыб-гарышмалар нәтиҹәсиндә әски мәдәниййәтләр йатағы олан» [66. с.5] Азәрбайҹан бир Шәрг Ислам мәмләкәти олмаг йзрә бу ишдә чох мүһүм рол ойнамышдыр. Түрк олмалары етибары илә азәрбайҹанлылар орта әср Мүсәлман Шәрг интибаһы мәдәниййәтинә гайнағыны түрк-ислам синтезиндән алан әвәзсиз инҹиләр бәхш етмишләр.
Әҹәми мемарлығынын тәшәккүлү дөврүндә бу инҹиләри бәхш едәнләрин ичәрисиндә Орта әср Мүсәлман Шәрги бәдии-естетик, елми, фәлсәфи фикирләрин даһи нүмайәндәләри Хәгани Ширвани, Әбүлһәсән Бәһмәнйар, Шиһабәддин Мәрағаи, Низами Ҝәнҹәви, Шиһабәддин Јәһйа Сүһрәвәрди, Ейнәлгүзат Мийнәҹи вә б. мүстәсина йер тутурдулар. Ҹанлылығыны вә парлаглылығыны беш әср горуйан бу дүнйа мүасир дөврә әвәзсиз мираслар гойуб ҝетмишдир.
Белә бир шәраитдә өзүнү арайан түрк милләтләри ХII әср Азәрбайҹан интибаһынын бөйүк инсаныны дүнйайа бәхш етди. Әҹәми дейә анылан бу инсан истедадыны өз дөврүндә мәркәзи йер тутан һармонийа идейа тәлиминин әзәли вә әбәди ганунуна йөнәлдәрәк шәкилләндириб, орта әср Мүсәлман Шәргиндә бир улдуз кими парламышдыр. Һәйат, варлыг вә илаһиййатын бир чох мәсәләләри һаггында дөврүнүн фәлсәфи ҝөрүшләринин ифадәчиси олан бу даһи сәнәткарын сәнәтинин майасы әбәдиййәтдир.
Ҝедишатын ҝерчәкләрини дүшүнән, йарадыҹы олан Аллаһу — тәаланын сәнәтинин инҹәликләринә вә гүдрәт әламәтләринә ҝөрә билән бу мүтәфәккир бүтүн һалларда түкәнмәз бир севҝи илә Аллаһы анмышдыр. Антик вә орта әср мүсәлман Шәрг философларынын зәнҝин ирсиндән бәһрәләниб өз сәләфләринин тәлимләрини инкишаф етдирәрәк йени бир систем йарадан даһи мемар, орта әср Азәрбайҹан интибаһынын бу даһи нүмайәндәси Фәраби, Ибн Сина, Бируни, Бәһмәнйар кими заманынын ән бөйүк енсиклопедисти олмушдур.
Әҹәми өзүндән әввәлки антик вә мүсәлман философларынын мүлаһизәләрини йенидән ишләйиб мемарлыг формалары шәклиндә шәкилләндирмиш, кейфийәтҹә йени бир зирвәйә галдырмышдыр.
Әҹәми дөврүндә заманын ән бөйүк енисклопедисти олан даһи философларын билик даирәсинә рәнҝарәнҝ вә бир-бириндән фәргли фәнләр дахил иди. Ҹәбр вә диалектика, һәндәсә вә софистика, кимйа вә риторика, мәнтиг вә тәбиәт, астрономийа вә стилистика, ҹоғрафийа вә астролоҝийа, тарих вә мифолоҝийа вә с. Сәнәткарын йарадыҹылығында бир — биринин ичәрисинә һопмуш бу мүхтәлиф үнсүрләр бүтөв бир шәкилдә тәзаһүр етмиш, бу исә орта әср мүсәлман Шәрг интибаһынын надир инҹиләринин — мемарлыг әсәрләринин мейдана чыхмасы илә нәтиҹәләнмишдир.
Бу шәкилләнмә, гурулуш, бу вар олуш мәсәләсинин өзүнү йахшы дүшүнүб , идракымызын вә билийимизин йетдийи гәдәр дәрк етмәйә чалышсаг, бунун нә гәдәр дәрин, мүхтәлиф елм саһәләри илә әлагәли олдуғуну гәтиййәтлә анларыг. Бәшәриййәтин билҝи вә идрак даирәсинә ҝирән елм вә фәнләрин бу шәкилләнмә илә әлагәли олдуғуну тәсвир етдикдән сонра һәлә кәшф едилмәмиш адлары бәлли олмайан нечә ҝизли елмин бунунла әлагәли олдуғуну етираф едәрик. Һалбуки «Бу һәгиги ағыл нәзәри дүшүнҹә илә билинмәз. Бәлкә бу фәнн илаһи кәшф йолу илә анлашыла биләр вә руһларына такылан аләм сурәтләринин әсли бундан бәлли олар»[80. с. 23]. “Инсанлар үчүн билик һансы сәвиййәдә олурса олсун, йенә дә ачылмайан вә Аллаһ билҝисинә һәвалә едилмәси ҝәрәкән ҝерчәкләрин һеч бир заман түкәнмәйәҹәйини, мәһсулларын вар олаҹағыны билмәк вә етираф етмәк бәшәр елми үчүн бөйүк бир олғунлуг вә инсанлығын гайәси үчүн бөйүк бир хейир демәк олдуғу анлашылыр. Илаһи елм бүтүн варлығын үзәриндә бәргәрар олдуғу әзәли бир елмдир. Елмин рүтбәси бүтүн рүтбәләрин үстүндәдир. «Чүнки, елм мәлума табедир… Мүмкүн варлыглар йохлугдакы әсилләри үзәриндә сабитдирләр» [80. с. 109]. Арашдырма обйекти сечдийимиз Әҹәми сәнәтиндә ҝөстәрдийимиз кими елә ишарәләр вар ки, онлары узун-узады арашдырдыгдан сонра мәналары сезилмәйә, сонра да онларын инкишафы илә ҝерчәк мәналары анлашылмаға башлайар.
Бу нәһәнҝ симанын йарадыҹылығынын һәгиги өнәмини вә мәнасыны йахшы дүшүнсәк ҝөрәрик ки, әсәрләринин мәнасы һагдыр. Һагг олан һәр һансы бир шей өзүнү бирбаша вә долайы йолла ҝөстәрир.
Истәр дыш, истәр ич дүнйайа дәриндән вагиф олмаг йолу илә әлдә олунан билик бир сыра дәлилләрә әсасланан нәзәри биликдән үстүндүр. Һәгиги елм саһиби оланлар, бүтүн пейғәмбәрләр, бөйүк алимләр онун бирлийинә инанан мәшһур философлар шаһидлик едирләр.
Бу чағда йашы билинмәйән Елдәнизләрин пайтахт шәһәрләриндән бири олан Нахчыван өз тарихинин ән зәнҝин мәрһәләсини йашамыш, тәкҹә Азәрбайҹанын дейил, йахын Шәргин мәшһур мәдәниййәт вә мемарлыг мәркәзләриндән биринә чеврилмшдир. Орта әср һармонийа идейа тәлиминин ҝөркәмли нүмайәндәләри, енисклопедик биликли Нахчыван мемарлары мүхтәлиф үсуллар йаратмыш вә тәтбиг етмишләр. Һәмин дөвр елми вә мемари биликләрин нәтиҹәси олан өзләринин тәкрарсыз бичими вә ҝөзәллийи илә елм вә инҹәсәнәт нүмайәндәләринин диггәтини заман-заман өзүнә ҹәлб едән Әҹәми мемарлыг нүмунәләри һаггында мүхтәлиф фикирләр бир чох елми мәнбәләрдә өз әксини тапмыш, мүхтәлиф елми бахышларын мейдана ҝәлмәсинә сәбәб олмушдур. Һәлә ХIХ әсрин әввәләриндә Нахчыванда олан франсыз сәййаһы Дүба де-Монпере Мөминә хатун түрбәсинин китабәләрини Петербурга ҝөндәрмиш, Н. Ханыков, М. Делафуа вә башга алим, шәргшүнас вә сәййаһлар абидәләр һаггында мараглы фикирләр сөйләмишләр.
Шәрг мемарлыг сәнәтинин шаһ әсәри олан Мөминә хатун түрбәсинин илк әтрафлы елми тәдгиги ХIХ әсрин сонуна аиддир. 1897-ҹи илдә Нахчывана ҝәлән Алман мемары Е. Јакобстал абидәни һәртәрәфли тәдгиг етмишдир. Өз тәдгигатыны 1897-ҹи илдә Алманийада китабча шәклиндә нәшр етдирән Јакобстал бу әсәриндә Јусиф Күсейир оғлу түрбәси һаггында да мәлумат вермишдир. Нахчыван абидәләри һаггында һәлә о заман гәрб мәнбәләриндә мәлумат верилмәси бу абидәләри мәшһурлашдырмыш, бир чох Шәргшүнас вә алимләрин диггәтини өзүнә ҹәлб етмишдир. 1939-1940-сы илләрдә Әҹәми әсәрләри бир груп мемар тәрәфиндән тәдгиг едилмишдир. Әҹәми сәнәтинин өйрәнилмәси саһәсиндә материаллар ичәрисиндә
Л.Бретанитскинин, К. Мәммәдзадәнин, Ә.В. Саламзадәнин,Ҹ. Гийасинин әсәрләрини гейд етмәк олар. Узун илләрдән бәри тәдгиг едилән гәдим вә орта әср һармонийа идейа тәлими материалларына әсасланан арашдырма нәтиҹәсиндә айдын олур ки, Әҹәми мемарлыг абидәләринин гурулушлары каинат вә онун һиссәләринин- ҹансыз вә ҹанлы тәбии варлыглырын гурулушлары илә ейнилик тәшкил едир. Биз дә каинатын һармоник гурулушу олан, һармонийа нәзәриййәсинин мемарлыг формалары шәклиндә маддиләшән Әҹәми йарадыҹылығынын арашдырылмасында бу принсипә әсасланмышыг.
Антик дөврдән башлайараг һарморнийа идейа тәлиминин бөйүк нүмайәндәләри Аристотел, Платон, Евклид, М. Витрувий, Әл Гәзали, Ибн Сина, Әл Фәраби, Әл Харәзм, Ә. Бәһмәнйар, Н. Ҝәнҹәви, Ј. Сүһрәвәрди, Ибн Һалдун, Ибн Әрәби ирсиндән файдаланмыш, сон дөврләрдә һармонийанын мүхтәлиф проблемләринә һәср едилән чохсайлы елми әдәбиййатлардан ҝениш истифадә етмишик:
1. Авропа; Ҝ. Вейл, Виолле-ле-Дйук , М. Гик , Л.Ј. Лауер, Массел, Л. Карбузйе. 2. Орта Асийа; Н. Б. Бакланов, М.С. Булатов, Е. И. Гаганов, П. Ш. Заһидов, Л. И. Ремпл
3. Русийа; И. Ш. Шевелйев, А. Б. Шубников, А. К, Кончик.
4. Түркийә; Д. Туна, Ерол Ҝүнҝөр, Доған, М. Әрсой, О. Асланапа, С. Айдын, Е. Һ. Јазар,
М. Хәлил.
4. Азәрбайҹан. Л. Бретанитски, С. Дадашов, Ҹ. Гийаси, Х. С. Мәммәдов, Г. М. Әлизадә, К.М. Мәммәдзадә, Н. Рзайев. Ә.В, Саламзадә, М. Ә. Рәсулзадә.
3. Иран; Бәхтийар, Әрдалан. С. Һ. Нәсир, Һ. Зәмәршиди.
Гадир Әлийев. “Мемар Әҹәми Нахчывани
йарадыҹылығында аһәнҝдарлыг”
китабындан.
