Гоч бүрҹүндән башланмыш, икинҹи һәjат
Дүнjа туфаны әрәфәсиндә, jер күрәсиндә нә баш верирди?
Јер күрәсинин нүвәси о дәрәҹәдә активләшмишди ки, jер күрәсинин дәрин гатларында вәjер үзүндә олан бүтүн күтләләр тәлатүмә ҝәлмишди. О, тәлатүмләр нәтиҹәсиндә сулар, су һөвзәләри нүвә активлиjинә уjғун олараг далғаланырды.
Бунлара сәбәб исә, jер күрәсинин нүвәсиндән башламыш күрә боjу ешидилән ваһимәли, уғулту сәси иди. Санкиjер күрәси үсjана галхмышды, үсjан едирди.
О Ишыг тезлиjи сүр`әти чох ҝүҹлү олдуғундан, сулары далғаландырыб, сулар һәрәкәтә ҝәлмишди. Торпаг сәтһи партлаjыб, дашлар парчаланырды. Бир анда баш вермиш оjер үзү тәлатүмү чох ваһимәли иди.
Буjер үзү тәлатүмүнүн нәтиҹәсиндә, о дөвр инсанлар, су далғалары вә күрә тәлатүмү арасында галараг вә әтрафда ҝөрүнәнjүксәкликләрә, дағлара, гаjалара тәрәф дартынырдылар. Су далғалары өзү илә ҝәтирмиш мүхтәлиф әшjа, предмет, ағаҹлар о инсанларын су ичәрисиндә, судан хилас олмагларына да, көмәк едирди(мараглы бир һал да, ондадыр ки, әксәр, һеjванлар үзә билирләр. Амма инсан, үзмәjи көмәк васитәләри илә өjрәнир. Индики һалда, jер үзүндә нечә милjард әһали варса, онун аз бир һиссәси, суда үзмәjи баҹарыр. Әксәриjjәтинә үзмәк чәтин ҝөрүнүр).
Су ишәрисиндә олан о инсанлар ҝүҹлә, сулара, далғалара ҝүҹ ҝәләрәк туфандан дағлара, гаjалара, дашлара тәрәф истигамәтләнәрәк хиласа ҹәһд едирдиләр. Ҝөрүнән о дашлар, гаjалар да, онлара бир хилас үмиди вә инамы верирди. Ҝүҹ сәрф едәрәк, бири-биринә көмәк едәрәк, ҝүҹлә о дашларда, о гаjалар үзәриндә судан хилас олурдулар. Туфан сакитләшдикдән сонра о гаjалары, о дашлары, Ҝәм – гаjасы, ҝүҹ гаjасы, хилас гаjасы ады илә адландырдылар, jаддашларда тарихләшдирдиләр.
Үмумиjjәтҹә кечмиш дөврдә бәдии әдәбиjjатда, һәлә ΧІΧ — әсрин өзүндә дә, Ҝәм – ифадәси ишләдилирди. Ҝәм – ҝүҹ, бир jерә топланмаг, бирликдә ҹәм олмаг, ҝүҹ ишләтмәк мә`на дашыjыҹысы иди. Јәни ки, чох сонракы тарихи мәрһәләләрдә jаз вахты деjирдиләр ки, “ҝәм вахтыдыр, торпағы ҝәмләмәк вахтыдыр, ҝәм сүрмәк вахтыдыр”.
Јәни, ҝәм — ин бир мә`насы, ҝүҹлә, ҝүҹ сәрф едиб, далғалара гаршы ҝүҹ сәрф едиб, “бирликдә хилас олдуг” — jаддаш дашыjыҹысыдыр. Она ҝөрә о инсанлар хилас олдуглары саһәjә, әразиjә ҝүҹлә — ҝәмлә, судан бирлиjә jығышдыгларыны, jаддашлашдырыблар.
Јаз вахты, әкин, шум вахты бир ифадә ишләдәрдиләр ки, “Ҝәм етмәк, торпағы шум етмәк, Буға илә олар”. Буна исә чох бөjүк сәбәб вар иди. Сәбәб ондан ибарәт иди ки, о дөвр инсанлар ҝөj гүббәсиндә һәрәкәтдә олан (jери дәjишән) Бүрҹләр онлара мә`лум иди вә адлары да, мөвҹуд иди.
Амма дүнjа туфанындан сонра, о бүрҹләрин ад мә`налары да, дәjишилмәjә башлады. Олан бүрҹләр әрәфә вахтына уjғун , һадисәләрә уjғун олараг адландырылыб, ардыҹыллашдырыб, илк jер үзү тәгвимләри мә`насы дашыjыҹыларына кечди.
Јәни jаз вахты ҝүнәшин “Гоч”- бүрҹүндән, “Буға” – бүрҹүнә кечән әрәфәдә (индики тәгвимлә, феврал аjынын 18-дән, март аjынын 18 — зи әрәфәси, бу туфан әрәфәси вә туфанын даjанмасы әрәфәси кими характеризә олунурду. Һәjатын jенидән башламасы, тәзәләнмәси, jениләнмәси jаддашы иди) торпағын ҝүҹә, вәҹдә ҝәлмәси, торпаг алтында олан бүтүн биткиләрин ҝөрүнмәси, ҝүҹлә, ҝүҹ сәрф етмәклә боj артмасы әрәфәси һесаб едилирди. Сәбәбләрдән бири дә, о иди ки, Буға бүрҹү ҝөрүнән әрәфәдә, туфандан хилас әрәфәси, суjун чәкилмәjә башлаjыб, jер үзүндә һәjатын бир дә, башламасы мә`насы анламы иди.
Бу әрәфәдән сәмада ҝүнәшли ҝүнләрин башламасы, һава, торпағын истинмәси, jени һәjат бәхш едирди.
Ҝүнәшли ҝүнләрлә, ағ булудлар топалашыб, һәрәкәтә ҝәлди, дүнjасыны дәjишәнләр jад олунду, дириләр бири – биринә даһа да, меһрибан олду. О инсанлар арасына меһрибанчылыг бир дә дөндү, бир дә гаjытды.
Туфандан сонра, судан хилас олунмаjанлара мәзарлар газылды. Илк мәзарлара вә мәзарлыглара jерләр аjрылды. О мәзарлыглар мә`на, jаддаш дашыjыҹылары һесаб олунду.
Туфан вахты әтрафда олан дағлар, гаjалар ниҹат вә хилас дашлары һесаб олдуғундан, илк мәзар дашларына, “онлар уҹалыглара jүксәлди” – анламы илә, һүндүр енсиз дашлар сечилди. О дашлар үзәринә говв, гавв, чахмаг дашлары васитәси илә, туфан вахты, туфан әрәфәси, ҝүнләри һәкк олунду (епитафиjа – мәзар үстү jазы геjдләри). Дәфнләр илкдән олдуғу кими, мәзарлар газмагла иҹра олунду.
Илкдән олдуғу кими бир jаддаш дашыjыҹысынын давамы кими о jаддашы сахладылар ки, инсан, ҹанлы бу jер аләминә “өртүлү” – аләмдән ҝәлдиjиндән, өртмәклә, өртүлмәклә бу jер аләминдән, дүнjадан көчүрләр jаддашы иди. Фәрг етмирди инсан һансы мөвге тутмуш олса да белә, о инсана чох әзиз вә диггәтлә jанашманын нәтиҹәси һесаб олунурду.
Бу дүнjадан көчән һеч бир ҹанлынын ачыг саһәдә галмасы гәбул едилә билмәjән бир һал иди. Инсан — инсаны, ҹанлыны әзиз билмәси, инсан мәхсусиjjәти jох, инсан мәнсубиjjәти иди. (Мәхсусдур аjры, Мәнсубдур аjры)
Мәзар үзәриндә ишарәли олан о дашларын (чох-чох сонралар “баш дашы”- кими адландырылды), илк мәзарларын сәмти, Ҝүнәшин сүбһ вахты, Уш әрәфәсиндә чыхма истигамәтинә доғру олараг газылды. “Сән Ишыға, говушдун, һамымыз о ишыға говушаҹағыг” — деjәрәк, дәфн едилирдиләр.
Һәмин мәзарлыглар вә мәзар дашлары еjни вахтда агибәт сонлуғу jох, инсанын jүксәк варлыг олдуғу, jүксәкләрә говушар мә`насы дашыjырды.
Мәзар дахили вә диби, дашла кип өртүлүрдү. Она сәбәб jох, мә`на вар иди, инсанлар дашларда, гаjаларда судан хилас олдулар анламы дашыjыҹысына чеврилди.
Бир сәбәб дә о иди ки, бир чохлары туфан вахты зәдәләрдән, алдыглары jаралардан вә өзләриндә ола биләҹәк, бә`зи хәстәликләри (онларын мүхтәлиф типләри) мәзардан, торпаг jаддашына сүзүлмәсин, кечмәсин.
Дәфндән сонракы мүддәтдә, jағаҹаг jағышлар, торпаг сәтһиндән сүзүләркән, сүзүлүб кечәркән о виҹудларда (ҝедән биоложи просесләрин нәтиҹәләриндән) о сулар, өзүндә (“о һаллары”) jаддашлашдырыб, jер алты сулара говушдурмасын.
Јер алты сулар, jер алты чаjлар чох мүрәккәб шәбәкәдир. О jер алты чаjлар, дәрин гатларда, чох сүр`әтлә jер күрәсинин екваторуна тәрәф (шәбәкәли) чатыб, ҹәм олуб орадан ики гүтб арасына паjланыр, сүхурлары, гатлары jениләшдирир. Бир дә ики гүтб арасындан, екватора тәрәф сәмтләниб, даjанмадан ҝүҹлү су ахыныдыр.
О “jаддаш” — дашыjыҹысы булаг, кешмә, кәһризләр, чаjлар васитәси илә, (бир дә “о һаллар”) jер сәтһинә галдырылмасын. Торпаг, биткиләр, су, о “һалларын дашыjыҹысына” – чеврилмәсин. Ҹанлылар да, гида илә, су илә о һалларын “дашыjыҹысына” — чеврилмәсин. О шәртләр ганун деjилди, ола биләҹәк нәтиҹәләр кими, нәзәрдә тутулурду.
Туфандан сонра хилас олмуш инсанлар арасында Һәзрәти Нуһ сәмалара бахыб-бахыб, “Инсанлар бу әразидә хилас олдулар. Бахын ки, Ҝүнәшин, күләjин, булудларын, jағышларын, суларын, долуларын, әразиси олмаз. Онлар jер үзүндә һәрәкәтдә олар, бүтүн ҹанлыларла бәрабәрлиjи бөләр, бөлүшдүрәр. Чүнки онлар jер үзүнүн һәр тәрәфиндән ҝәләр, jер үзүнүн һәр тәрәфинә jаjылар, онларын әразиси олмаз, онлар бүтүн әразиләрә чатар, онларын гаршысыны кәсән дә, олмаз”- деjә хитаб етди.
О инсанлар арасына, әтрафа, сәмаjа көклү олараг бир меһрибанчылыг, бир тәшәккүрлүлүк инамы jарада билди. Ынсанлар чох сонралар ҝөj гүббәсинә Кәһкәшан, бүрҹләрә исә, Кәшанә деjәрәк сеjр едирдиләр.
Туфандан сонракы илк мәзарлар, анҹаг мәзарлыглар кими характеризә олунмады. О мәзарлар мә`на дашыjыҹыларына, jаддаш дашыjыҹыларына чеврилдиләр. Мәзарлар үзәриндә jерләшдирилән һүндүр, енсиз дашлар бир мә`на дашыjырды ки, ҝәләҹәк инсанлара, төрәjәҹәк өвладлара бир jаддаш дашыjыҹысы олсун ки, туфан вахты инсанлар гаjаларда, дашларда ҹәм олдулар.
Туфана ҝүҹ ҝәрдиләр, синә ҝәрдиләр, дашларда хилас олдулар ки, инсан төрәмәси дә, давам етди (туфан әрәфәсиндә, судан хилас олмаға, башга бир хилас васитәси олмуш олса иди, чох ҝүман ки, о хилас васитәсини тарихләшдириб, jаддашлашдыра биләрдиләр вә бу тарихи jаддашлашдырмаға лабүд оларды).
Амма, дүнjа туфанындан әввәл, jер узундә jашаjан бәшәриjjәт, евләнирди дә, бу дүнjадан көчүрдү дә. Туфан әрәфәсинә гәдәр бу дүнjадан көчән инсанлара “О, илкинә говушду” – дүшүнҹәси илә, jанашырдылар вә мәзарлар үзәриндә нәсил, төрәмә рәмзләри илә, мүхтәлиф ишарәләрлә ишарәләнирди.
О төрәмәнин хүсусиjjәти, давранышы, инсанлар арасында тутдуғу мөвге танытма “тамға” ишарәләри илә, символизә олунурду. О тамға ишарәләри илә jанашы, мүхтәлиф тәбии рәнҝләри үзләринә чәкмәклә ишарә, билдириш дашыjырды.
Дулусчулуг (сахсы, ҝил габлар, әшjалар) үзәринә ишарәләр (тамға) вә бу кими башга мә`мулатларда, о мә`мулатын кимә, ким тәрәфиндән һазырланмасы илә jанашы, һансы нәслә, төрәмәjә аид олдуғу билинсин. О ишарәләр, символлар, орнаментләр нәсил (глан-клан) билдириши иди.
О ишарәләр, тамғалар о дөвр инсанларын вә нәсилләрин бири – бири арасында танытма ишарәләри олмагла, онларын хасиjjәт, давраныш, тутдуғу мөвгеjини билдирирди. Сонралар о ишарәләр, символлар, тамғалар баjраг шәклинә, атрибут шәклинә гәдәр ҝәлиб чыхды. Туфандан сонра хилас олмуш инсанлар дашлара, гаjалара өз нәсил, төрәмә ишарәләрини тамғаларыны да ишарә етдиләр. Онларла jанашы дашлар, гаjалар үзәринә ән мүһүм ишарәләр арасында буjнузлу Гоч, Буға шәкилләри һәкк етмәк исә о туфан әрәфәсинин Гоч бүрҹүндән, Буға бүрҹүнә кечән әрәфәдә баш вердиjи ишарәләнирди.
О геjдләр, о ишарәләрлә jанашы, даш китабәләрдә о дөвр ишләдилән һәрифләр дә, һәкк олунурду. Бу ҝәләҹәкдә бөjүjәҹәк, ушагларын, төрәмәләрин өз “даш jаддашы” – дашлашаҹаг jаддашында, бу давамлы әлифбасы олаҹагды. Бу әрази, туфандан сонра, инсанлығын бешиjи, нәнниси адландырылды.
О дөврдән сонракы тарихи мәрһәләләрдә бир чох әразиләрдә даш үзәриндә газылмыш буjнузлу гоч, буға шәкилләри она ишарә иди ки, jер һәjаты “бу әрәфәдә”, дүнjа туфанындан сонра икинҹи дәфә башлаjыб. Бу ишарәләр бүтүн бәшәриjjәтә jаддаш төвсиjjәси иди.
О инсанлар, бир чох һаллары, jаддашлашдырырдылар. Ән бөjүк jаддаш, су jаддашы, һесаб олунурду. Чүнки, Суjун — jаддаш дашыjыҹысы олмасы о инсанлара бир даһа, jад олунду ки, “суjа меһрибан олаг, судан – су илә хилас олдуг, истәкләримиз, дүшүнҹәләримиз хилас етди бизи, суjа деjилән һәр сөз, һәр дүшүнҹә, сулар арасында долашар, әзабыны, дәрдини, хәстәлиjини демә суjа, о өзүндә дашыjар, о өзүнә (сәнә), гаjтарар. Меһрибанчылығы, истәкләрини, һәсрәт чәкдиjини, севинҹини де суjа, тапа билмәдикләрини де суjа, сулар — суларла долашар, көмәк ҝәтирәр сәнә. Суjу әзиз сахла, әзиз бил, су ҹандыр, ҹанындыр — ҹаныны әзиз сахла”.
Гәрибәдир, jер үзүнүн jаддаш дашыjыҹысы судур, инсанын jаддаш дашыjыҹысы исә, гандыр. О да маjе, бу да маjе. О да ахыр – ахмададыр, ган да ахыр – ахмададыр. Јаддаш һалларыны дашымагдадыр. Үрәjи дә, һәрәкәтә ҝәтирән, елә гандыр. (Үрәк дахили үзв кими, ганы һәрәкәтә ҝәтирмир, ган ҝүҹлә һәрәкәтдә олуб, үрәjин мәдәҹикләрини һәрәкәтә ҝәтирир).
Бу әрәфәдә Һәзрәти Нуһдан о инсанлара бир хитаб да вар иди, о тәшәккүрлүлүк хитабы иди. Һәзрәти Нуһ о инсанлара деjәрди ки, “Тәшәккүрлү олаг — Ҝүнәшә, суjа, торпаға. Инсан төрәмәсинә көмәк едәр, jашадар онлар.
Башын үстүндә Ишыг, судан хиласын — торпагда олду, торпаг әзиз олду, хиласкарын олду. Зор, зоракылыг гаршысында даjанмалы олсаг, бир овҹунда даш, даjандығын торпаг, башын үстүндә Ишыг.
Дүз ол, дүзҝүн ол, хиласын ондадыр. Һәр һансы бир ишә башламамышдан әввәл дүшүн, о едәҹәjин иш, нә илә нәтиҹәләнәр, сону нә илә олар”.
Сәфәрә, узаға ҝедән оғулларына, онларын jанында ҝедәнләрә төвсиjjәси вар иди, “бир чимдик дуз, бир чимдик торпаг, овҹунда бир гисим су, jоғур онлары бирликдә, jумурула онлары бирликдә, jолуна jолдаш ет онлары бирликдә, ниҹат олар, о jоллар сәнлә бирликдә.
Чәтинлиjә, саjғысызлыға дүшсән даjан, сағ аjағыны jерә, торпаға вур, вур jерә. “О” — Биләр, торпаг биләр, деjәрсән онда. Ҝөjләри, сәмалары чағыр әмин ол, ешидиләр онда”.
Бу шәрһләрин сонунда деjилирди ки, “Әмин ол ки, jанлыш олмаз. Танрыjа хитаблар jанлыш олмаз, әмин ол ки, Танры jанлышлары Гәбул етмәз, Әмин ол ки, Танры jанлыш демәз, сәнин дә хитабларында әмин ол ки, “О”– на jанлышлар олмаз”.
Сонракы тарихи мәрһәләләрдә, Әмин сөзүндә “ә”- дүшүб, “А”- илә әвәз олунуб. Ынсанларын дилиндә Амин олуб.
Танры – О Танрыны таны, өзүнү таны, Танрыны неҹә таныjаҹагсанса, өзүнү елә таныjаҹагсан. Әмин ки, Әмин.
Ваһид Рзаев.
