Зәр, Азәр

Јер үзүнүн ән мүһүм вә тәксиб олунмаз тарихләриндән бири, Сәмави Китабларда геjд олунан, Һәзрәти Нуһ дөврүндә баш вермиш Дүнjа туфаныдыр. Бу аналожи һадисә тез-тез, ардыҹыл олараг баш вермәдиjиндән, һәмин Сәмави Китабларла jер үзү инсанларына о Дүнjа туфаны һагда билҝи верилиб. 

О билҝиләрлә, jер һәjатынын Һәзрәти Адәмдән сонра, jер үзүнүн икинҹи атасы, Һәзрәти Нуһ олдуғу билдирилиб. Бунунла jанашы, мәтнләрдә Әсһабүл-Кәһф (jедди Кимсәнәләр), Азәр оғлу, Һәзрәт Ибраһим вә бу кими, мүхтәлиф мүһүм информасиjалар да, өз әксини тапыб.

Амма, бунларла jанашы олараг, дүнjа туфаны әрәфәсиндә Һәзрәти Нуһ, аиләси, вә о дөвр судан хилас олмуш инсанларын мәскунлашдығы, jашадығы әрази вә о әразинин тарихи ады да, jер үзү инсанларына мә`лум олуб.

   Бизим, о дөвр, ҹоғрафи әрази адлығымыз, (Туфана гәдәр, туфандан сонра) Билгамыс дастанында Һәзрәти Нуһ дөврүндә, “Ур”- олдуғу геjд олунур. Бу, Әждәр Фәрзәлинин “Тәкрар олунмаз Абидәләр диjары” адлы мәгаләсиндә, “Билгамыс 1985 с. 8, тәрҹүмә Исмаjыл Вәлиjевиндир” – она истинадән геjд олунуб. 

Ону да демәк jеринә дүшәр ки, “Ур” – ла әлагәдар олан бир чох тарихи адлыглар сахланылмагда, галмагда, ишләнилмәкдәдир. О туфан әрәфәсиндән сонра, о дөврүн инсанлары, Һәзрәти Нуһ хиласы вә хиласкарлығыны унутмаjараг, һәмин Ур әразисиндә Һәзрәти Нуһа тәшәккүрлүлүк мә`насында әразидә бир чох jерләри Онун ады илә чағырыб, адландырмаға башладылар. Бунунла бәрабәр әрази Нуһун туфандан хилас етдиjи, әрази кими дә, характеризә олунмаға башлады. Нуһ чыхан, Нухчу-ван (ван-әрази) вә с.
Мараглы олан һадисәләрдән бири, дүнjа туфанындан хилас олмуш Нуһ аиләси вә о дөвр инсанлар, су чәкилмәjә башландыгдан сонракы әрәфәдә, jер үзүндә, локал зәлзәләләр баш вермәjә башламасыдыр.
Зәлзәләләрлә планетимиздә, jени релjеф, jени гатлар, сүхурлар, jүксәкликләр, чөкәкликләр ,торпаг сүрүшмәләри илә дә, мүшаһидә олунмушдур. Чүнки jер үзүндә jени һәjат шәртләри, jени дәjишикликләр башланырды.
Дүнjа туфанындан сонракы мәрһәләләрдә, суjун тәдриҹән чәкилмәси әрәфәләриндә, әразидә jерләшән, Ағры – дағы дәфәләрлә, ардыҹыл вулкан пүскүрмәләри илә, мүшаһидә олунуб. 

Бу әрәфәдә, jер үзүнүн jениләшмәси, әразиләрдә jени Илаһи Ишыг, саһәләри кими “бәjан”, олунурду. Бу һаллар да, зәлзәләләрлә мүшаjәт олунуб. О Ишыг саһәләриндән бири дә Азәрбаjҹан, Нахчыван әразиси иди.
Јер үзүндәки jениликләриндән бири дә, Азәрбаjҹанда, Абшеронда, хүсуси илә, Нахчыван әразисиндә, бир чох jерләрдә, jер алтындан галхан, ҝөрүнән аловланан ода, Ата-ш (jә`ни Ата, Илк, Апарыҹы, Ишыг Саһиб Олан – она “ш” сонлуғу илә тәләффүзү, Ишығын, истиjә чеврилмәси анламы дашыjыҹысыдыр) ады вердиләр. “Ата” – кәлмәси, дүзүнә вә jа әксинә деjилдикдә дә, о дәjишилмәjән (ҝүзҝү еффекти), сабит олан, дәjишмәз, мүтләг олан, анлаjышы кими дә, гәбул олунуб. 

Бүтүн һәрәкәтләрә, башланғыҹлара вә түкәнмәjән давамиjjәтә, сәбәб кими “Аташ”- Ишыг вә истыси олан, Мүтләг олан, анламы дашыjыҹысы иди. Јанар дағы, торпагдан галхан, шөләләнән од, Аташ – ҝәһ (ҝүҹ), кими дә адландырылырды.
Нахчыван шәһәр истигамәтиндән Гәрб сәмтиндә олан дағда, вулкан пүскүрмәләри сакитләшдикдән сонра, Нахчыванда, Ҝәми – Гаjадан ҝөрүнән (гәрб истигамәтә) дағын парлаг Ишыг сачмасы, о дөвр инсанларда Ишығын, одун ҝөрүнмәси, бир севинҹ бир мараг доғурду. 

Туфана гәдәр олан мәрһәләдә о инсанлар оддан истифадә едирдиләр. Бу әрәфәдә ҝөрүнән, шөләләнән одун, аловун ҝөрүнмәси гәрибә деjилди, гәрибәлик онда иди ки, Ағры – дағда баш вермиш о вулкан пүскүрмәләриндән сонра, о дағ, Зәрли Ишыг сачырды.
Амма, хилас олмуш о аиләләрә, о инсанлара, о әрәфәдә од, исти әлдә етмәк, чох чәтинлик төрәдирди. Амма Ишығын, одун ҝөрүнмәси, шөләләнмәси санки о инсанлара бир севинҹ, мүждә, бир хилас, үмид бәхш етди.
Чүнки бүтүн бәшәриjjәтин, бүтүн ҹанлыларын, бүтүн варлыгларын, jер күрәсинин өзү, мәркәздә jерләшән нүвәси дә, Ишыға, исти илә Аташ-а мөһтаҹ jараныблар. Төрәдиҹи, Төрәдәҹәjини — истидә, исти илә Төрәдир! (Ана исти, бала исти).
О әрази вә әразидә хилас олмуш Нуһ аиләси вә о инсанларын хиласына да, бир сәбәб олмалы иди. Әразинин бә`зи саһәләриндә торпаг алтындан шөләләнән од, дағда ҝөрүнән од, Ишыг, о әразиjә, Каинат Бәхшы вә Каинат Бахышы иди.
Әрази вә о дөвр инсанларын, нә үчүн хилас олундуғу Ишыгла, исти илә о әразинин бир “Диггәтдә” – олдуғу кими, характеризә олуна биләрди. 

Бәхш олунан о ишыг, о парлаглыг, о алов, онун әламәти иди ки, дүнjа туфанындан сонракы олан, бүтүн мәрһәләләрә, һәjата, jашаjыша башланғыҹ, төрәдиҹи Ишыг әламыти кими бәjанлашсын. (Зәр, Ишығын — паj һиссәсидир. О, зәррә, чох парлаг, чох тәрәфли, һәрәкәт траjекториjаларында даjанмаjан, бири-биринә дәjмәjән, тохунмаjан, күтләси олуб, чәкиси олмаjан, вахта-замана сығмаjан, Каинат боjу һәрәкәтдә олан, бүтүн күтлә вә варлыглардан маниәсиз вә чох сүр`әтлә кечән вә бүтүн варлыгларын төрәмәсинә, Апарыҹы ишығын, паj, һиссә, Зәррә һалыдыр). 

О инсанлар севинҹлә, инамла даға тәрәф ҝедәрәк, о дағын әтәjиндә ҝөрүнән торпаг алтындан шөләләнән ода, марагла бахырдылар. Мараг вә зәруриjjәтдән о оду, өзләринә тәрәф, Ҝәми гаjаjа тәрәф, (һәләлик дағлара, дашлара, гаjалара сығынмышдылар) апармаг һагда дүшүнмәjә башладылар. Мәсләһәтләшмәләрдән, мүхтәлиф дүшүнҹәләрдән сонра белә бир гәнаәтә ҝәлдиләр ки, дағ әтәjиндән о оду, атәши бири-бириндән аралы, тонгаллар jандырмагла апармаг мүмкүн олар.
Ағры – дағдан, Ҝәми — гаjаjа тәрәф, илк тонгаллар, бири-бириндән аралы чатылды, галанды. Бир тонгалдан о бири тонгала оддан — од дашынды, алышдырылды. О тонгалларын сөнмәмәси вә нәзарәт едилмәси үчүн, исә, илк Каһинләр сечилди. Онлар одун, тонгалларын сөнмәмәсинә хидмәт едирдиләр. Бунунла одун, аловун, jаловун, һаловун тонгаллар галамагла, од мәсафәләрини гысалдараг, илк од, тонгал Ҝәми гаjаjа тәрәф истигамәтләнди.
Даһа ҝеҹәләрин мүддәтләри шән, мараглы олмаға башлады. Ҝеҹәләр одун, аловун, тонгалларын чох узагдан илк од мәнбәjнин Ағры – дағ истигамәтини, ҝөстәрмәси дә, һәjата бөjүк инам вә үмид верирди.
О тонгаллар артараг, узанараг Ҝәми-Гаjаjа , Аҝры – дағ әтәкләриндән Азәрбаjҹанын бүтүн бөjүк әразиләринә тәрәф бөjүдү, узанды, артды. Она ҝөрә ки, тонгалларын ишығы Говв, Гавв, Гафф дағы тәрәфдән башлаjараг, бөjүк саһәни, әразини, ҝеҹә-ҝүндүз, ишыгландырырды. 

Бу әрәфәдән башлаjараг бүтүн баш вермиш о һадисәләри, о дөврү, әразинин адыны, Танры Ишығы, jазын башланғыҹ анынын Гоч бүрҹүндән, Буға бүрҹүнә кечән әрәфәдә баш вердиjини, Зәр-ван әразисиндә, (сонралар Зурван, онун әкси jазысы Навруз) чахмаг дашлары васитәси илә, бүтүн даш, дағ, гаjалара дөjүләрәк о тарихи һадисәни ҝәләҹәк төрәмәjә билдирмәк үчүн ишарәләрлә (илк символлар) дөjүб jаздылар вә тарихләшдирдиләр. О илк даш үстү, гаjа үсту jазылар, тәсвирләр пәракәндә jох, ардыҹыл даш үзәриндә, китабәләр иди.Чүнки әл алтында олан анҹаг даш вар иди. Бу jер үзүнә, илк Сәлнамә jазысы олду, вә мин илләрлә jазылаҹаг бүтүн сәлнамәләрә, бир башланғыҹ олду. 

Истәр-истәмәз чох мараглы суаллар чыхыр ортаjа. О суаллардан бири, чох мараг доғуран, чох дүшүндүрүҹү бир мәгамда ондадыр ки, о дөвр, кәсиҹи, jонуҹу, дешиҹи метал аләтләр олмадығы һалда, о дөвр инсанлар әл, аjаг дырнагларыны неҹә гыссалдырдылар?
Әҝәр әл, аjаг дырнаглары гыссалдылмаса иди, нәинки jеримәк, һеч әллә дә, бир шеjдән тутмаг, jапышмаг да, мүмкүнсүз оларды. О дөвр о инсанлар сәринләр дүшәндә, су ичәрисиндән jығдыглары гәмишләри, даш алтында дөjәрәк пардаглаjыб, онларын көмәjи илә (о полад кәсиҹидән дә чох ити олур) мәишәтдә вә онларын васитәси илә бир чох, ишләрини jеринә jетирирдиләр. Суда, су һөвзәләриндә үзмәк үчүн дә, гәмишдән дүзәлдилмиш гаjыглардан да, истифадә едирдиләр.
Сонралар Ҝәми – Гаjа илә узагда ҝөрүнән Ағры – дағ арасындакы дүзәнҝаһа Әрләр, Әрәнләр – (саһибләр, әрази саһибләри, од, Ишыг саһибләри) дүзәнҝаһы адландырырдылар. Чох сонралар, “ә”- дүшәрәк, “а”- кими тәләффүз едиләрәк, “ Ар”, “Арлар” — кими әразинин, дүзәнҝаһын саһибләри, адланыблар. Бир чох алфавитләрдә, “Ә” – һәрфи олмадығындан, “ Әрләр” — сөзү, “а”- һәрфи илә, тәләффүз олунуб. Арлар — кими деjилиб.

Амма көклү ад дашыjыҹысы, Ур – (туфана гәдәрки әрази, ад дашыjыҹысы), сонра әлавә олунан исә, Әр – ( сонралар “ар”-кими, о әразинин Ишыг саһибләри), Дур – (галх, дикәл, вахтдыр, о замандыр, фикир — сөз сәниндир) сөзү, һәм әрази, һәм әразидәки саһибләр, һәм дә онун характери ҝөстәриҹиси, ады иди. Бунларын ҹәми олараг, бир ад дашыjыҹысы Ур-әр-дур- деjә адландырылдылар. (Урарду).
Амма о тонгаллар jанаркән, онун гырмызы, jандырыҹы вә ағрылы олдуғуну биләрәк о даға, о Ода — ағрылы, (пис мә`нада jох, бу әрази вә бу ишыглара даһа доғрусу, тохунулмаз олан “бәд фикирли олсан — ағрысыны чәкәрсән”, деjәрәк ону Мүгәддәс һесаб етдиләр). Онунла jанашы, даһа әразинин дә, Танры Бахышында, Танры Нәзәриндә олдуғу гәнаәтинә ҝәлдиләр.
Амма, бир һәгигәт дә ондадыр ки, сонракы тарихи мәрһәләләрдә Азәрбаjҹан вә хүсуси илә Нахчыван әразисинә һәрби jүрүшләр едән, бүтүн сәркәрдәләрин сон jүрүшү, вә бу jүрүшләрдән сүгут мәрһәләләри башлаjыб.
Хроноложи олараг, тарихләри изләсәк, бурада тәксиб олунмаз һәгигәтләр ашкар олунаҹаг. Сәркәрдәләрин, башга әразиләрә нәзәрдә тутдуғу jүрүшләрин уғурсуз агибәти, Азәрбаjҹандан, Нахчывандан башлаjыб, Нахчывана jүрүшләриндән дә елә, сүгутлары башлаjыб! Ишыг Саһибинә, Саһиб олмаг олмаз, чүнки бу әразинин Азәрбаjҹанын, Ишыг Саһиби вар.

Һәмин Гаф (говв), Ағры – дағы, Азәрбаjҹан әразисиндә, Нахчыванын (Гәрб истигамәтиндә) Түркиjә илә индики ҹоғрафи сәрһәддиндә, Әзәмәтлә jерләшир.
Ағры — дағ әтәjиндән, jер алтындан галхан од, мин илләрлә, әсрләрлә дашлар арасындан аловландығындан, узун мүддәт әрзиндә, о дашлар jанараг бөjүк, кичик (күтләсиндән асылы олмаjараг), чох jүнҝүлләшдиjиндән, о дашлара Нахчыванда,“пуфф”, “фуфф”, “туфф”- дашы деjибләр. 

Бу ады, она ҝөрә белә адландырыблар ки, jә`ни jүнҝул олуб (мәҹази мә`нада — пүләсән, ләләк кими учар) тикинти jүкүнә таб ҝәтирмәjән, тикинтиjә jарарлы олмаjан, бир даш кими адланбырыблар. Әлавә олан адлардан бири дә, “Дабан дашы”- jә`ни дағ әтәjинин дабанындан, ашағысындан jығылан, jанмыш, jүнҝүлләшмиш даш кими дә, адландырыблар.
Нахчыванда халг арасында деjәрләр ки, “туффағын дағылар, тиффағын дағылар”- бу деjим һеч дә, гарғыш мә`насы дашыjыҹысы деjил. (бу әслиндә, “етдиjин, едәҹәjин иш, бошдур, jүнҝүлдүр, о етмәк истәдиjин ишин, “jүкүнү”, дашымағына дәjмәз, о jүнҝүл, бош, мә`насыз бир ишә баш гошма, о дағылар”) хәбәрдарлыг мә`на дашыjлҹысы олуб.
Индики вахтда, бу әрәфәдә, һәмин Гаф, Ағры – дағы, jатыб jухламаjан анҹаг, “Мүрҝүләjән”- вулканик дағлар, сырасына аид олан дағдыр. 

Дағ – ады, гәрибә бир мә`на дашыjыҹысыдыр. Јә`ни “дағ вурар, дағлаjар, jандырар”. Дил, дилчилиjимиз Каинат өлчү вә мигjасында, о гәдәр зәнҝин олан бир дилдир ки, сөзләримиз һәм өзүнү, һәм дә елә, мә`насынын дашыjыҹысыдыр.
Дүзҝүндүр ки, О Ағры – дағла әлагәдәр саjсыз рәваjәтләр, мифләр, нағыллар вә сонда,” Әсатир” – jарадылыбдыр. Әсатирдә, һәмин Ағры – даға, Зевс тәрәфиндән Прометеj зәнҹирләниб она ҝөрә ки, Прометеj “ОДУ оғурлаjыб” — инсанлара вермишдир (jенә дә, од — ишыг). Гардашы Һеракл исә, ону хилас етмәк үчүн о Ағры — даға үз тутмушдур, jолда Гара дәниз әтрафында, Калхидадан кечәркән, Амазон гызлары илә орада растлашыб, сонра jолуну давам едәрәк, Гаф дағына, Ағры – Дағына чатараг, зәнҹирләри гырыб, гардашыны орадан хилас етмишдир.

Чүнки Бүтүн тарихи мәнбәләрдә, Ағры – дағы, Гаф дағы хиласкар, туфан мәрһәләсиндә о инсанлар онун әтрафында хилас олдулар,“хилас едәр”- кими, деjәрәк, бәjан етмәк истәjәрәк, мүхтәлиф мифләр, рәваjәтләр, әсатирләр jарадылыб.
Нахчыван әразисинә мүхтәлиф “бәһанәләрлә” едилән, саjсыз һәрби jүрүшләрлә, Ишыг мә`бәдләрини, атәшҝаһлары, тарихи абидәләри, даш үстү, гаjа үстү jазылары дағытмышлар, тарихи тикилиләр мәһф едилмишдир, бир чох ҹоғрафи ад, вә мә`на дашыjыҹылығыны, мәгсәдли олараг, дәjишмәjә чалышылмышлар.

Туфандан сонра, су тәдриҹән чәкилмәjә башлаjандан сонра, Һәзрәти Нуһ Үч оғлуну вә онларла jанашы о дөвр хилас олмуш инсанлардан сечәрәк, онлары аjры-аjры мүхтәлиф истигамәтләрә ҝөндәрди. Һәр бир оғлунун jанында она уjғун олан, ишыг, хеjирхаһлыг дашыjыҹылығына инамлы олан, инсанлары ҝөндәрди. Мәгсәд jох иди, анҹаг Ишыг әразисиндән, хилас әразисиндән, хилас олунмуш о инсанлар, хилас олмағы, хиласкарлығы апарырдылар ки, jени һәjат, давам етсын.
Һәр бир оғлу ата jурдундан, адәтләри, мәдәниjjәтләри, туфандан әввәл данышдыглары дили, дилчилиjи, елми вә.с ылә ҝедирдыләр.
Сонракы дөврләрдә онлардан төрәмиш олан нәвәләр, нәтиҹәләр, елә о һеҹада, о сөз көкүндә данышырдылар вә данышдылар да. О дил, дилчилик бу әразидән, Һәзрәти Нуһ дили, Зәр дили иди. (Дүнjа туфанындан сонра чох гысса вахт әрзиндә тәмамилә jени, башга бир дил тапыб, иҹад етмәjә истәсәjдиләр дә белә, бу мүмкүнсүз оларды.

Јени башга, мүкәммәл дил, дилчилик кәшф едилә билмәзди вә буна һеч еһтиjаҹ да jох иди. Дил, дилчилик бөjүк мүрәккәб бир систем олдуғундан, ону инсан истәдиjи вахт, “истәдиjи”-кими көкүндән дәjишмәк, башга ҹүрә системләшдирмәк гаршысында аҹиздир. Сөзүн, фикрин jөнү дәjишилә биләр, амма көкү, һеҹасы дәjишилмир).

Чох сонралар узаг, әтраф әразиләрдән Ата jурдуна, Баба jурдуна ҝәлән о төрәмәләр, илкдә олдуғу кими о дилдә, о һеҹада данышырдылар, һеч тәрҹүмәчиjә дә еһтиjаҹлары jох иди.
Онлар Баба jурдуна ҝәлән баба гонаглары идиләр. О гонаглар әрази һагда мә`луматлы олдугларындан, санки бир даһа Ишыға, Хиласа говушмаг истәкләриндә идиләр. Бу ҝәлишләр, Баба jурдунда, Ата jурдунда, Баба мәзарыны, зиjарәт едиб, о Бөjүклүjә тәшәккүр мә`насы дашыjырды.

Чох мараглы һаллардан бири дә, о иди ки, әразимиздә олан дуза, әтрафда гығылҹым сачан дашлара, бөjүк тәшәккүрлә бахыб, баба әразисиндән, өзләри илә ишыг паjы апарырдылар. О дашлары ки, бири-биринә вурдугда (чахдыгда) гығылҹым сачырды! О дашлара “чахмаг дашы”- деjәрәк, “чах”- зәрблә бири-биринә вурмаг, “маг”- исә ишыг сачан, Ишыг jаjан, ишығын “гығылҹымы”- кими адландырырдылар.

Әразимиздә вә дағ әтәjиндә олан гығылҹым сачан о дашлара, “говв”, “гавв”, сонракы мәрһәләрдә, тәләффүсләрдә “в”-дүшүб, “ф”- кими тәләффүз едиләрәк Гаф дағы, Гаф әразиси, Ишыглар, Гығылҹым, Ишыг сачан әрази кими адландырылыб.
Әразини Гаф-гал, сонда Гафгаз кими адландырыблар. Бу анлаjыш вә адлыгла Гаф дағы, Гафгаз дағы, Гафгаз сыра дағлары кими ад дашыjыҹысына чеврилиб.
Зәр, гығылҹым сачар анламыны, Һиндистанда “Бенгал одлары” (чубугда) индинин өзүндә дә, шад ҝүнләрдә, баjрам ҝүнләриндә аловландырараг, баjрамы Зәрлә, гығылҹым ишыглары илә jад едирләр.
Бу иҹра чох-чох гәдим олан jаддашдан ҝәлән бир иҹрадыр. Јер үзүндә, дөвләтләрдә бүтүн баjрамлары Атәш фәшанлыгла, сәмада Ишығын зәррәнин парылтысы һалы илә геjд едирләр. Чүнки Зәр, гығылҹым jарадыҹы, төрәдиҹи Ишыг паjыдыр, әминаманлыгдыр. Зәр, Ишыг — дағыдыҹы, мәһв едиҹи, виранә едиҹи деjил.

Чох сонралар одлу силаһ дүзәлдиләркән о ад дашыjыҹысы, “чах-маг”, о сылаһын әсас бир деталы кими адланыб.
О чахмаг дашларындан jаранан гығылҹымлара “зәр, парлаг гығылҹым”- демәклә бизим әразинин дашлары гығылҹым сачан, торпаг алтындан шөләләнән одлары ҝөрүб, әразимизә Одлар, Ата-шлар Јурду, Ишыглар Јурду әразиси кими ад вериб, адландырыблар.
Мин илләрлә Азәрбаjҹан, Абшерон, Нахчыван әразисиндә jер алтындан галхан, одлар шөләләндиjиндән әразимизә “Одлар jурду” ады верилиб.

Амма чох jеринә дүшәҹәк бир суал, бир мараг jараныр бу анда бу мәгамда она ҝөрә ки, әҝәр бу әразинин илки, өзү, Зәрлә, ишыгла идисә, Ишыг әһатәсиндә идисә, бәс бу ишыгларын агибәти нә олду, неҹә олду?
Ән мараглы, ән дүшүндүрүҹү һал орададыр ки, 1970-ҹи илләрдә Космик елми тәдгигатлар үчүн Совет (о вахткы) Космонавтлары, космоса елми експедисиjа учушлары кечирәркән, космик ҝәми ичәрисиндә олан космонавтлар, космосдан марагла (доғрудан, чох мараглы ҝөрүнтүдүр) jер күрәсинин сәтһинә бахаркән, күрә боjуҹан анҹаг бир саһәни ҝүҹлү ишыг ичәрисиндә олдуғуну мүшаһидә едибләр. Физики ҹоғрафи хәритәjә бахаркән о саһәнин Азәрбаjҹан әразисиндә, Нахчыван Мухтар Республикасы олдуғу ашкарланыб вә билиниб. Учушдан сонра о Совет космонавты Нахчывана ҝәлиб вә әразини чох һеjранлыгла сеjр едибдир.
Ишыг варса Дөнмәз. Олан О Ишыг Сөнмәз, о Ишығы “сөндүрмәк”- олмаз.

Туфандан хилас олмуш инсанлар арасында, “Зәр” – (зәр – зиба, парлаг өртүк, танынмыш, сечилмиш инсанларын үст ҝеjими, ҝөзәллиjи, шаһа, падшаһа лаjигли олан), “Баб”(апарыҹы, уjғун олан, натиг, бирлиjә топламағы баҹаран, габагда, өнҹүл олан, “Она” инам олан, Инам дашыjыҹысы), “Маг”-(ишыглы, ишыг сачан, ишыг jаjан, ишыгла көмәк едән, ҝүҹә, ишыг ҝүҹүнә малик олан), онун әкси исә, “Гам”- (Каинатын jараныш аны әрәфәсиндә jедди тамда, бүтүн мәвһумлар ҹәми jеддидә гәрарлашан, рәнҝләр, сәсләр jеддидә ҹәм едилән, мүтләг олан, ич – ичә, бири-бирини тамамлаjан мә`насы), “Каһин, Каһинләр” — (одун, инанҹын, ишыг мә`бәдинин нәзарәтчысы, горуjуҹусу jедди тамын, jедди ҹәмдә, jеддинин jер анламында Каинатла бир бағлылыгда олан, мүгәддәс олан Ишыг о Ишыгдан төрәнән вә төрәдиҹилыjи бәjан едән мә`насы) “Дур”- дурлар (сонралар тур, турдан-тура бир мәрһәләдән башга мәрһәләjә кечмәк, Ишығын мәрһәләләрлә jаjылма сәрһәдди, мәрһәлә, сәрһәдд, мәсафә,сәрһәдлилиjи горуjан, сәдд, истинад, дивар, мөвге сахлаjан) вә.с кими билдирилирди.

Бу гәбилдән олан о иҹрачылар инам вә инанҹындан һеч вахт дөнмәздиләр. Бүтүн зәрләр, баблар, маглар, гамлар, каһинләр, дурлар вә с. Һәзрәти Нуһ аиләсынин нүмаjәндәләри һесаб олунублар.
Онлар Ишыглылар, Ишыг дашыjыҹылары, Ишыг инанҹлылар идиләр. Онларын бир ады да, “Кимсәнәләр” – һамы арасындан, чохлары арасындан сечилмич оланлар, чохлары илә бәрабәрләшмәjән кими дә, гәбул едилирди.
Азәрбаjҹан, Нахчыван jә`ни Ишыг дашыjыҹылары, Ишыг саһибләри кими дә адландырылырдылар. Зәрләр, А-Зәрләр, Азәриләр бизә өзүмүз jох, ҝәләнләр, баханлар бизи белә ад верибләр. О адлардан бири дә “Толерант” – адыдыр. Ҝәләнләр бизә бахдылар-бахдылар, дүшүндүләр-дүшүндүләр ки, һәр ҝәләнә чох диггәтлә jанашырлар, гонагпәрвәрдирләр, һамы илә бөлүшүрләр.

Бу бахыш, тамамы илә дүзҝүн бахышдыр. Биз бу әразиjә һеч бир jердән ҝәлмәмишик, амма бу әразидә илкдән вар олмушуг. Һәр ҝәләни дә, өзүмүзә гонаг билмишик.
Амма чох гәдим хәритәләрдә Хәзәр дәнизи “Киркан”- дәнизи ады илә адландырылырды. Сонракы тарихи мәрһәләләрдә Һаа-Зәрләр (Һаа — түкәнмәjән, давамлы, гуртармаjан, битмәjән, сону ҝөрүнмәjән Зәрләр, ишыглылар кими) адландырылараг “һ”- дүшәрәк, “х”-илә әвәзләниб. Хә-Зәр кими, тәләффүз олунуб.

Азәр дедыкдә, о тарихи әрәфә, әрази илә — әразидә мәскунлашмыш инсанлар нәзәрдә тутулур. Азәр-И дедикдә, “И”- ҹәм шәкилчиси кими ифадә олунараг, Азәр-ин өзлүjүнүн, мәканынын ифадәсидир.
Физики – ҹоғрафи хәритәләрдә, “АзәрИ” – адлы һеч бир кәнд, гәсәбә, әрази мөвҹуд деjил ки, Азәр-И адлығы “кимәсә, һараса, һансыса бир әразиjә) мәхсус олсун.
“И”- jөнәлдиҹи, истигамәтләндириҹидир. Ада, Адлыға тамамлаjыҹы вә функсиjа дашыjыҹысыдыр. Ҹәм шәкилчисидир, мәнсубиjjәт билдириҹисидир. (Бу әрәфәдә чох тез-тез деjилән, шәрһи исә верылә билинмәjән, тарихи көкү олмаjан, Азәр-И “бизә jаддыр, адлығы”, чох лазымсыз, мә`насыз, бош дүшүнҹәдән башга, бир дашыjыҹы деjилдир).

Чүнки, әсрләрлә jер үзүндә Нуһ хилласкарлығы илә бағлы олан мүхтәлиф әразиләрдә, Зәр, Азәр адлы шәһәр, jашаjыш мәскәнләри инша олунуб вә Азәрбаjҹанын архитектура мәктәби — елементләриндән истифадә олунуб.
Зәр дүшдү, Зәрдә дүшдү, Ишыгдан дүшдү, Әразиjә Зәр, А-Зәр дүшдү, А-Зәри дүшдү! Илк олан, Ишыгдан төрәjән, Ишыг төрәдиҹиси олан, Зәри дүшдү!
Дүнjа түфанындан сонра, Һәзрәти Нуһ аиләси вә туфандан хилас олмуш о инсанлар бу әразини, бу ҹоғрафиjаны Дуз jолу, Ипәк jолу, Зәр, Ишыг jолу кими әбәдиләшдирә билибләр.
Бизи, әразимизи Зәрләрин, Бабларын, Магларын, Гамларын, Дурларын, Каһинләрин әразиләри кими дә таныjыб, дәjәрләндирибләр. Бу сәбәбдән, Зәр, Азәр, вәтәнләри Азәриләрин вәтәнидир — деjиб, таныjыблар.
Биз Зәрик, Зәрдәник, Азәрләjик, Азәриjик! Бу адлыглары биз өзүмүзә вермәдик, бизи ҝөрүб, бизә бахыб, бизи белә адландырдылар.

Ваһид Рзаев