Нәһәнҝ Партлайыш
Ирландийа архийепископу Ҹеймс Ашер (1581-1656) Әһди-Әтигин вә башга гәдими мәнбәләрин мәтнини арашдырандан сонра белә нәтиҹәйә ҝәлиб ки, Илаһи каинаты е.ә.4004-ҹү ил сентйабр айынын 22-дән 23-нә кечән ҝеҹә йарадыб. Бу дәгиг тарих Гәрб тәригәтли хачпәрәстләр үчүн бу ҝүнәдәк инкаредилмәздир. Инанмайан өзү һесаблайыб йохлайа биләр.
Астрофизикләр зәнн едирләр ки, каинатдакы обйектләрин йалныз 5 фаизи ҝөзә ҝөрүнәндир, чүнки ишыг сачандыр. Даһа 25 фаизи гаранлыг маддәйә аид едилир. Бунлар да ишыг сачырлар, лакин ишыглары ҝәлиб бизә чатмыр.
(Системоложи һесабламалара бинаән астрофизикләр өз елмини бир аз да инкишаф едиртсәләр, онда башга нәтиҹәйә ҝәләрләр: каинатын ҝөрүнән һиссәси 0,44 фаиздән, ҝөрүнмәз һиссәси – «гаранлыг маддә» 3,47 фаиздән артыг дейил).
Гаранлыг маддәнин мөвҹудиййәтини ҝөрүнән обйектләрин сачдығы ишыг йолунун әйрилмәси әсасында мүәййән едирләр. Һесаб олунур ки, һәр бир белә әйрилмәнин сәбәби гурс ҝөрүнмәз обйектләрин ишығы өзүнә ҹәзб етмәсидир.
Галан 70 фаизи исә һәмин «гаранлыг енержидир» ки, астрофизикләрә каинатын мүшаһидә едилән варлыглара зидд олмайан нүмунәсини гурмаг үчүн лазымдыр.
Өтән әсрин 20-ҹи илләриндә Александр Фридман вә Жорж Леметр каинатын гурулушунун космоложи нәзәриййәсини ишләйиб һазырламышлар. Бунларын нүмунәсинә ҝөрә Нәһәнҝ Партлайыш вә сонракы инкишаф нәтиҹәсиндә бүтүн маддә (оху: күтлә) каинат мигйасында ейни тәрздә тәгсим олунур.
Бу нүмунә каинатын вар олмасынын ики әсас ссенарисини: йа әбәди ҝенишләнмәсини, йа да сыхылма илә әвәзләнән ҝенәлмәсини фәрз едир. Лакин һәр ики ссенари үзрә интишар (ҝенәлмә) аләмин, һәндәси өлчүләрдән мәһрум вә һүдудсуз енержи сыхлығына, башга сөзлә – сонсуз һәрарәтә малик, хүсуси (аләмин төрәдилмәсинә бәнзәр) вәзиййәтиндән башланыр. Бу ҹүр башланғыҹ нөгтәсинә «сингулйар» (латынҹа сингуларис), йәни ибтида вәзиййәт дейибләр.
Биринҹи ссенари үзрә аләми бир кәрә йарадыблар – бу әбәди интишар едән аләм өз варлығыны ибтидадан башлайыр, фәгәт һеч заман даһа ибтидайа гайтарылмыр.
Икинҹи ссенари үзрә аләми дәфәләрлә йарадыблар – каинат өз интишарында һәр дәфә мүәййән һүдуда чатыр, сонра исә йенидән чәкилиб башланғыҹ вәзиййәти алыр.
Фридман вә Леметр тәнликләри рийази ҹәһәтдән гүсурсуздур, амма ачыг-айдын әсаси чәтинлийә маликдир: нә гәдәр бөйүк олурса олсун, лакин гапалы мәканда енержинин һүдудсузлуғу – рийази анлайышыдыр, тәбиәтдә белә шей олмур.
Астрономлар (нәҹмшүнаслар) узун-узады мүбаһисә едирдиләр ки, каинатын интишарынын сүрәти неҹә олур – азалыр йохса дәйишмәз галыр. Нәһайәт, 10 ил өнҹә мүәййән едибләр ки, сүрәт артыр, йәни каинат тәҹиллә ҝенишләнмәлидир. Бу, онлар үчүн ҝөзләнилмәзлик олду, чүнки онларын нүмунәсиндәки маддәнин каинат мигйасында ейнилийиндән артыг сөз ҝедә билмәзди.
Дәрһал белә бир ҝүман ортайа чыхды ки, бу тәҹилин мадди сәбәби вардыр вә һәмин варлыг «гаранлыг енержи» адыны газанды, бахмайараг ки, астрофизикләрдән һеч кәс бу варлығын нә олдуғуну билмир. Лору дилдә дейилсә, бу нә исә бир «йай»дыр ки, каинаты интишар етмәйә, өзү дә даима артан тәҹиллә ҝенәлмәйә вадар едир; «гаранлыг енержи» ады исә Алберт Ейнштейнин космоложи сабитәси, башга сөзлә – вакуумун (бошлуғун) енержиси һаггында чохданкы фикринә ҝөрә верилиб.
Ҝүман едилән «гаранлыг енержи» инди бүтүн «маддәдән азад» мәканы долдурур вә мәнфи тәзйиг адланан хассә дашыйыр. Мәнфи тәзйиг һесабына «гаранлыг енержи» ҹазибә итәләнмәси доғурур: гурс обйектләр бири-биринә, ҹазибә нәзәриййәси ҝөстәрдийи үзрә йахынлашмыр, әксинә, бири-бириндән узаглашыр, каинатын интишар тәҹили дә мәһз бунунла изаһ олунур.
Космоложи саһә фәрзиййәсинә ҝөрә «бош» космик фәзанын һәр кубметриндә нә гәдәрсә ейни енержи вардыр. Енержинин бу ҹүр олмасы исә садә дилдә һәрарәтин артырылмасы демәкдир, буна ҝөрә дә һәмин космоложи енержи «вакуум һәрарәтини» йүксәлтмәлидир. Исидилмиш газ габын диварҹыгларына тәсир ҝөстәрдийи кими (буғ, гайнайан чайданын гапағыны галдырдығы шәкилдә) бошлуг саһәсиндә «гыздырыҹы» енержи дә каинаты ичәрисиндән басыб партлатмалыды. Бах, бу тәзйиг ҝуйа каинаты тәдриҹән интишар етдирир.
Мәһз һәмин «вакуум енержиси» һесабына бошлуғун истәнилән нөгтәсиндә електрон илә антиелектрон сайағы микроһиссәҹикләр зүһур едә биләр вә һәгигәтән, сынаглар сүбут етдийи үзрә, бунлар арасыкәсилмәдән пейда олуб орадаҹа бири-бирини пуча чыхардыр. Белә гыггылы һиссәҹикләрин «доғулмасыны» бошлуг саһәләринин реал мөвҹудлуғунун сүбуту һесаб едирләр.
Лакин бунларын һамысы бошлуғун микроһәҹмләринә аиддир. Физикләр һәмин дүстурлар илә бүтүн каинатдакы бошлуг саһәсинин мәҹму енержисинин нә гәдәр олмасыны һесабламаға ҹәһд ҝөстәрдикдә исә мүшаһидә едилән тәҹили интишар йаратмагдан өтрү кифайәт мигдардан 10123 (!) гат артыг кәмиййәт әлдә едибләр. Азаҹыг иситмә үсулу ахтараркән елә һәрарәт йарадыблар ки, каинат үчүн “сойудуҹу” иҹад етмә вахты ҝәлиб чыхыб.
Тәбии суалдыр: каинатын нүмунәсини гурашдырараг төрәдилмә мәгамындан ваз кечмәк мүмкүн дейилми? Јәни, белә нүмунә гурмаг ки, каинат ибтида («сингулйар») вәзиййәтдән йох, ади, йәни һазырдакына охшар вәзиййәтдән башлансын? Сонра бир гәдәр вахт азалан тәҹиллә интишар етсин, даһа сонра «суссун» вә йенидән әввәлки вәзиййәтә чәкилсин, амма ибтидайа ҝедиб чыхмасын?
Белә нүмунәләр йарадылыб. Бунлара дөврлү нүмунә дейирләр.
Лакин бу ҝенәлиб-йығылан каинат нүмунәләриндә бир-биринин ардынҹа ҝәлән дөврләр узунлашыр. Бунларын тарихини заман чәрчивәсиндә ҝерийә дөндәрдикҹә дөврләр ҝөдәлир вә нәтиҹәдә һәмән ибтидайа ҝедиб чыхыр. Ибтиданын башланғыҹы гапыдан говурлар, баҹадан ҝирир.
Одур ки, физикләр «гаранлыг енержи»нин өз сыхлығына ичәридән басан тәзйигини билдирмәк үчүн хүсуси w әмсалыны ишә салыблар. Һесабламалар ҝөстәрирди ки, һәмин өлчү, каинатын һазырда мүшаһидә едилән хассәләрини нәзәрә алмагла, –1,3-дән –0,9-дәк (–1,3 < w < –0,9) йерләшдийи һүдудлар дахилиндә олмалыдыр. Әҝәр бу әмсал дәгиг 1-ә бәрабәрдирсә, «гаранлыг енержи» космик хассәлидир. Јох, әҝәр азаҹыг –0,9-а йахынлашырса, онда «гаранлыг енержи» бамбашга физики хассәлидир – о, «квинтессенсийа» саһәли енержидир.
«Квинтессенсийа» гәдим заманда ҝуйа бүтүн варлығы дәлиб кечән инҹә хәйали үнсүрә дейилирди. Мүасир космолоҝийада һәмчинин хәйалән тәсвир едилән вә һәр шейә дахил олунан хүсуси саһәйә дә белә дейилир. Бу саһә Ейнштейнин космоложи саһәсиндән фәргли олараг, даими галмыр – истәр заман, истәрсә дә мәкан дахилиндә нөгтәдән-нөгтәйәдәк дәйишилә билир. Бурада ичәридән басан тәзйиг аз олдуғуна ҝөрә үмумкаинат интишар тәҹили дә аздыр.
Амма ахыҹы интишар (ҝенәлмә), w-нин гиймәти йалныз 0-дан –1-дәк олдуғу һалда мүмкүндүр. Бу гиймәт –1-дән даһа ашағы дүшсә, каинат йа партлар вә партлайышвары шәкилдә, өзү дә гуртараҹаға (сона) малик заман әрзиндә йоха чыхар – бу сайаг тәкамүлүн ссенарисинә Нәһәнҝ Партлаг йеринәады гойулуб. Дейәк, w тәгрибән – 1,33-ә бәрабәрдирсә, каинат 33 милйард илдән сонра ахыра чатасыдыр.
Мөвҹуд олайлардан бирини сечмәк үчүн онларҹа йох, бир нечә йүз ән йени улдуз тәсвир едилмишдир – бу, нәтиҹәнин етибарлылығыны артырмалы иди. Тәдгигат ҝөстәрди ки, w –1-ә чох йахын олан даими кәмиййәтә маликдир. Әмсалын гиймәти белә олдугда каинат һәгигәтән әбәди, амма йекнәсәг тәҹилләшән интишара дүчардыр. Бу ҹүр каинат өз өлчүләрини сонсуз артыраҹаг вә әмәлин ҝедишатында бүтүн маддәви һиссәҹикләри мәһв едәҹәк – лакин бунларын һамысы сонсуз заман әрзиндә баш верәҹәкдир.
Алимләр һәмин йенилийи дәрк едәнәҹән, астроном Бред Шеффер бәйан едиб ки, онун мәлуматына ҝөрә w һеч дә даими дейил, әксинә дәйишкәндир. Бундан әлавә әҝәр w бу ҝүн –1-ә йахындырса, илкин каинатда (10 милйард ил бундан әввәл) о һәтта мүсбәт гиймәтли иди, йәни интишары сүрәтләндирмирди – йубандырырды! Нәҹмшүнас ән йени улдузлара олан мәсафәләри өлчмәк әвәзинә космик γ-ишарты дейилән мәнбәләрә олан мәсафәләри өлчәрәк бу нәтиҹәләри әлдә етмишдир.
Нәһайәт, Лорис Баум, һәм дә Пол Фемптон әслиндә Нәһәнҝ Партлайыш илә Нәһәнҝ Партлағы бирләшдирән нүмунә гурмушлар. Бунларын нүмунәсиндә каинат ибтида вәзиййәтиндән башланмыр. Интишарынын илкин мәрһәләсиндә w истәнилән гиймәт кәсб едә биләр, лакин ән ахырда –1-дән аз олур. Нәтиҹәдә каинат бирбаша Нәһәнҝ Партлаға доғру истигамәт алыр, амма бу олайын сон һүдудунда (мүәллифин сечдийи өлчүләрдә – сона 10–27 санийә галмыш) дайаныр.
Бу мәгамда каинат бомбош фәзанын сәрбәст «гырынты»ларына айрылыб дағылыр, бунлар бири-бириндән ишыгдан сүрәтли тәҹиллә узаглашыр вә она ҝөрә дә бири-биринә һеч бир ҹүр гаршылыглы тәсир ҝөстәрмир. Белә чыхыр ки, «гырынты»ларын һәр бириси өз кечмишиндән бихәбәр аләмә чеврилир (шәкилә бах). Бунларда маддә йохдур, анҹаг «гаранлыг енержи» илә електромагнит шүаланма вардыр.
Һәмин «гырынты»лар даһа интишар етмир – әксинә, сыхылмаға башлайыр. Ән кичиҹик һәҹминә чатандан сонра бу аләмләр бир сыра дәйишикликләрә мәруз галыр вә дәйишикликләр нәтиҹәсиндә, демәк олар ки, дәрһал ади маддә йараныр. Бу заман «гырынты»лар өз һәҹмини нәһәнҝ тәҹиллә артырыр (буна «инфлйасийа фәзасы» дейирләр), сонрадан исә сакит интишара кечир. Һәр бир аләм өз партлаг нөгтәсинә йахынлашыр вә һәр шей йенидән тәкрар олунур. Һәр ҝенәлиб-сыхылма бир чох йени ҝенәлиб-сыхылан каинатларын доғулмасына ҝәтириб чыхарыр.
Анҹаг бу нүмунәйә аид дә чохлу суал вардыр. Мәсәлән, айдын дейил ки, илкин «гырынты» һарадан әмәлә ҝәлмишдир? Нийә мәһз белә өлчүләр сечилибдир ки, бунлар ишә салындыгда йени «гырынты»лар «доған» ана каинат мәһв олунмалыдыр? Нә үчүн ана каинатын маддәси васитәсилә «гырынты»йа онун кечмиши һаггында һеч ҹүр информасийа өтүрүлмәмәлидир? Нәһайәт, айдынлашдырылмыр ки, «гаранлыг енержи» нәдир?
Бүтүн зиддиййәтләр, принсипҹә, йалныз она ҝөрә үзә чыхыр ки, космологлар каинаты мүтләг шәкилдә фикрән йаратмаға, йа да ону бир отурумда тәсвир етмәйә (бунлар елә ейни шейдир) ҹан атырлар. Әһатәсизлик исә әһатә олунмаз.
Астрофизикләрин көклү сәһви ондан ибарәтдир ки, дүнйа ону тәсвир етмәк үчүн ишләниб һазырланан нәзәриййәләрә нисбәтдә даһа мүрәккәбдир. Каинатын йеҝанә айрыҹа систем шәклиндә хариҹи ҹизҝиләрини чәкмәк олмаз. Нийә? Бу барәдә нөвбәти бурахылышларда бәһс едиләҹәк. Һәләлик исә «гаранлыг енержи»нин нә олдуғу, башга сөзлә, «исти вакуум» һаггында бир нечә сөз.
Маддәнин тәшәккүл сәвиййәси ейни мүрәккәб тәрзли обйектләрин һамысынын ҹәмидир. Мәһз һамысынын – бунлар һарада олурса олсун вә һансы обйектләрин тәркибинә дахил едилирсә едилсин. Бу ҝүнәдәк алимләрә 16 тәшәккүл сәвиййәли обйектләр мәлумдур. Бунларын (шәрти олараг) ән ашағысы субнүвә сәвиййәсидир.
Фәгәт – бу шүбһәсиздир – тәбиәтдә һәләлик елмә намәлум даһа садә обйектләр мөвҹуддур: системолоҝийа ганунларынын биринә әсасән, истәнилән обйект өзүнә ҝөрә садә обйектләрдән ибарәтдир. Бунларын ҹәми даһа дәрин сәвиййәләр тәшкил едир. Бах, бу субнүвә сәвиййәсиндән даһа дәрин тәшәккүл сәвиййәли обйектләри астрофизикләр «гаранлыг енержи» кими гәбул едирләр.
Субнүвә сәвиййәсинә олдугҹа йахын сәвиййәли обйектләрин даһа «сойуг» һиссәси каинатын ән сых саһәләриндә азаҹыг имкан йаранаркән ҝетдикҹә «бизим» аләмин йени-йени обйектләрини әмәлә ҝәтирир. Даһа «сойуг» нә демәкдир вә һәмин имкан нәдән ибарәтдир – бу хүсусда нөвбәти бурахылышы охуйун.
Бир сөзлә, Нәһәнҝ Партлама вә йахуд Нәһәнҝ Партлаг о ҝөзәлми, йахуд да горхулуму олсун, (охуҹунун зөвгүндән асылы) о нағылдан башга бир шей дейил. Каинат бирдәфәлик вә йа дәфәләрлә йарадылмайыб. Каинат даима йараныр. Буна ҝөрә дә о, изсиз йоха чыха билмәз. Елә һазырда бу сәтирләри охудуғунуз заман да, чох ҝүман, һарадаса «гаранлыг енержи»дән йени кәһкәшан, улдузлар топасы йа да гара дәлик әмәлә ҝәлмәкдәдир.
Мүәллиф: Баһадур Таһирбәйов
Үмумдүнйа системологлар
Клубунун мүхбир үзвү
“Елман Әлийев: Олдуғу вә ҝөрүндүйү кими” китабындан
Бакы, Нәрҝиз нәшриййаты, 2012, сәһ.166-171
