«Профессор Аббас Заманов» китабына ҝириш
Азәрбайҹан мүстәгиллик әлдә едәнәдәк «Советә дәбиййатшүнаслығы» кими тәшәккүл тапмы швәинкишаф етмиш mүасир әдәбиййатшүнаслығымыза бу ҝүн йенидән гайытмаг, она мүстәгиллик мөвгейиндән йанашмаг, тәнгидишәкилдәелмитәһлилини вермәк, идеоложи тәзйигләрә мәруз галдығыны ачыгламаг мүһүм вәзифәләрдәндир. О ҹүмләдән әдәбиййатшүнаслығымызын айры – айры ҝөркәмли нүмайәндәләринин йарадыҹылыг йолуну йени тәфәккүр ишығында арашдырмаг зәрурәти ортайа чыхмышдыр.
Азәрбайҹан филоложи фикриндә әдәбиййатшүнаслар, тәнгидчиләр барәсиндә бир сыра арашдырмалар апарылмыш, монографик тәдгигат әсәрләри йазылмышдыр. Бу саһәдә илк нөвбәдә академик Камал Талыбзадәнин адыны чәкмәк лазым ҝәлир. Онун «ХХ әср Азәрбайҹан тәнгиди» (Бакы, «Азәрб.ЕА» нәшриййаты, 1966), «Тәнгидимиз һаггында гейдләр» (Бакы, «Ҝәнҹлик», 1967), «Азәрбайҹан әдәби тәнгид тарихи» (Бакы, «Маариф», 1984), «Тәнгид вә тәнгидчиләр» (Бакы, «Јазычы», 1989) адлы китаблары әдәби-тәнгиди фикримизин инкишаф йолуну, мүхтәлиф тарихи мәрһәләләрдәки йарадыҹылыг проблемләрини вә ҝөркәмли сималарын йарадыҹылығыны өйрәнмәк бахымындан мүһүм әһәмиййәт кәсб едир. 70-ҹи илләрдән башлайараг К.Талыбзадәнин тәдгигатларындан әлавә, Ј.Гарайев, Ш.Салманов, Н.Шәмчизадә вә башга әдәбиййатшүнасларын әдәби-тәнгиди фикримизә даир әсәрләринин, еләҹә дә «Фикрин карваны» вә «Әдәби тәнгид» адлы мәгаләләр мәҹмуәсинин нәшр олунмасы да, бу саһәдә диггәтәлайиг һал олмушдур.
80-90-ҹы илләрдә әдәбиййатшүнаслығымызын ҝөркәмли нүмайәндәләринин әдәби–тәнгиди ҝөрүшләринин тәдгигинә даир мүдафиә олунмуш намизәдлик диссертасийалары да әдәбиййатшүнаслығымызын наилиййәтләриндән һесаб олуна биләр. Лакин күлли һалында ҝөтүрдүкдә әдәби-тәнгиди фикримизин сон 70 илинә аид бир сыра проблемләр өйрәнилмәмишдир.
Әдәби библиографийада да бу саһәдә мүәййән ишләр ҝөрүлмүшдүр. Белә ки, Ф.Байрамову « Ҹ.Мәммәдгулузадәнин әдәби ирсинин нәшри тарихи вә йазычы һаггында библиографийа» адлы намизәдлик диссертасийасы вә бир нечә әдәби шәхсиййәтин һәйат вә йарадыҹылығы айрыҹа библиографик тәдгигата ҹәлб олунмушдур.
Тәгдим олунан монографийа мәһз чохдан арашдырылмасы ваҹиб олан бир проблемә — Азәрбайҹан әдәбиййатшүнаслығынын ҝөркәмли нүмайәндәси Аббас Замановун һәйат вә йарадыҹылығынын елми тәдгигинә һәср олунмагла бу бахымдан бөйүк актуаллыға маликдир.
Монографийада Азәрбайҹан әдәбиййатшүнаслығынын парлаг сималарындан олан Аббас Замановун әдәби-елми йарадыҹылығы әсас тәдгигат обйекти кими ҝениш вә системли шәкилдә тәһлилә ҹәлб едилмишдир. Бу мәгсәдлә дә әдәбиййатшүнас-алимин китаблары, әдәби-тәнгиди мәгаләләри, бәдии йарадыҹылығы, публисистик фәалиййәти, хүсусән мүһарибә дөврү (1941-1945) публисистикасы сәҹиййәви деталларла нәзәрдән кечирилмишдир. Әдәбиййатшүнас-алимин зәнҝин мәктуб йарадыҹылығы, елми-педагожи фәалиййәти дә тәдгигатдан кәнарда галмамыш, ҝениш арашдырма обйектинә чеврилмишдир.
Аббас Замановун милли китаб мәдәниййәти вә мәтншүнаслыг тарихимиздәки әвәзсиз хидмәтләри дә лазыми шәкилдә ишыгландырылмышдыр. Аббас Замановун нәшр олунмуш әсәрләри илә йанашы, 20-ҹи илләрин сонлары — 30-ҹу илләрин әввәлләриндә Азәрбайҹан дөври мәтбуатында «Гачгын», «С.оғлу», «А.Заман» имзалары илә гәләмә алдығы йарадыҹылыг мәһсулларына, һәмчинин С.Мүмтаз адына Азәрбайҹан Дөвләт Әдәбиййат вә Инҹәсәнәт архивиндәки шәхси фондунда, еләҹә дә бир сыра фондларда сахланылан әлйазма вә архив материалларына, йахын гоһумларынын фикир вә хатирәләринә дә истинад едилмишдир.
Аббас Замановун әдәби фәалиййәти, онун бир әдәбиййатшүнас-алим кими формалашмасыны шәртләндирән сосиал-тарихи шәраит, әдәби мүһит, нәзәри-естетик дүшүнҹәләр
вә диҝәр мәсәләләрин тәдгиги әсас мәгсәд вә вәзифәләр сырасына дахилдир. Бунунүчүнашағыдакыпроблемләринарашдырылмасынахүсусидиггәтйетирилмишдир:
1. Зәнҝин архив материалларына әсасланараг, ҝөркәмли әдәбиййатшүнас-алимин елми тәрҹүмейи-һалыны вермәк, бу заман Аббас Замановун милли истиглалымызын илк мүҹаһидләриндән бири кими ролуна вә фәалиййәтинә диггәт йетирмәк.
2. Аббас Замановун иҹтимаи-сийаси фәалиййәтини, онун әдәби-бәдии йарадыҹылыг хүсусиййәытләрини айдынлашдырмаг, илк гәләм тәҹрүбәләринин елми-библиографик тәһлилини вермәк.
3. Аббас Замановун бәдии вә публисистик йарадыҹылығына, әсасән, мүһарибә дөврү публисистикасына хүсуси диггәт йетирмәк.
4. Архив материалларына әсасланараг Аббас Замановун бәдии, әдәби-елми фәалиййәтинин әсас истигамәтләрини тәһлилә ҹәлб етмәк.
5. Аббас Замановун милли фолклорумуздан тутмуш, мүасир әдәби просесин тәдгигиндәки әвәзсиз хидмәтләрини, хүсусән ХЫХ әсрин сону – ХХ әсрин әввәлләри Азәрбайҹан әдәбиййатынын тәдгигиндәки ролуну системли шәкилдә тәһлил етмәк.
6. Сабиршүнас кими танынан Аббас Замановун бу саһәдәки фәалиййәтини айрыҹа тәдгигата ҹәлб етмәк.
7. Азәрбайҹан әдәбиййатшүнаслығынын айрылмаз голу олан мәтншүнаслығын вә милли китаб мәдәниййәтимизин инмкишафында Аббас Замановун йерини вә ролуну мүәййән етмәк, бу ишдә алимин нә дәрәҹәдә иштиракы барәдә елми гәнаәтә ҝәлмәк.
Профессор Аббас Заманов һаггында истәр сағлығында, истәрсә дә вәфатындан сонра бир сыра мәгаләләр, хатирәләр йазылмыш, онун әдәби ирсинә йүксәк гиймәт верилмишдир. 1998-ҹи илдә исә ҝәнҹ тәдгигатчы Ҝ.Рзайева «Аббас Заманов вә Азәрбайҹан әдәбиййатынын хариҹи өлкәләрдә тәдгиги вә тәблиғи проблеми» (17) мөвзусунда филолоҝийа елмләри намизәди алимлик дәрәҹәси алмаг үчүн диссертасийа мүдафиә етмишдир. Ҝ.Рзайева архив материаллары әсасында профессор Аббас Замановун Гәрб вә Шәрг өлкәләри илә әдәби-иҹтимаи фәалиййәтини арашдырараг әдәби әлагәләримиз барәдә мәлумат вермиш, гәрб өлкәләриндә йашайан мүһаҹир азәрбайҹанлыларын сәмәрәли фикир мүбадиләләрини ишыгландырмаға чалышмышдыр. Монографийада әсас диггәт Аббас Замановун хариҹи өлкәләрлә елми мәгсәд дашыйан сәфәрләринә, ҝөрүшләринә, мәктублашмаларына, китаб мүбадиләләринә йетирилмишдир. Монографийа Аббас Замановун тимсалында Азәрбайҹан әдәбиййатынын хариҹи өлкәләрдә тәдгиги вә тәблиғи проблеминә айдынлыг ҝәтирир.
Лакин һәмин монографийада Ҝ.Рзайеванын тәдгигат истигамәти башга олдуғундан, Аббас Замановун чохшахәли фәалиййәтинин диҝәр саһәләринә дә үмуми нәзәр салынмыш, әдәбиййатшүнас — алимин илк гәләм тәҹрүбәләри, публисистикасы һаггында йалныз үмуми фикир сөйләнилмиш, конкрет факт вә нүмунәләр өз әксини тапмамышдыр.
Тәдгигат ҝөстәрир ки, Аббас Заманов һаггында айры – айры елми мәгаләләр(1-13) вә бир намизәдлик иши йазылса да, бүтөвлүкдә онун һәйаты вә чохшәхәли йарадыҹылыг йолу лазымынҹа тәдгиг едилиб өйрәнилмәмишдир. Һалбуки буна ҹидди еһтийаҹ вардыр. Чүнки Аббас Заманов ирсини өйрәнмәк тәкҹә ҝөркәмли алимин өзүнүн һәйат вә йарадыҹылығы барәдә биткин гәнаәт әлдә етмәк дейил, һәм дә Азәрбайҹан әдәбиййатшүнаслығынын, тәхминән, әлли иллик дөврү илә бағлы бир чох мәтләбләрә, проблемләрә, тарихимизин бәзи мүбаһисәли мәсәләләринә ишыг салмаг демәкдир.
Монографийада илк дәфә олараг:
— Аббас Замановун елми тәрҹүмейи-һалы верилмиш, зәнҝин архив материалларына, фактлара әсасән әдәбиййатшүнас-алимин йарадыҹылығынын башланғыҹ дөврү 37-ҹи илә дейил, 20-ҹи илләрин сонларына аид едилмиш, алимин бәдии йарадыҹылығы тәһлилә ҹәлб едилмишдир.
— Аббас Замановун публисистикасы там һалда вә елми шәкилдә шәрһ олунмушдур.
-Аббас Замановун әдәбиййатшүнаслыг фәалиййәтинин әсас истигамәтләри Азәрбайҹан әдәбиййатшүнаслығынын инкишаф әнәнәләри илә әлагәли шәкилдә арашдырылмышдыр.
— Аббас Замановун милли китаб мәдәниййәти тарихимиздәки хүсуси ролу вә сәмәрәли мәтншүнаслыг фәалиййәти әдәби-библиографик принсипләр бахымындан тәдгигата ҹәлб олунмуш вә елми ҹәһәтдән дәйәрләндирилмишдир. Ҝөркәмли әдәбиййатшүнас-алимин әсәрләринин вә онун һаггында әдәбиййатын библиографийасы системли шәкилдә һазырланмышдыр. Бүтөвлүкдә бу диссертасийа әдәбиййатшүнаслыг, еләҹә дә әдәби тәнгид вә әдәби библиографийанын әдәби-тарихи вә нәзәри-естетик йөндә арашдырылмасы саһәсиндә әсаслы йениликләри илә сәҹиййәләнир.
Монографийада мүасир Азәрбайҹан әдәбиййатшүнаслығынын наилиййәтләринә, елми мүддәаларына, һәмчинин, йери ҝәлдикҹә, мәтншүнаслығын тәдгиги саһәсиндә хариҹи өлкә мәтншүнасларынын тәҹрүбәсинә истинад олунмуш, милли-әдәби тәҹрүбәнин спесификасы нәзәрә алынмыш, нәзәри-естетик вә әдәби-тарихи йөнлү арашдырмаларын елми-мәнтиги, филоложи вә библиографик вәһдәти тәмин олунмушдур.
Филолоҝий аелмләр намизәди досент Фәрганә Казымова,
«профессор АббасЗаманов»ун һәйат вә йарадыҹылығы китабындан сәһ.8
