Сөзүн сирләр аләми
Редактордан
Сөзүн заһири вә дахили ҹәһәтиндән данышырыг. Онун сәсләнмәсинә, сәс комплексинә, мәнасына диггәт йетиририк. Сәс комплексинә малик олмайан сөзүн мәнасы йохдур дейирик. Анҹаг сөзүн сәс комплексинин –заһири ҹәһәтинин фонематик маһиййәтинә енмирик, сәс комплексиндәки айры – айры фонемләрин дашыдығы мәна йүкү барәсиндә дүшүнмүрүк. Фонемләрин дашыдығы мәна йүкүнү сөзләрдә бәрпа етмәк, онларын системли,
ардыҹыл сыраланмасы илә мәнанын (сөздәки) йаранмасына хидмәт ҝөстәрмәси ҹәһәтләри барәдә дүшүнмүрүк. Ја бу барәдә өзүмүзү йормаг истәмирик, йа да дәрин тәфәккүр, инандырыҹы мәнтиг тәләб едән бу ишә баш гошмуруг. Нәтиҹәдә сөз йенә дә сирли олараг галыр. Садәҹә олараг сөзүн норматив вә коммуникатив функсийасындан истифадә етмәклә кифайәтләнирик. Чох аз фикирләширик, әксәр вахтлар исә һеч фикирләшмирик ки, һәр һансы бир сөз сөз адлы гәлибә неҹә гойулубдур? Бу гәлиби һеч кәс нә дағыда билир, нә дә дәйишә билир. Мин илләрдир ки, сөз өз гәлибиндә инсанлара хидмәт едир. Һәмин гәлибләрә йерсиз мүдахилә дилин сөз адлы гәлибини мүгавимәт ҝөстәрмәйә мәҹбур едир. Сөзүн фонетик, лексик, морфоложи, синтактик вә үслуби нормалары сөзүн гәбул
олунан гәлибләридир. Анҹаг йенә дә бу гәлибләрин һамысынын йаранмасында сөзүн заһири ҹәһәти, онун сәсләнмәси, сәс комплекси вә бурадакы фонемләрин дашыдығы мәна апарыҹы рол ойнайыр. Бу мәнада
фонемләрин һәр биринин сөзүн мәнасынын йаранмасында ойнадығы ролу тәдгиг етмәк олдугҹа ваҹиб вә актуалдыр. Дилчилик елминин буҝүнкү инкишаф сәвиййәси имкан верир ки, фонемләрин әсас вәзифә вә әламәтләри, онларын сөзүн мәнасынын йаранмасында ойнадығы ролу тәдгиг едәк, арашдыраг. Мәһз Фикрәт Рзайевин арашдырмалары, хүсусилә бу китабы мүасир дүнйа дилчилийинин мүасир сәвиййәсинә уйғундур. Бу ҹүр мөвзулар бәситликдән, садәликдән узаг олмагла нәзәри – практик әһәмиййәт дашыйан
мөвзулардыр. Белә тәдгигатларын апарылмасы дилин йаранмасы вә мәншәйи илә бағлы мөвҹуд олан нәзәриййәләрин мүасир тәләбләр сәвиййәсиндә тәсдигинә ҝениш имканлар ача биләр. Гейд едәк ки, һәмин нәзәриййәләр йарандыгдан сонра дилчилик елми йүксәк сәвиййәдә инкишаф етмиш, бу елмин тәдгигат методлары, бүтөвлүкдә методолоҝийасы зәнҝинләшмишдир. Одур ки, дилин гурулушу, мәншәйи барәсиндә йени тәләбләр бахымындан дүшүнмәйә еһтийаҹ вардыр. Мәһз глобаллашма шәраитиндә дилләрин әмәлә ҝәлмәси илә бағлы мөвҹуд нәзәриййәләрин йенидән нәзәрдән кечирилмәси дилчилик елминин гаршысында дуран гачылмаз фактдыр.
Јени фикир, дүшүнҹә, обйектә йени йанашма тәрзи һәмишә мүгавимәтлә гаршыланыр. Чүнки йенилик әнәнә илә үз-үзә галыр. Әнәнәнин исә нә гәдәр мүасир тәләбләрә ҹаваб вердийи чохларыны дүшүндүрмүр. Нәтиҹәдә йенилийин өзүнә мейдан алмасы үчүн замана еһтийаҹ олур. Әсас мәсәлә одур ки, йени идейа һансы мәкандан, мүһитдән баш галдырыр. Конкрет бир мәкандан, мүһитдән йол алан йенилик бүтүн бәшәриййәтә файда верир. Јенилийи стимуллашдырмаг исә бәшәриййәтә йени идейалар гапысынын ачылмасына шәраит йарадыр. Әсас мәсәлә одур ки, диллә, сөзлә бағлы бу йени идейа, йанашма тәрзи Азәрбайҹан адлы мәкандан доғулур. Конкрет олараг Фикрәт Рзайевин тәгдим етдийи бу китаб әсасында. Китабда дүшүндүрүҹү суаллар чохдур. Суал варса, онун ҹавабы да олмалыдыр. Суал да, онун ҹавабы да дүшүнҹәдән, мәнтигдән гайнагланыр. Одур ки, бу китабы охуйанлар йаранмыш суал вә ҹаваблар барәсиндә дүшүнмәклә мәсәләнин маһиййәтинә вара биләрләр. Ким дүшүнмәк истәмирсә, онун үчүн бу китабдакылары гәбул етмәк әзаблы бир ишдир, олдугҹа чәтиндир. Ким дүшүнүрсә, о, бу китабдакылары ахыра гәдәр охуйаҹаг, билдийи бир һәгигәти бир даһа тәсдиг едәҹәк. Бу һәгигәт дә одур ки, әсл елм инсаны дүшүндүрмәлидир.
Китабда бирсәсли, икисәсли, үчсәсли морфемләр барәдә мүәллиф мараглы һесабламалар апарыр, бунларын һәр бири дүшүндүрүҹүдүр. Уғулту, оғул, оғуз, оғру, ноғул, соған, зоғ, зоғал, гоғал, боҝаз, доғмаг, гул, дул, пул, ити вә с. сөзләрдә фонемләрин мәна әмәлә ҝәтирмәси, вәзифә вә әламәтләри дүшүндүрүҹүдүр. Китабда гәдим Азәрбайҹан дили тарихинә даир гыса мәлумат дүшүндүрүҹүдүр. Бу барәдә сәбрлә, тәмкинлә дүшүнәнләр йа тәдгигат апармалы олублар, йа да апарылмыш тәдгигатларын тарихимиз үчүн бөйүк әһәмиййәт кәсб етдийини сөйләмишләр. Бу мәнада Фикрәт Рзайевин Әждәр Фәрзәлинин Ҝәмигайа – Гобустан мәдәниййәти илә бағлы апардығы арашдырмалара истинад етмәси тәсадүфи дейилдир. Белә ки, Әждәр Фәрзәлинин Гайаүстү тәсвирләрдә охудуғу сөзләрин чоху дилимиздә ишләнир. Һәмин сөзләрин мәналарынын тапылмасы гәдим Азәрбайҹан дили барәсиндә чох бөйүк тарихи һәгигәтләри үзә чыхара биләр. Бунунла да бәшәриййәтин мәдәниййәт тарихинә Азәрбайҹандан елм бахымындан йени, даһа мүасир бир гапы ачыла биләр.
Тәсадүфи дейилдир ки, бу тәдгигатлара мүһүм әһәмиййәт кәсб едән бир иш кими йанашанлар Әждәр Фәрзәлинин тәдгигатларына биҝанә
галмамышлар. Мәсәлән, академик Иса Һәбиббәйли йазыр: “Әждәр Фәрзәли чағдаш мәрһәләдә Ҝәмигайа – Гобустан мәдәниййәтинин әсас тәдгигатчысыдыр”. Иса Һәбиббәйлийә ҝөрә, “Танынмыш тәдгигатчы Әждәр Фәрзәли бу истигамәтдә узун илләр ахтарышлар апармыш вә һәмин елементләрдән Ҝәмигайа – Гобустан әлифбасы тәртиб етмәйә мүвәффәг олмушдур.
Әждәр Фәрзәлинин формалашдырдығы Ҝәмигайа – Гобустан әлифбасы бу әлифбанын ваһид мәдәниййәтә даир материаллар әсасында тәкмилләшдирилмәсинин әмәли ифадәси кими мүһүм әһәмиййәт кәсб едир”.
Тәкҹә Әждәр Фәрзәлинин дейил, елә Фикрәт Рзайевин дә тәдгигатларына диггәтлә йанашмаг, ән азы бу истигамәтдә елми мүзакирәләр тәшкил етмәк ваҹибдир. Тәбии ки, бу истигамәтдә олан тәдгигатлар дилчиләри, тарихчиләри, мәдәниййәтшүнаслары дүшүндүрмәлидир. Конкрет олараг Фикрәт Рзайевин арашдырмалары да белә тәдгигатлардан бири кими елмин марагларына уйғун шәкилдә мүзакирә олунмалыдыр. Онун бу китабында сөзләрдә саит вә самит фонемләрин мәна әмәләҝәтирән вәзифәләри, әламәтләри ҝөстәрилир. Бунлара даир мараглы ҹәдвәлләр тәртиб олунур. Ҹәдвәлләрдә саит вә самит фонемләрин сөзләрдә әмәлә ҝәтирдикләри мәна, вәзифә вә әламәтләр груплашдырылыр. Бунларын һамысынын дилчиләр тәрәфиндән мүзакирә обйекти кими йери ҝөрүнүр.
Орта әсрләрин ҝөркәмли мүтәфәккири Әбу Турхан йазырды: “Елм бир мүһарибә мейданыны хатырладыр. Јарадыҹы алимләр өн ҹәбһәдә олур вә әсл дөйүш дә бурада ҝедир. Арха ҹәбһәдә оланларын вәзифәси өндәкиләри силаһ – сурсат вә азугә илә тәмин етмәк, тутулмуш әразиләрдә сәлигә — саһман йаратмагдыр”. Бу мәнада Фикрәт Рзайевин тәдгигатлары өн ҹәбһәдә олан дилчиләри “силаһ – сурсат вә азугә илә тәмин етмәк, тутулмуш әразиләрдә сәлигә — саһман йаратмаг” ишинә бәнзәйир. Онун тәдгигатлары, фикир вә мүлаһизәләри йарадыҹы алимләрин олдуғу өн ҹәбһәйә кечмәлидир. Фикрәт Рзайевин бу китабындакы идейалар йохланылмалы, мүзакирә обйекти кими диггәт мәркәзиндә сахланылмалыдыр. Јахшы дейилмишдир: “Елмдә һеч бир идейа еһкам дейил; һәр бир адам ән мәшһур алимин ән чох йайылмыш идейасыны да истәнилән вахт йенидән йохламаг сәлаһиййәтинә маликдир”.
Булудхан Хәлилов,
филолоҝийа елмләри доктору, профессор
2012-ҹи илдә “Маариф” нәшриййатында чапдан чыхмыш “Сөз конструкторлуғу” китабындан.
