Сөз нәдир?
Ашағыда сизә тәгдим едилән “Сөз нәдир?” адлы мәгалә 04.11.2012-ҹиил тарихдә Азад Азәрбайҹан гәзетиндә дәрҹ олунмушдур
Тәбии ки, бу суала ҹаваб вермәк илк бахышдан елә дә мүрәккәб дейил! Сөз сәсләрдән ибарәт ифадәдир. Әлбәттә ки, бу, илк бахышдан олдугҹа садә, олдугҹа асан ҝөрүнән аксиомадыр. Әлбәттә ки, сөзләрә, сәсләрә бизим билдийимиз, дуйдуғумуз кими йанашдыгда мәһз бу белә дә ҝөрүнүр вә белә вар. Лакин дәриндән йанашыб сәсин неҹә вә һарадан йарандығыны дүшүндүкдә мәсәлә олдугҹа гәлизләшир. Гәлизләшир она ҝөрә ки, бу гәлизликдән истәр-истәмәз суаллар доғур. Сәс неҹә йараныб вә бизләрә неҹә ҝәлиб. Биз бу сәсләрә неҹә йийәләнмишик вә өзүмүзүнкүләшдирмишик.
Көклү шәкилдә бу мәсәләйә йанашдыгда ҝөрүрүк ки, планетләр сайсыз-һесабсыз, уҹсуз-буҹагсыз, йәни сонсуз олдуғу гәдәр сәсләр дә бир о гәдәр сайсыз-һесабсыз, сонсуздур. Әлбәттә ки, инсаны сонсузлуг аләми даима дүшүндүрмүш, о, бу фикриндән истифадә етмиш, лакин онун варлығыны – сонсузлуғун маһиййәтини һәлә дә анлайа билмәмишдир. Инсан үчүн сонсузлуг, нәһайәт, сонда сонлугдур. Сонсуз нә ола биләр ки? Бу йердә тәкрар сөзләрә вә сәсләрә дөнәрәк бир даһа дәриндән фикирләшиб, ҝөрәҹәйик ки, сәсләр өзү дә сонсуздур.
Һамымызын севә-севә динләдийи мусиги аләминдә ҹәми йедди нот вар, бу йедди нотдан бүтүн дүнйа халглары истифадә едир, мусигиләр бәстәләйир, лакин мусиги битмир ки битмир. Бәс йедди ноту сонсуз едән нәдир? Бу сәсләр һарадан гайнагланыр? Суаллар олдугҹа чох, лакин ҹаваблар бундан да чох мәһдуддур. Бу йердә мәһдуддур ифадәсини мәһдуд иди илә әвәз едиб, сон вахтлар өзүнүн “Сөз” вә “Сөз конструкторлуғу” китабы илә дилчиләри вә садә охуҹулары һейрәтләндирән бир шәхсин китабы һаггында данышмаг, мүбаһисә едиб, анализ етмәк йеринә дүшәҹәк.
Сөһбәтин дилдән, сөздән, сәсдән ҝетдийини нәзәрә алсаг, дүшүнмәк оларды ки, һаггында данышдығымыз шәхс һансыса әдәбиййатчы, тарихчи вә йа дилчи алимдир. Лакин белә дүшүнмәк тәбии олса да, йанлышдыр. Јанлышдыр она ҝөрә ки, доғма Азәрбайҹанымыз фитри истедадлары илә о гәдәр зәнҝиндир ки, бу дийарда, бу өлкәдә һәр кәс истедад саһибидир вә һәр кәсдән йени ихтира, йени кәшф ҝөзләмәк ади һалдыр. (Нә йазыг ки, биз хәзинә үстүндә ҝәздийимиз һалда, бу хәзинәдән хәбәримиз олса да, истифадә едәнләр башгалары олурлар. Бу йердә мәтләбдән узаглашмамыш кимдән данышдығымызы, нәһайәт ки, ачмағын зәрурилийи өзүнү ҝөстәрир.
Фикрәт Рзайев 1936-ҹы ил тәвәллүдлү, Азәрбайҹан Сәнайе Институтунун “Нефт Механикасы” факүлтәсини битириб, ихтисасҹа конструктордур. Бу шәхс мәһз йухарыда садаланан билдийимиз вә һәлә дә билә билмәдийимиз суаллара өзүнүн “Сөз” вә “Сөзүн конструкторлуғу” китабында там чылпаглығы илә айдынлыг ҝәтирибдир. Әлбәттә, бу китаблар һаггында һәфтәләрлә, айларла, бәлкә дә, илләрлә данышмаг, йазмаг, тәһлил етмәк, онлардан өйрәнмәк, бу китаблардан галаг-галаг елми мәгаләләр йазмаг олар, лакин бу артыг дилчиләрин вә бу саһәдә мәшғул олан елм адамларынын ишидир дейә бу мәсәләни онларын өһдәсинә бурахыб, истигамәтимизи дәйишәрәк мөвзуйа гайыдаг.
Фитри истедад саһиби Фикрәт Рзайев бу “Сөз” вә “Сәс” тәдгигатынын биздә — хәзинәләр дийарында дейил, һарадаса башга бир өлкәдә кәшф етсәйди, инди о, “Нобел” мүкафатына лайиг ҝөрүләрәк шәнинә китаблар йазарды.
Гәрибәдир, нәдән биз өзүмүзү гиймәтләндирмәкдә бу гәдәр хәсислик едирик? Ахы “Ҹон вә йа Ҹонлар адлары дашыйан бәзиләри бириси елмә вә бәшәриййәтә белә бир йенилик ҝәтирмиш олсайды, биз бу йенилийи севә-севә орта мәктәбләрдә, елм оҹагларында, али тәһсил мүәссисәләриндә тәдрис едәр, онун бу кәшфини бейинләрә йеридиб “Ҹон” адыны зирвәләрә йүксәлдәрдик.
Тәбии ки, йухарыда гейд едиләнләр о демәк дейил ки, китабларда йазыланлар һамысы мүтләгдир вә дәйишдирилмәйә, мүзакирә едилмәйә, йени чаларлар әлавә етмәйә еһтийаҹ йохдур. Идеаллыг нисби анлайыш олдуғундан бу ифадәни “Сөз”, “Сөз конструкторлуғу” китабларына да шамил етмәк лазымдыр. Лакин китабда йениликләр, йени йанашмалар, ихтиралар вә кәшфләр өз зәнҝинлийи илә диггәт чәкир вә бу диггәтә диггәтлә йанашыб мәнаны вә мәнтиги, һәгигәти вә реаллығы өз йеринә гойуб, дилимизин зәнҝинлийини, инсанларымызын истедадыны өнә чәкиб, биз һәр йердә варыг, һәр йердә өндәйик демәйин вахты чохдан чатыбдыр демәйә башламалыйыг. Мәһз бу сәбәбдәндир ки, һөрмәтли Президентимиз, зати-алиләри Илһам Әлийев 23 май 2012-ҹи илдә “Азәрбайҹан дилинин глобаллашма шәраитиндә заманын тәләбләринә уйғун истифадәсини вә өлкәдә дилчилийин инкишафына даир дөвләт програмы” сәрәнҹамыны имзалайараг бу саһәнин инкишафына хүсуси диггәт вә гайғы ҝөстәрдийини бир даһа билдирди.
Нөвбә бизимдир!
Јазычы-публисист: Мәһәррәм Заман
