Халг рәгсләри тарихимизи, милли хүсусиjjәтләримизи өзүндә әкс етдирир
Рәгсләр билаваситә халг мусигиси зәмининдә јараныб вә инкишаф едиб. Әсрләрин сынағындан кечмиш Азәрбајҹанхалг рәгсләри даим инкишафда олуб, өз мә`на вә вүсәтини, форма вә мәзмунуну дәјишиб, тәравәтләниб. Өлкәмизин елә бир бөлҝәси тапылмаз ки, орада халг рәгсләримиз севилмәсин, онлардан истифадә олунмасын. Халг шәнликләрини, тој мәрасимләрини, бајрамлары рәгссиз тәсәввүр етмәк мүмкүн дејил. Рәгсләримиз үркәк бахышларла, одлу гәлбләрлә, чевик ҝәзишмәләрлә, зәриф голларла, ојнаг һәрәкәтләрлә даһа да мә`налыдыр. Алимләр Нуһун торпаг үзәринә чыхдығы Ҝәмигајада,Бакынын јахынлығындакы Гобустанда гәдим рәгсләрдән хәбәр верән гајатәсвирләрини – рәгс едән фигурлары ашкара чыхарыблар. Бу тапынты бир гајнагда белә ифадә олунур: “Узаг кечмишин рәссамы бу рәсм тәсвирини, тәгрибән, сәккиз-он мин ил бундан әввәл јарадыб”.Белә фәрз едилир ки, гәдим дөврүн рәгсләри јалныз мәрасим характерли рәгсләр олуб. Рәгс һеч дә тамаша едилмәк үчүн дејилди, әксинә, мүәјјәнбир мәрасимин ваҹиб елементи кими лазым ҝәлирди. Гәдимдә дүнјанын бир чох јерләриндә ода, атәшә пәрәстиш едилсә дә, бу пәрәстишарлыг Шәрг аләминдә,еләҹәдә Азәрбайҹанда даһа ҝениш јајылмышды. Бурада мүхтәлиф адәт-әнәнәләр вә рәгсләр ода һәср едиләр, тонгаллар јандырылар, мәрасим маһнылары вә рәгсләр иҹра олунар, одун ҝүҹүнә инанан инсанлар тонгал галајыб онун әтрафына топланараг рәгс едәрдиләр. Бәһс етдийимиз о дөврләрдә рәгсләр һәлә сәнәт усталығы дейилди. Онлар хејли мүддәт сонра, тәдриҹән, өз дини мәрасим характерини вә ибадәт мәнзәрәсини дәјишәрәк сәнәт тәрзинә дүшдү. Рәгсләримизин адларынын јаранма тарихчәси дә мараглыдыр. Рәгс адларынын чох аз бир һиссәси тәсадүфи адлар олдуғу һалда, әксәр һиссәси, тәхминән, мүәјјән бир анлајыш јарадыр, нәјәсә, кимәсә һәср олунурду. Бу һәср едилмәләр, әввәлән, тәбиәтә, ҝүлләрә, чичәкләрә вә саирә аиддир. Мүәјјән јерләрә– дағлара, дәрәләрә, кәндләрә, шәһәрләрә һәср олунан рәгс адлары да аз дејилдир. “Абајы”,“Авары”, “Ағыр Гарадағы”, “Алча ҝүлү”, “Асма-кәсмә”, “Аста Гарабағы”, “Вағзалы”, “Брилјант”,“Газағы”, “Гајтағы”,“Дәсмалы”, “Иннабы”, “Һејваҝүлү”,“Дар- чыны”, “Јаллы” вә саир кими мәшһур халг рәгсләримиз мөвҹуддур. Бунлар ичәрисиндә јаллы рәгсләри хүсуси јер тутур. Ҝөркәмли бәстәкар Әфрасијаб Бәдәлбәјли бу рәгсләрә јүксәк гијмәт верәрәк јазыр: “Бурада чох интишар едән јаллы формасы бүтүн бир елин, бир обанын коллектив сурәтдә өз севинҹ дујғуларыны, баҹарыгвә истедадларыны тәмсил едән әзәмәтли бир јарадыҹылығын парлаг тәзаһүрүдүр”. Халгымызын күтләви рәгсләриндән олан јаллылар чевиклик, мәтанәт вә зәһмәт тәләб едир. Бу рәгсин сүжети олдугҹа садәдир. Ојнајанлар сырасындан јаллы башы сечилир. Бу, ән јахшы ојнајана верилән фәхри ад һесаб едилир вә кечмишдә һәмин шәхсләр бөјүк нүфуза малик идиләр.Јаллыбашынын әлиндә јајлыг олур. Бә`зи мәнбәләрдә јаллыбашынын әлиндә балаҹа чубуг олдуғу да дејилир. Јаллыбашы рәгсин ҝедишинә рәһбәрлик едир. Она чох вахт “ајагчы”, јә`ни ојнајанлар ҹәрҝәсинин ахырында дуран ифачы көмәк едир. Ојнајанлардан һеч биринин ҝөзләмәдији һалда јаллыбашы бирдән һәрәкәти дәјишир. Ҹәрҝәдә иштирак едәнләрин һамысы онунла бирликдә тез јени һәрәкәти тәкрар едир. Јаллыда ән мараглы ҹәһәтләрдән бири дә одур ки, јаллыбашы ҝөзләнилмәдән ҹибиндән башга нәсә чыхара биләр. Ифачылар да тез ләнҝимәдән онун кими етмәлидирләр. Әлбәттә, онлар буна әввәлҹәдән һазырлашмыш олурдулар. Јаллыларын бә`зиләринин ады чох мараглыдыр. Мәсәлән, јаллыја верилмиш “ики ајаг”, “үч ајаг”, “дөрд ајаг”кими белә адлар јаллыларын хореографијасына, рәгсин ики аддымлы, үч аддымлы, дөрд аддымлы үнсүрләрдән ибарәт олмасына дәлаләт едир. Әввәлләр бу рәгсләр дөрд темпдә ифа олунар, арам, ағыр һиссә илә башлар, тәдриҹән темпи јејинләшәрди. Сонрадан исә јаллылар үч jүр – ағыр-арам, јүнҝүл-шән вә јејин ифа едилир. Бу рәгсләрин јүксәк дәјәрә малик олмасынын нәтиҹәсидир ки, јаллыларын шәрәфинә онун ҝөзәллијини охшајан ше`рләр јазылыб,бәстәкарлар ону өз әсәрләринә дахил едибләр. Үзейир Һаҹыбәјовун “Короғлу”, Мүслүм Магомајевин“Нәрҝиз”, Ҹаһанҝир Ҹаһанҝировун “Азад” операларында, Солтан Һаҹыбәјовун“Ҝүлшән” балетиндәки јаллылар ҝениш мигјасда таныныр. Бу ҝүн мухтар республикамызда 40-дан чох јаллы ојнанылыр.“Хәләфи”, “Тәнзәрә”, “Көчәри”, “Һөјнәри”, “Галеји”, “Газы-газы”, “Сареји”, “Шаһҝәлди”, “Телло”, “Сөјлә”, “Назилә”, “Гызылбаш”, “Чөкәли”, “Чалеји”, “Ҝөј- чәмәни”, “Һәрилли”, “Хәлили”, “Әфсәри”, “Бәнди”, “Сындырма”, “Шәрили”, “Тирмәшал”, “Урфаны”, “Ҝиланы”, “Кәримбәј”, “Нурашан”, “Баһары” вә башга јаллыларымыз бир елин һәм тарихини, һәм дә әҹдадларымызын һәјат ритмини, севинҹини, бабаларымызын јер титрәдән ајаг вә нәрә сәсләрини, һәр кәси Вәтән уғрунда бирлијә, дөјүшә чағыран руһуну өзүндә јашадыр. Нахчыван Мухтар Республикасында “Шәрур” Халг Јаллы Ансамблы, Шәрур Рајон Мәдәнијјәт Евинин “Шәрур гөнчәләри” јаллы ансамблы, Бабәк Рајон Мәдәнијјәт Евинин “Ел јаллылары”, Ордубад Рајон Мәдәнијјәт Евинин “Нурај”, Кәнҝәрли Рајон Мәдәнијјәт Евинин јаллы груплары вә диҝәр јаллы коллективләри фәалијјәт ҝөстәрир, онлар мухтар республикада кечирилән мүхтәлиф тәдбирләрдә иштирак едирләр. Улу өндәр Һејдәр Әлијевин дедији кими, һәр милләтин әсас характерик ҹәһәтләри онун милли-мәнәви дәјәрләридир вә һәр халг да мәһз бу дәјәрләри илә башгаларындан фәргләнир, сечилир. Бу мә`нада, “милли-мә`нәви дәјәрләри олмајан милләт һәгиги милләт, һәгиги халг ола билмәз”. Бир милләти милләт кими танымаға әсас верән амилләрдән олан мәдәни мирасларымызын тәблиғиндә әлимиздән ҝәләни едәрәк вәтәндашлыг борҹумузу йеринә йетирмәлийик. Халг јашадыгҹа онун инҹәсәнәти дә јашајаҹаг. Әсас одур ки, ону мүәјјән дәјишикликләрә мә`руз галмыш шәкилдә јох, олдуғу кими,әҹдадларымыздан бизә ҝәлдији, орижинал һалыјла јашадаг!
Фатма Бабаjева
Нахчыван Мухтар Республикасы Али Мәҹлисинин Нахчываншүнаслыг Мәркәзи
