«Чархы Фәләк», ниjә деjилирди, «Чаршәнбә», нәjә деjилирди…
Азәрбаjҹан Әразисиндә, Азәрләрдән, Бабаларымыздан галма, бир чох, мүһүм Анлаjышлар мөвҹуд олуб!
Онлар, о, Бабаларымыз, чох-чох Гәдим Дөврдән, Отураг Һәjат сүрдүкләриндән, Әразиләриндә баш верән, һәр бир Тәбиәт һадисәләри, Каинат Ганунлары ардыҹыллыгларына, чох диггәтлә вә баш верән, бүтүн һаллара, бөjүк бир һадисә кими, jанашырдылар!
Бабаларымызын бу Әразидә, Отураг Һәjат сүрдүкләринин, бир әламәти дә, бир тарихи һәгигәти дә, ондан ибарәтдир ки, бүтүн әрәфәләрә ҝөрә, онлары әһатә едән Аләмдә, баш верән, Тәбиәт һадисәләринин, бу Әразидә, дәгиг ардыҹыллыгда, ҝүнләр, һәфтәләр саjы илә, әвәзләнмәси, онларын, бу Әразидән башлаjараг, бири-бирини, әвәз етмәклә, ардыҹыл Ҝүн саjлары, Јениликләри, иҹра едилмәләринин, үст-үстә дүшмәси илә, характеризә олунур!
Онлар, о, чох Гәдим Дөврдән, Астрономиjа Елмини, чох дәриндән билдикләриндән, она, чох диггәтлә, дәгигликлә jанашдыгларындан, бүтүн Тәбиәт һадисәләринин, Каинатла бағлы олдуғуна, әсасланырдылар!
Бабаларымыздан, Азәрләрдән галма, «Чархы Фәләк», ифадәси, Бизим Галактикада, бизим Ҝүнәш Системиндә, баш верән, һесабатлар ардыҹыллығыны, билдирмәк иди!
«Чархы Фәләк», һәр һансы бир, Халг дили jох, Тәбиәтдә баш верән, бири-бирини, бир Чарх, Тәкәр кими, әвәз едән, ардыҹыллыг һадисәси кими, нәзәрдә тутулурду!
«Чархы Фәләк», jә’ни ки, һәрәкәтләрин, ардыҹыл олараг, бир тәкәр кими, бир Чарх кими, бири-бирини, әвәз етмәси, «Фәләк» исә, о Дөвр үчүн, Каинат, Ҝөj Гүббәси кими, Сәмада баш верән, һал-һәрәкəтләр кими, шәрһ олунурду!
Бу, «Чархы Фәләк», һәр һансы бир, Әрази дили-дилчилиjи jох, сырф, Каинат Дили-Дилчилиjи, бизим Ҝүнәш Системиндә, баш верән, ардыҹыл һәрәкәт Механикасына, аид едилирди!
М. Фүзули дә, гәзәлиндә деjир ки, «Фәләкләр jанды, аһымдан», jә’ни ки, Ҝөjләрә, Сәмалара, һалымы билдирмәклә, аһымла Каинат да, Ҝөj Гүббәси дә, jанды, һалымдан. «Мәни бимары, санмазмы», jә’ни ки, Јердә, Онун, бир Паjы олдуғуму, Билмәзми, деjирди.
«Фәләк», Каинат өлчүсүндә, бизим Ҝүнәш Системинин, Ҝөj Гүббәси кими, характеризә, олунурду!
Бу сәбәбдән, Азәрләрдән, Бабаларымыздан бизә галан, бир мирас да, һәмин Чархын, Дөрд бөлүмлә һәрәкәтдә олмасы. Дөрд бөлүмлә, бири-бирини, әвәз етмәсидир.
«Чарх» ифадәси, рәгәм ифадәсинә кечмәклә, «Чар», Дөрд ардыҹыллыгда, jә’ни, «Чар», өнҹүл, башланғыҹ ардыҹыллығына сығар, бири-бирини, тамамлаjан анлаjыш олдуғундан, «Чар», һәрәкәтдә олуб, һәрәкәт вериҹинин, ардыҹыл, бири-бирини, әвәз етмәси кими, мүшаһидә едилдиjиндән, ону, рәгәм һалына бөлүб, рәгәм һалында, о, Дөрдүн, о, Дөрд Үнсүрүн, Дөрд Фәслин, Дөрд Сәмтин, Дөрд Ҹәһәтин, Дөрд Чаршәнбәнин вә с. ифадәсидир.
«Чар», мә’лумдир ки, Дөрд ичәрисиндә, Дөрддүр!
И. Нәсими деjир ки, «Үзү Әнбәридир», jә’ни ки, Ҝөзәллик ичәрисиндә, әлавә бир Ҝөзәлликдир!
Әҝәр, «Чаршәнбәни», Рәгәмләр Дили илә, охусаг, «Чар», Дөрдүн ифадәсидирсә, «(ш)әнбәр» исә, Једдинин ифадәсидир ки, jә’ни ки, Дөрд ардыҹыл олараг, һәр Једди Ҝүнүн давамында, о Једдинин һәр бири, бир Ҝөзәллик, һәр о, Једди Ҝөзәллик, бизи, даһа Јени Ҝүнләрә, Истиләрә, Раһатчылыглара апарар, анламы, дашыjырды.
Азәрбаjҹан Әразисиндә, Азәрләрдән, Бабаларымыздан бизә галан Мирас Паjыны, Рәгәмләр дили илә, ифадә етсәк, «Дөрд», баш верән ардыҹыллыг, «Једди», ҝүн тамамында, бири-бирини, бу Әразидән тамамлаjар ки, Дөрд Үнсүр деjилән һалын, башланғыҹ һалы да, Дөрд ичәрисиндә, Дөрдә сығаҹаг Чаршәмбәдән биринҹиси, Ишыгла, (нә Ишыгсыз башлаjар ки, нә Ишыгсыз, Төрәjәр ки).
Икинҹиси, Су илә, (нә сусуз, Пәрвәриш тапар ки), Бабаларымыз Суjун өз Варлыг һалыны да, икиjә бөләрәк, белә изаһ едәрдиләр ки, Соjуг Гыш фәслиндә, Һавада, Суjун, Нәмин гәдәри азалар ки, һава гаты, Торпаг нисби нәмин азлығындан, соjуjур, шахталар дүшүр.
Һәмин просес еjниликлә, Јаj Мөвсүмүндә дә, тәкрарланыр.
Јаj мөвсүмүндә, индики тәгвим адлығы илә, Иjун-Август аjында, һава гатында, бир Јарымкүрәдә, Су, Нәм гәдәри, кәскин азалмагла, һаванын чох Исти кечмәси илә, Бостан-Тәрәвәз мәһсулларынын, jетишмәсинә, ән ваҹиб бир амилдир.
Үчүнҹүсү, Күләк илә. Бу әрәфәдә, Феврал аjынын икинҹи jарысындан башлаjан, күләкләр, бизим әразимизә, Гыш мөвсүмүндә, чөкмүш Соjуг һава күтләсини, Барометр кими, ҝүҹлү күләклә мүшаһидә едилмәси, Соjуг һава Күтләсини сыхмагла, онун jерини, һәлим, рәван Исти һава Күтләси илә, зәнҝинләшдирилмәсиндән, ибарәтдир.
Дөрдүнҹү Чаршәнбә, даһа Һаванын, Торпаг гатынын, тәдриҹән Истинмәсини, Јазын-Баһарын Мүждәчиси кими баjрам, едилир.
Һәр бир Чаршәнбә, Бабаларымыздан галма, Ишыгла, Исти илә jад едилмәси, О, Ишығын Јердә охшарыны, Оҹаглар, Тонгаллар jандырмагла, һәр һәфтәнин, ардыҹыл дүзүлүш давамы илә, бизләри, Јаза, Јаjа, Истиjә апарыр, анламы илә, Тонгаллар үзәриндән атылараг, jә’ни, бир Һалдан, башга бир Һала кечмәклә, бир Тәрәфдән, башга бир Тәрәфә атылмагла, кечмәклә, «Ишығымыза, Истимизә, говушаг», деjәрәк, онлары Баjрам шәнликләри кими, jад едәрдиләр!
Чаршәнбәләр, Әрәфәләрин, Јер үзүнүн баjрамыдыр ки, бизләр бу Јер Һалыны jад едәрик, ону бир Баjрам кими, иҹра едәрик!
Ваһид Рзаев
