Шәмс Тәбризи ким олмушдур?

21 ноября, 2013 Диҝәр

АЧЫЛМАМЫШ СӘҺИФӘЛӘР

Бу йазыда мәгсәдимиз Шәмс һаггында дәрин елми мүзакирәләр апармаг йох, садәҹә Азәрбайҹан охуҹусуна гыса мә’лумат вермәк әһдидир.

Узун әсрләр кечмәсинә бахмайараг индийә гәдәр өз сеһрамиз шәхсиййәти илә тәдгигатчылары һейрәтдә гойан Шәмс Тәбризи ким олмушдур? Өлүмү кими һәйаты да мүәммаларла долу олан, дүнйаны «мәлул вә мәҹһул» бир шәкилдә долашараг һәрдәнбир йердә пейда олан, гәфыл һүзуру илә Мөвлананын һәйатында ингилаб төрәтмиш бөйүк Азәрбайҹан мүтәфәккири Шәмсәддин Мәликдад Тәбризи һаггында биз нә вә }нә гәдәр билирик?

Бә’зән өз сүкуту илә фәрйадгопаран, бә’зән исә өз гийаби илә һәмишә һүзурда

галан, шәхсиййәтиндә тәзадлар долашан Шәмси танымаг вә дуймаг мүмкүндүрмү?

Рәфтарында һәрдән габа ҝөрүнән, сөз сорушанлара чохвахт үстүөртүлү, арифанә ҹаваблар верән Сәмси заһирдә гапаныб галмышларын чохусу бәлкәдә диванә зәнн едирди.

«Сән кимсән?» — дейәндә, бу суала Шәмсин өзү белә ҹаваб верирди: «Бир ҝүн бир гапычы сорушду: — Сән кимсән? Дедим: — Бу бир аз чәтин суалдыр. Айағына зәһмәтвер, отур, сәнә ким олдуғуму баша салым. Әввәлләр бөйүк бир зат ҝәлиб ҝетмишди һа, адыда Адәмиди. Бах, мән о Адәмин оғулларынданам.»

Башга бир йердә белә дейир: «… О Хәттат үч ҹүр хәтт йазды: Бирини анҹаг өзү охуйа билди, ондан башга кимсә охуйаммады, о бирини һәм о охуйа билди, һәмдә башгалары. Јердә галан о бирини (үчүнҹүхәтти) нә о охуйа билди, нә дә башгалары. Һәмин о (үчүнҹү) хәтт мәнәм!»

Шәхсиййәти аз гала әфсанәйә дөнмүш Шәмсин һәйатынын әксәр мәгамлары ҹавабсыз суалларла долудур. Ҝөрүнүр, бә’зи суалларын ҹавабсыз галмасыны Шәмс өзү истәмишдир.

Һәлә ушаглығында истиснаи бир ушаг олдуғу бәлли олан, гейри-ади рәфтары илә әтрафындакы инсанларда тәәҹҹү бойадан Шәмс инсанларын ону анламадығыны сөйләйирди. Онун ушаглара гайнайыб-гарышмамасыны, тәнһалыға мейл етмәсини ҝөрән валидейнләри онда олан бу һалын бир хәстәлик, психоложи бир сыхынты олдуғуну дүшүнүрдүләр: «Ушаглыгда мәнә дейирдиләр: — Нийә сыхылырсан, нийә бикефсән? Палтар лазымдыр, алаг, йа пул лазымдыр, верәк? Мән исә дейирдирн: Ей каш әйнимдә олан бу палтары да алмайайдылар!»

Шәмс өз дәрдины белә анладырды: «Неҹә йейим, неҹә йатым? Нәгәдәр ки, мәни йарадан Аллаһ мәнимлә данышмайыб, сөз сорушурам ҹаваб вермир, мәнә нә йемәк йарашыр, нә дә йатмаг. Амма елә ки, мән данышанда мәни ешитди, мән дә ону ешитдим, онда йийәрәм дә, йатарам да. Мән билмәлийәм, ахы һарадан ҝәлмишәм, нийә ҝәлмишәм? Һара ҝедәҹәйәм, мәним сонум нә олаҹагдыр?» Бу ҹүр фәлсәфи, фикри ахтарышлары һәйатынын сонуна гәдәр Шәмсдә мүшаһидә етмәк мүмкүндүр.

Шәмсин һарада, һанси аиләдә доғулмасы, нә гәдәр вә неҹә йашамасы, һарада вә неҹә өлмәси барәдә дәгиг вә айдын тарихи бир мә’лумат йохдур. Бунунла белә әлдә олан мәнбә’ләр Шәмс шәхсыййәтинин мүәййән чаларларыны шәффафлығы илә әкс етдирмәйә имканверир.

Шәмсин һәйатыны әкс етдирән мәнбә’ләр ичәрисиндә үч мәнбә’ хүсуси әһәмиййәт кәсб едир: Бунлардан биринҹиси Мөвлананын оғлуБәһаиддин Султан Вәләдин (1226-1312) «Вәләднамә» әсәри, икинҹиси Шәмсәддин Әһмәд Әфлакинин «Мәнабгиүл-арифин» әсәри (йазылматарихи 1318), үчүнҹүсү исә Фридун бин Әһмәд Сепәһсаларын «Мөвлана һаггында рисалә» (йазылматарихи 1319-1328) әсәридир. Һәр үч мүәллиф Шәмсин мүасирләриндән сайылыр.

Бу үч мәнбә’йә әсасланараг Шәмсин һәйат хронолоҝийасыны хүласә олараг белә тәсвир етмәк олар. Ики дәфә Конйайа сәфәр етмишдир. Биринҹи сәфәриндә 458 ҝүн, йәни 15 ай, бир һәфтә Мөвлананын йанында олмушдур. Бу мүддәтдә Мөвлананын йетирмәләриндән олан Кимйа адлы гызла евләнмишдир. Конйайа илк ҝәлдийиндә Шәмсин йашынын алтмыша йахын олдуғу ҝөстәрилир вә бузаман һиҹри-гәмәритарихиилә 642-ҹиил, икинҹи ҹәмади айынын 26-сыиди (26.6.642 һ.г. = 29.11.1244 м). Шәмс 643-ҹү ил шәввал айынын 21-и, ҹүмә ахшамы (=1246-ҹыилмартм 12-и) Конйаны тәрк едир.

Јухарыда гейд едилән тарихләри нәзәрә алмасаг Шәмсин һәйатыны әкс етдирән башга һеч бир дәгиг тарихи рәгәмлә растлашмырыг. Еһтималла да олса Конйаны тәрк етмәсиндән сонра Шәмсин сорағыны Дәмәшгдән алырыг. Шәмс 644-ҹү илин зилһиҹҹә айында (=1246-ҹы илин майы) йенидән Конйайа гайыдыр вә тәгрибән би рил (һ.г. 645 = 1247-ҹи илин сонуна йахын) Мөвлананын йанында олур. Бу тарихдән сонра кимсә Шәмсин агибәтини доғру-дүрүст билмир. Бә’зиләри онун Конйада мүхалитләри тәрәфиндән өлдүрүлдүйүн үдейир, бә’зиләри исәКонйаны һәмишәлик тәрк едиб ҝетдийинә инанырлар. Бу сәбәбдән онун өлүм тарихини гейри-дәгиг олса да «һәмишәлик йоха чыхдығы», йә’ни онун һаггмда там мә’луматын кәсилдийини тарихлә ҝөстәрирләр. Тарихчиләр тәрәфиндән Шәмсин доғум вә өлүм тарихи белә гейд едилир: “һ.г. 570-645? = м. 1184-1247”.

Шәмс зәманәсинин бөйүк алими, елмин әксәр саһәләриндә сөз саһиби олмасына бахмайараг әлинә гәләм алыб биликләрини кағыз үзәринә көчүрмәйә ҹәһд етмәмишдир, әслиндә онун белә ишләрлә арасы йох иди. “Мәгалат”ын бир йериндә Шәмс йазы йазмаға адәт етмәдийин идейир. Шәмсин фикирләрини еһтива едән йеҝанә йазылы әсәр онун мүридләри тәрәфиндән тәртиб едилмиш һәмин «әл-Мәгалат» әсәридир. Бу әсәр Шәмсин 1244-1247-ҹи илләрдә мүхалиф суфи мәҹлисләриндә, Конйада мүхтәлиф мүнасибәтләрлә етдийи сөһбәтләрдән, суал-ҹаваблардан мүридләринин ҝөтүрдүйү йаддашларын мәҹмусундан ибарәтдир.

Топлунун ичәрисиндә Шәмсин өз әли илә йаздығы бә’зи йазыларын олдуғу да еһтимал едилир. Һәр һалда «әл-Мәгалат» әсәри Шәмсин һәйатынын, дүшүнҹәләринин мүбһәм тәрәфләринә, еләҹә д әМөвлана шәхсиййәтинин бә’зи гаранлыг ҹәһәтләринә айдынлыг ҝәтирмәкдә, һәмчинин 13-ҹү әср тәсәввүр дүшүнҹәсинин, бир чох ариф вә тарихи шәхсиййәтләрин йахындан өйрәнилмәсиндә мүһүм әһәмиййәтә маликдир.

Сөзсүз, Шәмс «йарадыҹылығынын» әсас бәһрәсини вә гайәсини әкс етдирән ән шәффаф ҝүзҝү Мөвлана өзүдүр. Шәмс шәхсиййәти вә дүнйасыны Мөвланасыз, еләҹә д әәксинә, Мөвлананы Шәмссиз тәсәввүр етмәк вә анламаг Мәҹнуну Лейлисиз тәсәввүр едиб изаһ етмәк гәдәр гейри-мүмкүн биришдир…

Фүзули Шәфийев

Инҹиләр саһиби

“Әл-Мәгалат” әсәриндән сечмә кәламлар

Мүтрүб ашиг олмаса, ноһәҝәр дәрдли олмаса мәҹлиси сойударлар.
*    *     *
Пул дүнйапәрәст үчүн гибләдир.
*    *     *
Кафирә шүкүр ваҹибдир, бары мүнафиг дейил.
*     *     *
Е’тигад вә ешг шүҹаәтли едир вә бүтүн горхулары апарыр.

* * *
Сәни исидән һәр е’тигад олса, сахла. Сәни сойудан е’тигаддан узаг ол.
* * *
Әгл гапынын ағзына гәдәр апарыр, амма гапыдан ичәри кечирмир.

ФҮЗУЛИ ШӘФИЈЕВ. ШӘМС ТӘБРИЗИ КИМОЛМУШДУР?
“БАКТРИАН” №1, АЧЫЛМАМЫШ СӘҺИФӘЛӘР: ( сәһ: 32-35)