Јағмурсуз ҝөбәләк
Нәйинсә бирдән-бирә чохалмасына «елә бил, йағышдан сонра торпагдан пыртлайыб чыхан бол ҝөбәләкдир» дейирләр. Гураглыг йердә ҝөбәләклик олмур. Амма сүн’и субстрат — гидаландырыҹы мүһит үзәриндә ики нөв, өзү дә йемәли һәм дадлы, һәм хейирли ҝөбәләк: хорузҝөбәләйи (Армиллариа остоуае; бах: шәкил 1) илә пайаҹығаз ҝөбәләйи (.Плеуротус остреатис; бах: шәкил 2) әлдә едилиб.
Бөйүк Гафгаз силсилә дағларынын шәрг һиссәсиндә, дағәтәйи мәканда йерләшән өзәл лабораторийада һәмин сүн’и мүһит үзәриндәки ики бойатма нөгтәсиндән пайызлыг хорузҝөбәләйинин 34 әтҹийи инкишаф едиб. Ҝөбәләкләр, мүһити суда әринән үзви вә гейри-үзви маддәләрдән ибарәт хүсуси гидаландырыҹы мәһлулла (шәрти ады — Рәһимли мәһлулу) илә зәнҝинләшдирмәк үзрә апарылан сынағын ҝедишатында әмәлә ҝәлиб.
Гидаландырыҹы мүһитин әсасыны диҝәр тәркиб һиссәләрилә мүхтәлиф нисбәтдә гарышдырылмыш башга-башга ағаҹларын тахтакәпәйи (мишарағзы) тәшкил едиб. Бу мүһит бир-биринә йахын нөгтәвари дешикли шәффаф полиетилен пакетләрә бағланыб. Бағламалар бетон дөшәмәдән 25-30 сантиметр аралы мәсафәдән асылыб. Һәр бағламанын чәкиси 1килограм олуб. Мүһит митселинин ҝөбәләйи тәшкил едәси һүҹейрә телләринин инкишафы дөврүндән та ҝөбәләйин әмәлә ҝәлмәсинәдәк зәнҝинләшдирилиб.
Сынағын ҝедишатында һәрарәтин, нәмлийин, y-радиасийасынын, електромагнит шүаланманын дәрәҹәләри өлчүрүлүб. електромагнит шүаланманын вә y-радиасийасынын сәвиййәси бир дәфә дә олсун әсас сәвиййәни өтмәйиб. Нәмлилик ардыҹыл шәкилдә тәдриҹән 60 фаиздән 90 фаизәдәк артыб.
89 йохламадан ибарәт сынағын ҝедишатында пайызлыг хорузҝөбәләйи әтҹикләри йалныз ики бағламада йетишиб. Бағламанын бириндә йеҝанә бойатма нөгтәсиндән, әндамынын узунлуғу 22 сантиметрә гәдәр олан 29 әтҹик йетишиб. Бу бағламадакы мүһитин 80 фаизи ҹыр армудағаҹынын тахтакәпәйи иди. Бағламанын о бириндә дә мүһитин 80 фаизини мишарағзы — лакин фыстыг ағаҹмын тахтакәпәйи тәшкил едиб. Һәмин мүһитдә бирҹә бойатма нөгтәси йараныб, онун үзәриндә папағынын диаметри 7 сантиметрә, әндамынын узунлуғу 10 сантиметрә йахын 5 әтҹик йетишиб.
Ҝөбәләк әтҹикләри бағламанын икисиндә дә 58 ҝүндән сонра йетишиб. Тәкҹә фәрг ондан ибарәтдир ки, чох әтҹикли бағламанын үзәринә сынағын үч ҝүнү әрзиндә үч саатдан артыг олмайараг 21-30 дәрәҹә буҹаглы, аз әтҹикли бағламанын үзәринә һәмин ҝүнләрдә дөрд йарым саатдан артыг олмайараг 27-42 дәрәҹә буҹаглы бирбаша ҹүнәш ишығы дүшүб. Сынағын 87 йохламаларында исә бағламалар бирбаша ҝүнәш ишығына мә’руз галмайыб.
Дейирләр ки, ҹүҹәни пайызда сайарлар. Хорузҝөбәләйини исә һәр фәсилдә саймаг мүмкүн имиш. Пайызлыг хорузҝөбәләйи өзү өзүндән бой атыб. Бу, ҝөзләнилмәз олуб. Чүнки һәмин нөв ҝөбәләк йетишдирмәк нәзәрдә тутулмайыб. Јухарыда ҝөстәрилдийи кими, сынагдан мәгсәд гидаландырыҹы мәһсул хүсусатында Рәһимли мәһлулунун өйрәнилмәси иди. Јохлама үчүн исә пайаҹығаз ҝөбәләкләрин йетишдирилмәси нәзәрдә тутулуб.Бунларын митселиси Азәрбайҹан Милли Елмләр Академийасынын Ботаника Институтунда,бурадакы ибтидаи биткиләр шө’бәсиндә алыныб.Хорузҝөбәләкләринә нисбәтдә мүһитә о гәдәр дә тәләбкар олмайан пайаҹығаз ҝөбәләкләр һәм йухарыда тәсвир едилән ики йохламада, һәм дә диҝәр йохламаларда митселинин 27-55 ҝүнәдәк инкишафы дөврүндә далбадал алты ахын (ән долғуну — илк ахын) әтҹик әмәлә ҝәтириб, лакин әтҹикләрин һамысы хырда, ади өлчүнүн йарысы бойда, назик әндамлы олуб. Ҝөбәләкләрин гурулушунда да дәйишикликләр мүшаһидә едилиб. Пайаҹығазлар бунлара мәхсус узунсов финҹан шәкли алмаг әвәзинә ағзы чөлә бүкүлмүш нәлбәки шәклини алыб.
Беләликлә, һазырда пайаҹығаз ҝөбәләкләрин зәнҝинләшдирилән мүһит үзәриндә беҹәрилмәси үчүн техноложи шәраити тәкмилләшдирмәк вә Рәһимли мәһлулунун патентләшдирмәси үчүн лазымы ишләри ҝөрмәк илә йанашы бундан сонракы сынагларда пайаҹығаз ҝөбәләкләрлә хорузҝөбәләкләринин бирҝә инкишафынын хүсусиййәтләрини өйрәнмәк вәзифәси гаршыда дурур.
Наилә Рәһимли.
Бактриан №1 сәһ: 24-25
