ҜӘМИ-ГАЈА: “Улу кечмишимизә бир нәзәр”
Нечә сәнәдир ки, ҝөркәмли Азәрбаjҹан алими вә тәрҹүмәчиси Әбүлфәзл Һүсеjни арамызда jохдур. Бу jанарлы шәхсиjjәт Нахчыванда, онун гәдим абидәләри илә, әдәби мүһити илә jахындан мәшғул олмуш, бу улу диjар һаггында онларҹа санбаллы, елми-публисистик мәгаләләр jазмышдыр.
Охуҹулар тәрәфиндән сонсуз мәһәббәтлә гаршыланан һәмин jазылар ичәрисиндә “Ҝәмигаjа һаггында”кы елми-публисистик мәгалә вахты илә “Шәрг гапысы” гәзетиндә дәрҹ олунмуш, мүәллифә ҝениш охуҹу күтләси арасында бөjүк һөрмәт газандырмышдыр.
Бу ҝүн сизә тәгдим етдиjимиз “Ҝәмигаjа-Алхараг” мәгаләси 1982-ҹи илдә jазылмышдыр. Һәмин мәгалә илк дәфәдир ки, ишыг үзү ҝөрүр.
ҜӘМИГАЈА-АЛХАРАГ
Улу Азәрбаjҹан вәтәндашы Низами Ҝәнҹәви халгымызын бүтүн адәт-әнәнәләри, зәрб мәсәлләри, дастан вә нағыллары, хөрәкләри, меjвә адлары, ширниjjаты, мусиги, ме`марлыг, габ-гаҹаг, мизүстү оjунлары, меjдан оjунлары, фәлсәфи фикри вә башгалары илә бирликдә чохлу jер адларымызы да өз “Хәмсә енсиклопедиjасы”на дахил етмишдир. “Хәмсә”дә дәфәләрлә “Бағи-сивид” (Ағдам), Бәрдә, Ҝәнҹә, Шәки, Азәрбаjҹан, Хәзәр, Рум, Ширван, Алан-Аран, Һәмдуниjан вә с. тәсадүф едилир. “Хосров вә Ширин” әсәриндә Азәрбаjҹанын гәдим һүдудлары, она табе олан jерләр дә тәсвир едилир. Низами Мәһинбанудан данышаркән jазыр:
…Онундур о Аран мүлкилә Әрмән,
Чыха билмәз бири әсла сөзүндән.
Сечәр, һәр фәсл өзичин бир мәканы,
Ки, хош кечсин онун дөври-заманы.
Јери ҝәлмишкән, деjәк ки, ше’рин давамында ады чәкилән “Абхаз” гәдим Азәрбаjҹан дилиндә тәһрифә уғрамадан әввәл “аб” (баш бина) вә “кас” олуб “Абкас” индики мә’нада “Баш Гафгаз” мәфһумундадыр. “Әрмән” исә ҹәннәт, ҝөзәл jер кими мә’наланыр. Бу сөзүн илк көкү “ир”лә әлагләдар Ҝүлүстани-ирәм, Ирмәкли-Әрмәки (кәнд ады), Ирмак (беһишт) вә башгаларыны ҝөстәрмәк олар. Низами бу сөзү беһишт мә`насында ишләтмишдир.
Әдәбиjjатда ҝет-ҝедә сабитләшсә дә “әрмәни” деjилән халг әслиндә “һаjс” вә “хаjс” милләт ады деjилдир. Тарихчиләрин, о ҹүмләдән һаjс тәдгигатчыларынын өзләринин фикринҹә бу халг ерадан бир гәдәр әввәл Һиндистан-Авропа jолу илә ҝәлиб бурада сакин олублар. Һаjсларын өзләринин тәсдигинә ҝөрә бу сөз онларын дилинә мәхсус деjилдир.
Низами “Хәмсә”синдә Азәрбаjҹанын бир сыра ҹоғрафи адлары вардыр. Орада Нахчыван саһәләриндән сөһбәт ҝедәркән индиjәдәк диггәтдән jаjынмыш бир дағ тәсвири вардыр. Дағын дастандакы тәсвири бу ҝүн һәjатда олдуғу кими галмагдадыр. Сөjләмәjә еһтиjаҹ jохдур ки, тарихән 7-8 мин ил өтмәсинин гранит гаjалара ҹидди тә`сири ола билмәз. Јалныз онларын үзәриндә һава бирләшмәси өзүнү ҝөстәрә билмир.
Бу мараглы еjниjjәти мүшаһидә етмәк үчүн бә`зи тарихи олгулара гаjытмаг лазым ҝәлир. Һаман һадисәләрдән бири “Нуг” туфаныдыр (Нуһ туфаны). Дүнjа елминин сүбутуна ҝөрә һәjатда баш верән бу дашгын Ағрыдағы вә jа Араратдан (гәдим Азәрбаjҹан дилиндә одатан, одпүскүрән, вулканлы) сәрчешмә тутан Күр, Араз вә Ҹәнуба ахан Фәрат чаjынын вулкан нәтиҹәсиндә ҹәбри даjаныб дашмасы, бир дә шиддәтли jағышларын jағмасындан әмәлә ҝәлмишдир. Алимләрин даһа дәгиг тәдгиг вә тәсдигинә ҝөрә вулкан тәкҹә Ағры деjил, еjни заманда бу ҝүн “Ҝәмигаjа” адланан дағда да баш вермишдир. “Ҝәмигаjа ” илә Арарат бир-бириндән о гәдәр дә узагда деjилләр. Вулканын мәнбәjи “Ҝәмигаjа”нын гүлләсиндә нәһәнҝ бир ҝөл jери кими галмагдадыр. Санки бу ҝүн пүскүрүб сәпәләнмиш гүлләнин бу jериндә бир кичик ҝөлмәчә дә мөвҹуддур.
“Ҝәмигаjа”нын индики мәнзәрәсинә өтәри нәзәр салаг. Дәниз сәтһиндән 4 мин метрә jахын һүндүрлүjү олан бу әзәмәтли дағ гәдим Ордубадын (Ордубад) шималында jерләшир. Дағын даш материалы гырмызымтыл гранитләрдән ибарәтдир. Вулкандан әввәлки гүллә пүскүрмә нәтиҹәсиндә мүхтәлиф ҹәһәтләрә сәпәләниб кома-кома бир-биринин үстүнә галанмышдыр. Вулакндан чыхан дашлар jанғындан сонра гапгара гаралмышдыр. Онлары 1-2 миллиметр оjдугда өз рәнҝләри, гырмызылыг ҝөрүнүр. Геjд едәк ки, “Ҝәмигаjа” илә jанашы даjанан Гапыҹыг гүлләси дә еjни тәрздә бу һадисәjә мә’руз галмышдыр.
Билдирмәк лазымдыр ки,бу гаjаларын үзәриндә минләрлә jазылы абидәләр вар. Онларын бә’зиләри сирли галдығы һалда бир чохларынын нәдән ибарәт олдуғу мә’лумдур. Һәккедилмә тарихи 7 мин 500 ил бундан әввәлә аид олан бу тәсвирләрдә һәндәси, ҹоғрафи, астрономиjа вә һәр һансы бир ҹиһаз хәритәләри – лаjиһәләри, еләҹә дә ҹәдвәлләр ҝөрмәк мүмкүндүр. Бу тәсвирләрин jанында вә аjрылыгда гәдим Руми әлифбасы илә бир сыра jазылар да аjдын ашкар охунмагдадыр. Онлар мәһз бурада туфанын баш вермәси илә әлагәдардыр. Бунлар jалныз Азәрбаjҹан деjил, бүтүн бәшәр мәдәниjjәти үчүн мүһүм сәнәдләрдир.
7500 ил әввәл вулкан едән гырмызы гранит дағын сәпәләнмиш гүлләси әтрасындакы адыны чәкдиjимиз гаралмыш дашларын бәдии тәсвирини Низамидә белә ҝөрүрүк:
О дағ ки, Алхарагдыр сөjләjирләр,
Төкүлмүш гүлләси нәгл еjләjирләр.
О ҝүл рәнҝли даға матәмли дашлар
Отурмуш гәмлә, ҝеjмиш гарә палтар.
Бәлалар бир заман назил олунҹа,
Чичәкләртәк олубдур парча-парча,
Фәләк мәст олду һаjындан о дағын,
Салыб сындырды дашә меj чанағын.
Диггәт етсәк, ҝөрәҹәjик ки, дастаны нәгл едән бәрдәли мүдрик инсан өз нәглиндә таныш олдуғумуз “Ҝәмигаjа”нын тәсвирини бөjүк шаир Низамиjә ачмышдыр. “…Ҝүл рәнҝли дағ бәлалар ҝәләндә ҝүл кими парча-парча олуб, гүлләси төкүлүб,гара ҝеjмиш дашлар она матәм сахлаjыблар…”
Һадисә әфсанәjә чеврилсә дә фактлар галмагдадыр. Профессор Әли Султанлынын тәбиринҹә десәк, әфсанәләр тарихин түл пәрдәси архасында ҝөрүнән һәгигәтләрдир. Мә’лумдур ки, һәр бир әфсанәнин реал мәншәjи олмалыдыр. Бурада Алхараг сөзүнүн дағ ады кими галмасы олдугҹа мараглы вә әһәмиjjәтлидир. Алхараг нә демәкдир?
Бу сөз ики көк вә шәкилчидән ибарәтдир. “Ал” дилимиздә гырмызы демәкдир, “гаранын” әсил мә’насы бөjүк, нәһәнҝ, әзәмәтлидир. Мәсәлән, Низамидә “гара” рәнҝләрин сону кими “гарадан о jана рәнҝ jохдур” деjә ишләнир. Бу инди дә дилимиздә мисал кими галмагдадыр. Сонра Гара дағ, Гара jер, Гара дәниз, Гара хан вә с. мәһз рәнҝ деjил, һәҹминә, тутумуна, гүдрәтинә ҝөрә белә адланыр. “Ағ” исә, әлбәттә сонлуг шәкилчидир. Алхараг адында бир сыра сөзләримиздә олдуғу кими “г” сәси “х” илә әвәз едилмишдир.
“Алгараг” гәдим шәкилдә “гырмызы”, “нәһәнҝ, һүндүр, әзәмәтли” ики мәфһумдан дағ ады кими олдугҹа уjғун өзүнә, ҝөрүнүшүнә мүвафиг улуслар тәрәфиндән jаранмышдыр. Бурадан нәтиҹә чыхармаг олур ки, “Ҝәмигаjа”нын туфандан әввәлки ады “Алхараг” олмушдур.Јада салаг ки, бу ҝүн “Кәпәз” дедиjимиз jенә дә әзәмәтли дағын ады тарихдә “Алхараг”дыр. Ҝөрүнүр ки, бабалар о кими jерләримизә еjни ады верирмишләр. Азәрбаjҹан jер адларынын бир чоху мә’на е’тибары илә бу мәзмундадырлар. Мәсәлән, jухарыда дедиjимиз Гарадағ, Нахчывандакы Еланлы, Ҝәнҹәдәки Гошгар, Шаһдағ, Шуша, Бозгуш вә с.
Беләликлә, дилдән-дилә, синәдән-синәjә әфсанәләшиб ҝәлән, Низами гәләми илә сабитләшиб галан “Алгараг” (Алхараг) бизә улу кечмишимиздән, мин илләр бундан өнҹә бурада бу ҝүн дә фәргләнмәjән дилдә данышан бабалардан jадиҝар галан дағ боjда әзәмәтли сөз абидәсидир. “Алгараг” – “Ҝәмигаjа” гәдим Нахчыванда jашаjан бир дағ ады…”
Әбүлфәзл ҺҮСЕЈНИ,
филолоҝиjа елмләри намизәди
“Шәрг Гапысы” гәзети, 06 сентjабр 1991-ҹи ил
Материал М.С.Ордубади адына Нахчыван китабханасынын Китабхана — Библиографиjа Просесләринин Автоматлашдырылмасы шөбәсинин мүдириСүдабә ханым Сүлеjманова тәрәфиндән тәгдим едилмишдир.
