Үмумдүнја субасмасынын Нахчывана метеороложи вә мәдәни тәсири Бәһлул Ибраһимли

15 мая, 2013 Азәрбајҹан, Археолоҝија

Гәдим заманлардан ибтидаи инсанларын тәбиәт гүввәләри илә мүбаризәси нәтиҹәсиндә ҹүрбәҹүр мифләр вә әфсанәләр мейдана ҝәлмиш, динләр вә сонра исә мүхтәлиф фәлсәфи ҹәрәйанлар йаранмышдыр. Бир чох әфсанәләрин реал көкләри олса да әсрләр бойу инсан тәхәййүлү ону фантастик бир дурума ҝәтириб чыхармышдыр. Бу сәбәбдән дә инсан ағлынын йаратдығы һәмин миф вә әфсанәләрин реал көкләринин олуб-олмамасынын арашдырылмасы сивилизасийанын индики инкишаф мәрһәләсиндә ҹәмиййәтин гаршысында ваҹиб бир елми проблем кими дурур. Диҝәр тәрәфдән Јер үзүндә вахташыры баш верән зәлзәләләр, туфанлар вә субасмалар бу әфсанәләрин йаранма сәбәбләрини арашдырмағы бир даһа актуаллашдырыр.

Мин илләрлә инсан йаддашында һәкк олунмуш, онун тәбиәт вә илаһи гүввәләр гаршысында нә гәдәр аҹиз олдуғуну ҝөстәрән әфсанәләрдән бири дә Нуһун туфаны һаггында әфсанәдир. Елми әдәбиййатда бу һадисә ән чох «Үмумдүнйа субасмасы» кими гейд олунур ки, бу да онун әсасән Библийа вариантына истинад едилмәси илә бағлыдыр. Үмумдүнйа су басмасы – Нуһун туфаны һаггында әфсанәнин Јер күрәсинин мүхтәлиф йерләриндә мүхтәлиф халглар арасында йайылмасы, она мүхтәлиф дини тәлимләрдә реал факт кими йанашылмасы вә һәтта мүасир халгларын Јер үзәриндә йайылмасынын бирбаша бу әфсанә илә бағлы олдуғунун ҝөстәрилмәси онун даима елми иҹтимаиййәтин диггәт мәркәзиндә олмасыны шәртләндирмишдир. Гейд едәк ки, үмумдүнйа субасмасы әфсанәсинин дәһшәтли тарихи һадисәләрин мифләшдирилмәсинин нәтиҹәсиндә йарандығы фикрини ирәли сүрән алимләр дә вардыр (1, с. 78-79). Онларын фикринҹә Урун III сүлалә дөврүндә йаранан субасма әфсанәси сонрадан Бабилистан вә Ассур идеолоҝийасында үстүнлүк тәшкил етмишдир. Бу мифолоҝийайа ҝөрә субасма Аллаһын ҹәзасы вә дүшмән һүҹуму мифолоҝийасы илә бағлыдыр. “Аккадын ләнәти” михи йазылы мәтниндә субасма кими кутиләрин һүҹуму-ахыны нәзәрдә тутулур. Бу ахын да 7 ҝүн, 7 ҝеҹә давам етмишдир. Урун сүгутундан сонра субасма идеолоҝийасында да дәйишикликләр олмушдур (1,с. 78-79).
Нуһун туфаны һаггында әфсанәнин ән гәдим варианты ХIХ әсрдә археолог Арно Пөбелин нәшр етдийи Шумер вариантыдыр. Бурада Енки аллаһы падшаһ Зиусудранын евинин диварына субасма олаҹағы һагда хәбәр верир. Ейни илә әфсанәнин Бабилистан вариантында да Нинниһику-Еа аллаһы Утнапиштимин дахмасынын диварына фәлакәт олаҹағы һагда хәбәр верир. Бир чох тәдгигатчылар бу «хәбәр вермә» фактынын зәиф зәлзәлә силкәләнмәләринин нәтиҹәси олдуғуну гейд едирләр. Нәһайәт, Төврат вә Гуран Кәримдә бу фәлакәтин Аллаһын гәзәбләнәрәк инсанлара ҝөндәрдийи ҹәза олдуғу ҝөстәрилир. Гейд едәк ки, йухарыда ады чәкилән вариантларын һамысында фәлакәт тәгрибән охшар шәкилдә тәсвир олунур: ҝүҹлү ҹәнуб күләйи илә мүшайиәт олунан вә арды-арасы кәсилмәдән 40 ҝүн 40 ҝеҹә давам едән лейсан йағышлары. Бурадан белә нәтиҹәйә ҝәлмәк олур ки, әфсанәнин гәдим Шумер вә Бабилистан вариантларында, Төвратда вә Гуран Кәримдә чох гәдимдә баш вермиш бир тәбии фәлакәт һаггында мәлумат верилир. Һаггында сон 200 илдә сайсыз-һесабсыз әсәрләр йазылса да Үмумдүнйа су басмасынын тарихи һәлә дә там дәгигләшдирилмәмишдир.
Ҝеолог, археолог вә тарихчи алимләрин үмуми рәйинә әсасән ән дәһшәтли үмумдүнйа субасмасы е.ә. ХII-IХ минилликләр арасында баш вермишдир. Лакин Нуһун ады илә бағлы олан Үмумдүнйа су басмасынын Дәҹлә вә Фәрат чайлары арасында 5-6 мин ил бундан әввәл олдуғу да ҝөстәрилир (2,с. 19-29). Бу дәһшәтли һадисәнин баш вердийи йердән чох-чох узагларда да йайылдығыны, гәдим йазылы мәнбәләрдә вә дини китабларда да өз әксини тапдығыны нәзәрә алсаг онун тарихинин, һарада вә һансы мигйасда баш вермәсини айдынлашдырмағын мүһүм әһәмиййәтә малик олдуғуну ҝөрәрик. Еһтимал ки, бәһс етдийимиз Үмумдүнйа су басмасы бәшәр тарихиндә йазыйа алынан ахырынҹы ән бөйүк су басма һадисәси олмушдур. Ондан сонра баш вермиш субасмалар мигйасҹа кичик олмуш вә гәдим дүнйада ҝениш резонанс доғура билмәмишдир. Јунан тарихчиләринин б.е.ә. 1550-ҹи илдә баш вердийини еһтимал етдикләри Прометейин оғлу Девкалионла бағлы су басма да локал тәбии фәлакәтләрдән һесаб олуна биләр.
Нуһун ады илә бағлы Үмумдүнйа субасмасынын һәгигәтән баш вердийи ҝеологлар вә археологлар тәрәфиндән артыг елми тәдгигатларла сүбут олунмушдур. Лакин һадисәнин баш вердийи (Дәҹлә вә Фәрат чайлары арасы) әрази илә әфсанәнин йайылдығы әрази арасында мигйасҹа олдугҹа бөйүк фәргин олмасынын да обйектив сәбәбләри вардыр.
1929-ҹу илдә, гәдим Ур шәһәринин газынтысы заманы инҝилис археологу Леонард Вулли субасманын 3,5 м. галынлығында изләрини ашкар етдикдән сонра Нуһун туфаны һаггында әфсанәйә елми иҹтимаиййәтин мүнасибәти дәйишди. Лакин Л.Вуллинин ашкар етдийи изләр чох гәдим мәдәни тәбәгәнин үзәриндә йерләшдийиндән тәбии олараг субасма һадисәсинин дә тарихини гәдимләшдирирди. Сонрадан гәдим Шуруппак шәһәри әтрафында вә Киш шәһәринин йериндә апарылан археоложи газынтылар заманы ашкар едилмиш гум гарышыг ҝил гаты е.ә. III миниллийин әввәлләринә аид мәдәни тәбәгәнин үзәриндә йерләширди. Мәһз бу тарих Нуһла бағлы субасманын тарихинә даһа чох уйғун ҝәлирди. Беләликлә, Нуһун Үмумдүнйа субасмасы һадисәсинин е.ә. 3100-2900-ҹү илләр арасында баш вердийи даһа чох гәбул олунан тарихдир. Лакин, Ҹәнуби Гафгазын бир чох енеолит абидәләриндә Месопотамийа мәдәниййәтинин ҝүҹлү тәсиринин ашкар олунмасы вә һәтта бунун етник миграсийа зәмининдә йарандығыны нәзәрә алараг бу дәһшәтли һадисәнин даһа да гәдимдә, ән азы енеолит дөврүнүн сонларында баш вердийи еһтималы илә разылашмаг олар.
Бизи ән чох марагландыран Нуһун туфаны һаггында әфсанәнин Нахчыван вариантыдыр. Өнҹә гейд едәк ки, бу вариант Авропа алимләринә һәлә дә мәлум дейил вә она өз тәдгигатларында истинад етмәмишләр вә етмирләр. Буна бахмайараг инамла дейә биләрик ки, Нахчыван вариантынын башга вариантлардан үстүн ҹәһәтләри чохдур вә бу хүсусилә гейд олунмалыдыр.
Нуһун туфаны һаггында әфсанәнин Нахчыван вариантына ҝөрә узун сүрән туфан вә лейсан йағышлары нәтиҹәсиндә һәр тәрәфи сел-су басыр. Анҹаг һүндүр дағларын зирвәси ҝөрүнүрмүш. Туфан йатандан сонра Нуһун ҝәмиси дайанмаға йер ахтара-ахтара һүндүр бир даға йахынлашыр. Сылдырым гайалар, гар, буз дайанмаға имкан вермир. Бурада чох әзаб-әзиййәт чәкдийиндән дағын ады һәмин вахтдан «Ағры дағы» олараг галыр. Ҝәми Ағры дағындан шәргә тәрәф үзүб даһа бир дағда дайанмаг истәйир, лакин чох әзиййәт чәксә дә бурада да дайана билмир вә дейир ки, «бу дағ да о дағдан Кәм дейил». О вахтдан да дағын ады «Кәмки дағы» адланыр. Орадан Нуһун ҝәмиси даһа һүндүр дағлара тәрәф үзүр. Бир йердә ҝәминин алты суйун алтында галмыш дағын зирвәсинә илишиб дайаныр. Орадан чәтинликлә чыхдыгдан сонра Нуһ дейир: «Инан ки, дағдыр». Дейиләнләрә ҝөрә һәмин дағ Иланлы дағ олуб. Һәтта дейирләр ки, Иланлы дағын зирвәсини Нуһун ҝәмиси ики йерә парчалайыб. Она ҝөрә дә ел арасында Иланлы даға һәм дә «Һача дағ» дейирләр.
Ҝәми ордан узаглашыб һүндүр дағларын әтәйиндә әлверишли бир йердә дайаныр. Бу заман суйун сәвиййәси дә артыг ашағы дүшүрмүш. Нуһун ҝәмисинин дайандығы йер Нәсирваз кәндинин йахынлығындакы дағ иди ки, бу дағ о вахтдан «Ҝәми гайа» адланыр. Дейирләр ки, ҝәминин галыглары инди дә һәмин дағда галыр. Ҝәми гайа инди елмдә тунҹ дөврүнә аид гайа үстү рәсмләри илә мәшһурдур.
Ҝәми дайандыгдан сонра Нуһ пейғәмбәр өз ушаглары илә бирликдә Нахчыван дағларынын әтәкләриндә, чай гырагларында кәндләр салыб йашайырлар. Индики Нахчыван әһалиси дә о вахтдан бурада мәскән салмыш Нуһун өвладларыдыр. Нуһ пейғәмбәрин ән чох Нахчыван чайын Аразла говушдуғу йер хошуна ҝәлир. Бурада кәнд салыб йашайыр. Онун гәбри дә Нахчывандадыр («Нуһ дабан» адланан йердә). Нәсирваз кәндинин адындакы «Нәсир» сөзүнүн әфсанәнин Шумер вариантындакы «Нисир» дағынын ады илә охшарлығы да мараг доғурур.
Әфсанәдән ҝөрүндүйү кими Нахчыванда вә она йахын әразидә дөрд бөйүк дағын ады Нуһ пейғәмбәрин ады илә әлагәләндирилир.
Бәзи алимләр Нуһун туфаны һаггында әфсанәнин мүсәлман халглар арасында йайылмасынын йалныз Гурани Кәримлә бағлы олдуғуну ҝөстәрирләр. Бәлкә дә бир чох мүсәлман халглара бу әфсанә Гурани Кәрим васитәсилә мәлум олмушдур. Лакин йухарыда ҝөрдүйүнүз кими әфсанәнин Нахчыван варианты Гурани Кәримдә олан вариантдан көклү сурәтдә фәргләнир вә дәгиг локал хүсусиййәтләрә маликдир.
Мин илләрлә Нахчыванын гәдим гәбиләләринин йаддашында горунуб сахланан бу әфсанәнин нә вахт вә неҹә йарандығы олдугҹа мараглыдыр. Үмумиййәтлә, Үмумдүнйа субасмасынын Дәҹлә вә Фәрат чайлары арасында (Месопотамийада) баш вердийини артыг билирик. Онда бәс суал олуна биләр, әфсанәнин Аразбойу әрази илә, хүсусән, Нахчыван бөлҝәси илә нә әлагәси? Әҝәр хәритәйә нәзәр салсаныз Дәҹлә вә Фәрат чайларынын ҹоғрафи ҹәһәтдән Араз чайындан о гәдәр дә узагда олмадығыны ҝөрәрсиниз. Башга сөзлә әфсанәдә ҝөстәрилән тәбии фәлакәтин Нахчыванла бирбаша әлагәси дә ола биләрди. Диггәт етсәниз әфсанәнин Нахчыван вариантында тәбии фәлакәт «субасма» йох «туфан» адланыр. Бизим фикримизҹә Нуһун туфаны баш верән вахт тәкҹә Месопотамийада дейил, гоншу реҝионларда да, хүсусән дағлыг әразиләрдә ҝүҹлү метереоложи дәйишикликләр баш вермишдир. Нахчыван әразисиндә дағыдыҹы күләклә (туфан) мүшайиәт олунан лейсан йағышлары йағмышдыр. Буна сәбәб исә фарс көрфәзиндә дәнизин дибиндә зәлзәлә илә мүшайиәт олунан вулкан пүскүрмәси нәтиҹәсиндә чохлу су бухарланмасы вә ҝүҹлү күләкләр олмушдур. Еһтимал ки, ҝүҹлү күләкләр нәтиҹәсиндә Загрос дағларынын ҹәнубундан кечән булудлар Кичик Гафгазын Зәнҝәзур вә Гарадағ силсиләләри районунда узун сүрән дәһшәтли йағышлар төрәтмишдир. Ағлаҝәлмәз селләр олмушдур. Бу селләрин изләрини Нахчыван әразисиндә, Зәнҝәзур силсиләсинин ҹәнуб әтәкләриндә инди дә ачыг — ашкар мүәййән етмәк олур. Демәли, Нуһун туфаны адландырдығымыз тәбии фәлакәт Нахчыван әразисинә дә тәсир етмишдир. Гәдим инсанларын йаддашында силинмәйән изләр бурахмыш бу һадисә әфсанәнин Нахчыван вариантынын йаранмасына сәбәб олмушдур.
Икинҹиси, Месопотамийада (Дәҹлә вә Фәрат чайлары арасында) баш верән тәбии фәлакәт нәтиҹәсиндә дәһшәтә ҝәлән әһалинин бир һиссәси ордан узаглашыб башга йерләрдә мәскән сала биләрди. Тәбии ки, дәниз тәрәфдән ҝәлән фәлакәтдән гачан инсанлар дағлара пәнаһ ҝәтирмиш, Кичик Асийанын шимал-шәрг һиссәләринә вә Ҹәнуби Гафгаз әразиләринә миграсийа етмишләр (4,с. 154). Еһтимал ки, һәмин вахт Нахчыван әразисинә көчүб мәскән саланлар да олмушдур. Беләликлә, Нуһун туфаны һаггында әфсанә Нахчыванда бу йолла да йарана биләрди. Тунҹ дөврүндә Нахчыван әразисинин гәдим сивилизасийа мәркәзләри илә әлагәси мәлумдур. Азәрбайҹан МЕА мүхбир үзвү В.Әлийевин еһтималына ҝөрә артыг тунҹ дөврүндә Нахчыван әразисиндә шәһәрләр мөвҹуд иди. Бәлкә дә гәдим дүнйанын мәдәни мәркәзләриндән кәнарда йерләшән Нахчыван әразисиндә шәһәрләрин мейдана ҝәлмәсинин сәбәбләриндән бири дә Нуһун туфаны вахты Месопотамийадан әһалинин бир гисминин бурайа миграсийасы олмушдур. Месопотамийанын мәдәни тәсири Нахчыванын Илк вә Орта Тунҹ дөврү абидәләриндә, хүсусән дә керамика вә бәзәкләрдә даһа айдын изләнилир (4,с. 3; 5,с. 9,187,190; 6,с. 86-93).
Нуһун туфаны һаггында әфсанәнин Нахчыван вариантындан данышаркән бир мәсәләни хүсусилә гейд етмәк лазымдыр. Әсрләрлә Нахчыван түркләринин йаддашында горунуб-сахланмыш бу әфсанә сон орта әсрләрдә ермәниләр арасында да йайылмыш вә беләликлә әфсанәнин «ермәни варианты» мейдана чыхмышдыр. Өнҹә гейд едәк ки, ермәни вариантында Нахчыван вариантынын йалныз дөрддән бир һиссәси өз әксини тапмышдыр. Нуһун туфаны һаггында әфсанәнин ермәни вариантында ҝәми Арарат (Ағры) дағында дайандыгдан сонра Нуһ пейғәмбәр Нахчываны өзүнә йашайыш мәскәни етмишдир. Нахчыван ады да о замандан йаранмышдыр. Ҝуйа Нах-илк, ичеван-дайанаҹаг мәнасындадыр.. Бу һагда «Јепископ Себеосун тарихини» тәрҹүмә етмиш (Ирәван, 1939) Малхасйантсын гейдини олдуғу кими веририк: «…Нахчеван или Нахчаван – главный город кантона того-же имени Васпураканской провинүии на реке Аракс. Слово Нахчаван по составу означает местечко Нахч-а (или Нахуча, Нахича) как Ервандаван, Вагаршаван и пр. Но в ХVIII в. армәнские грамотеи его истолковали иначе: Нахичеван – перваә стоәнка, в свәзи с преданием, будто Ноев Ковчег остоновилсә на горе Арарат и Ной, сойдә с горы, тут, на месте ҝтого города строил своө первуө стоәнку. На основании ҝтой наивной ҝтимологизаүии с тех пор название ҝтого города стали писатғ Нахичеванғ» (7. прим. 90).
«Нахчеван йахуд Нахчаван Васпуракан (әрәб мәнбәләриндә Басфурраҹан адланыр – Б.И.) әйаләтинин Араз чайы саһилиндә ейни адлы кантонунун баш шәһәридир. Нахчаван сөзү тәркибинә ҝөрә «Нахча йери» (йахуд Нахыча, Нахуча) демәкдир. Ервандаван, Вагаршаван вә с. олдуғу кими. Лакин ХVIII әсрдә ермәни савадлылары ону башга ҹүр изаһ едирдиләр: Нахичеван – илк дайанаҹаг. Рәвайәтә ҝөрә Нуһун ҝәмиси Арарат (Ағры – Б.И.) дағында дайанмыш, дағдан енән Нуһ бу йери өзүнә илк дайанаҹаг йери етмишдир.
Бу байағы етимолоҝийа әсасында да шәһәрин ады о вахтдан Нахичеван кими йазылыр». Ҝөрдүйүнүз кими шәрһә еһтийаҹ йохдур. Тәәссүф ки, бир чох русдилли нәшрләрдә шәһәрин ады һәлә дә тәһриф олунмуш шәкилдә йазылыр.
Нуһун туфаны һаггында әфсанәнин ермәни вариантынын неҹә йаранмасы һаггында И.Шопенин дә фикри мараглыдыр («Исторический памәтник состоәниә Армәнской области в ҝпоху присоединениә к Российской империи» С.П. – 1852 г.).
О, гәдим йәһуди тарихчиси Иосиф Флафийә ( 37-100 илләр) әсасланараг Нахчыван шәһәринин Нуһла бағлы олдуғуну йазыр. И.Шопен ейни заманда Нуһун гәбринин Нахчыванда олмасы фактынын илк дәфә ермәни ҹоғрафийашүнасы Вартан тәрәфиндән гейд олундуғуну ҝөстәрир. О гейд едир ки, Нахчыванда тәкҹә Нуһун дейил, онун баҹысынын да гәбри вардыр. Лакин мүәллиф өзү-өзүнә белә бир суал верир ки, гәрибәдир, нәйә ҝөрә Вартана гәдәр олан ермәни мүәллифләри, хүсусән дә «ермәни тарихинин атасы» сайылан Моисей Хоренатси бу һагда бир кәлмә дә йазмамышдыр? И.Шопенин фикринҹә Нуһ әфсанәси ермәниләрә мидийалылардан кечмишдир. Ҝуйа һәмин мидийалылар Ы Тигран (е.ә. 565-520 илләр) тәрәфиндән Астиагын өлүмүндән сонра онун аиләси илә бирликдә әсир ҝөтүрүлән мидийалылар идиләр ки, онлар да индики Нахчыван әразисинә көчүрүлмүшләр. Нахчыван әразисиндә мидийалыларын йашадығыны вә ермәниләрин Нуһун туфаны һаггында әфсанәни онлардан ҝөтүрдүйүнү еһтимал етмәк олар. Јалныз һәмин мидийалыларын Ы Тигран тәрәфиндән бурайа көчүрүлдүйү инанылмаздыр. Она ҝөрә ки, Моисей Хоренатсидән башга һеч бир тарихи мәнбәдә бу һагда мәлумат йохдур. Диҝәр тәрәфдән ХVIII вә ХIХ әсрләрдә Нахчыван әразисинә көчүрүлән ермәниләр дә садәҹә олараг йерли әһалидән әфсанәни ешидиб өзүнүнкүләшдирә биләрдиләр. Тәкҹә әфсанә вә епосларымыз дейил мәнәви мәдәниййәтимизин бир чох наилиййәтләри гоншуларымыз тәрәфиндән мәнимсәнилмишдир. Һәлә дә торпагларымыздан ҝөзләрини чәкмәйән бир сыра елмә йабанчы үнсүрләр Нуһун туфаны һаггында әфсанәдән өз чиркли мәгсәдләри үчүн истифадә етмәйә чалышырлар. Онлар һәтта христиан дин хадимләринин вә динә мейилли иш адамларынын Нахчывана вахташыры йүрүшүнү тәшкил етмәйә, Ҝәми гайада Нуһун һейкәлини гоймагла бураны ибадәтҝаһ едиб онларын бурайа мүтәмади сәфәрләрини планлашдырмаға ҹәһд ҝөстәрмишдиләр. Јахшы ки, милли руһлу зийалыларымызын, Мухтар Республика рәһбәрлийинин вә мүвафиг дөвләт органларынын сәйи нәтиҹәсиндә бу ҝүлүнҹ вә ейни заманда тәһлүкәли план баш тутмады. Биз алимләрин борҹу «Нуһун туфаны һаггында әфсанәнин» реал тарихи көкләринин олуб олмамасыны бир даһа арашдырмалы, халгымызын мәнәви сәрвәтләринин башгалары тәрәфиндән мәнимсәнилмәсинә вә йа елмә йабанчы адамлар тәрәфиндән уҹуз шоуйа чеврилмәсинә имкан вермәмәлийик.