Ҹавид образы, милли тәсвири вә тәтбиги сәнәтимиздә
ХХ әсрин илк илләриндән шөһрәт газанмыш ҝөркәмли шаир-драматург Һүсейн Ҹавидин бәдии образы һәмин әсрин мүхтәлиф дөврләриндә бир чох фырча вә тишә усталарынын мүраҹиәт етдийи мөвзулардан олмушдур.
Һеч шүбһәсиз ки, Һүсейн Ҹавидин әсәрләри тамашайа гойулдугҹа вә китаблары нәшр едилдикҹә мүхтәлиф рәссамлар тәрәфиндән верилмиш декорасийа ескизләри, пйесләрдә, поема вә шеирләрдәки әсас сүжетләрин рәсмләри хейли чох олмушдур. Лакин Ҹавидин өз портрети Зивәрбәй Әһмәдбәйовун чәкдийи портретләри чыхмаг шәрти илә тәсвири сәнәт тарихимиздә 1950-ҹи илләрин сонунадәк демәк олар ки, өз әксини тапмамышдыр.
Азәрбайҹан тәсвири вә тәтбиги сәнәтиндә Ҹавид образынын тәрәннүмүнү үч дөврә айырмаг олар: 1937-ҹи илә гәдәрки, 1956-ҹы илдән сонракы вә 1981-ҹи илдән бу ҝүнәдәк олан дөвр.
Гейд етдик ки, Һүсейн Ҹавидин портретини илк дәфә бөйүк истедад саһиби олан, Петербург Мүлки Мүһәндисләр Институтуну битирмиш Зивәрбәй Әһмәдбәйов чәкмишдир. Графика үсулу илә 1922-1923-ҹү илләрдә чәкилмиш һәр ики портрет Һ.Ҹавидин Бакы шәһәриндәки ев-музейиндә горунур. Бу ики бөйүк сәнәткарын йахынлығы нә дәрәҹәдә инандырыҹы олмушдур? Сәнәтшүнас Зийадхан Әлийевин апардығы арашдырмалар бу еһтималын әсассыз олмадығыны тәсдигләмишдир. Белә ки, Зивәрбәй Әһмәдбәйовун 1918-ҹи илдән Бакы шәһәринин баш мемары вәзифәсиндә чалышмасыны, сонралар һәмин вәзифәни Совет һакимиййәти илләриндән та өмрүнүн сонуна гәдәр (1873-1925) иҹра етдийини йазыр. Мүәллиф Зивәрбәй Әһмәдбәйовун дөврүнүн танынмыш сөз устасы илә танышлығыны тәбии һесаб едир. Һеч шүбһәсиз мемарын ики дәфә 1922-1923-ҹү илләрдә Һүсейн Ҹавидин портретини чәкмәси бу танышлығын тәсадүфү олмадығындан, онларын бир-биринә даһа ҹидди телләрлә бағлылығындан хәбәр верир. Онларын һәр икисинин талейинә йазылмыш фаҹиәли сонлуг да һардаса шаир вә мемарын әгидә вә мәсләк йахынлығыны ҝөстәрир. Һ.Ҹавид өмрү узаг Сибирдә, Зивәрбәй Әһмәдбәйов өмрү исә Бакыда, дашнаг вә онларын башга милләтләрдән олан шовинист һавадарларынын мәнәви тәйзигләри нәтиҹәсиндә гырылды.
Сонракы илләрдә, хүсусән 1956-ҹы илдән, Ҹавидә бәраәт вериләндән сонра рәссам вә һейкәлтарашларымыз Ҹавид образына азаҹыг да олса мүраҹиәт етмиш, айры-айры илләрдә
мүхтәлиф жанрларда, мүхтәлиф сәпкили һейкәлләр, рәсм әсәрләри вә тәтбиги сәнәт нүмунәләри йаратмышлар.
Нәһайәт, халгымызын гейрәтли оғлу, улу өндәр Һейдәр Әлийевин 1981-ҹи илин ийул айында даһи Азәрбайҹан шаири вә драматургу Һүсейн Ҹавидин анадан олмасынын 100 иллийи һаггында имзаладығы тарихи гәрарда ҝөрүләҹәк бир чох ишләрлә йанашы Бакы вә Нахчыван шәһәрләриндә Һүсейн Ҹавидә абидәләрин гойулмасы, Бакы шәһәринин Коммунист (индики Истиглалиййәт) күчәсиндә Һүсейн Ҹавидин 1920-ҹи илдән 1937-ҹи илә- дәк йашамыш вә ишләмиш олдуғу 8 нөмрәли евин фасадына хатирә лөвһәсинин вурулмасы вә үзәриндә Һ.Ҹавидин портрети олан хатирә медалынын һазырланмасы нәзәрдә тутулмушдур.
Бу тарихи гәрардан сонра фырча вә тишә усталарымыз бу бөйүк сәнәткарын фаҹиәли һәйаты вә йарадыҹылығыны өз әсәрләриндә даһа ҝениш шәкилдә ҝөстәрмәйә чалышмышдылар. Белә ки, 1981-ҹи илдән бу йана даһи шаир һаггында инҹәсәнәтин башга саһәләриндә олдуғу кими тәсвири вә тәтбиги сәнәт саһәсиндә дә бир чох монументал әсәрләр йаранмаға башлады.
Һүсейн Ҹавид образы Азәрбайҹанын танынмыш рәссамларындан Микайыл Абдуллайевин,Октай Садыхзадәнин,Бөйүкаға Мирзәзадәнин,Елмира Шаһтахтинскайа- нын, Нәҹәфгулу Исмайыловун, Камил Нәҹәфзадәнин, Һүсейн Әлийевин, Әли Вердийевин, Аббас Мәммәдовун, Ариф Һүсейновун, Һүсейнгулу Әлийевин, Мирҹәлил Сейидовун, Мәммәд Ширзадовун, Мәммәдәли Исмайыловун, Әнвәр Әлийевин, Алтай Һаҹыйевин, Елхан Таһировун, Сәмәдаға Ҹәфәровун, Нурһүсейн Маһмудовун, Абазәр Гардашбәйовун, Сабир Гәдимовун, Үлвиййә Һәмзәйеванын, Телман Абдиновун, Айдын Рәҹәбовун, Гәдирулла Бағыровун, Елман Ҹәфәровун, Әли Сәфәрлинин мүхтәлиф вахтларда йаратдыглары композисийаларда өз әксини тапмышдыр. Адлары йухарыда чәкилән бу рәссамларын даһи шаирә һәср етдикләри тематик таблолар вә портретләр мүхтәлиф жанрларда, мүхтәлиф сәпкиләрдә йарадылмышдыр.
Микайыл Абдуллайевин «Һүсейн Ҹавид», Октай Садыхзадәнин «Ҹавид аләми», Әййуб Мәммәдовун «Һүсейн Ҹавид, Абдулла Шаиг, Сейид Һүсейн вә Әһмәд Ҹавад Бакы дәнизкәнары булварда ҝәзәркән», Әли Вердийевин «Тәһсил илләри» триптихи, Елмира Шаһтатхтинскайанын плакат жанрында чәкдийи «Һүсейн Ҹавид», ТофыгКәримовун «Абдулла Шаиг вә Һүсейн Ҹавид», Бөйүкаға Мирзәзадәнин «Һүсейн Ҹавид Үзейир Һаҹыбәйовла йени опера үзәриндә ишләйәркән», Елхан Таһировун «Һүсейн Ҹавидин портрети», Сәмәдаға Ҹәфәровун «Һүсейн Ҹавид» екслибриси, Айдын Рәҹәбовун «Һүсейн Ҹавидин портрети», Әнвәр Әлийевин «Мүслүм Магомайев битирә билмәдийи “Иблис” операсынын илк парчасыны сәсләндирир», Аббас Мәммәдовун «Һүсейн Ҹавид вә Ҹәлил Мәммәдгулузадә», Алтай Һаҹыйевин «Сон йай», Мәммәдәли Исмайыловун «Һүсейн Ҹавид “Шейх Сәнан”ы йазаркән» адлы әсәрләриндә мүәллифләр шаир-драматургун орижинал композисийалы портретләрини вә она һәср олунмуш мүхтәлиф мөвзуларда композисийалар йаратмышлар.
Адлары гейд олунан бу әсәрләр Республиканын мүхтәлиф музейләриндә, сәрҝи салонларында, мәдәниййәт мүәссисәләриндә вә һәтта шәхси коллексийаларда горунур вә нүмайиш олунур.
Һүсейн Ҹавид образы тәтбиги сәнәт саһәсиндә чалышан рәссамларын йарадыҹылығында да ҝениш йер тутмушдур. Ләтиф Кәримов, Афаг Кәримова вә Гәдирулла Бағыров бу бөйүк сөз устасына мүраҹиәт едәрәк онун образыны илмәләрдә йаратмышлар.
Һүсейн Ҹавид образы илмәләрдә илк дәфә ҝөркәмли халча устасы, орнаментчи рәссам, халг рәссамы Ләтиф Кәримовун йарадыҹылығында дәрин из бурахмышдыр. Һ.Ҹавидин анадан олмасынын 100 иллик йубилейи әрәфәсиндә бу сәнәткар халчада реалист сәпкидә Ҹавидин портретини тохумушдур. Халчанын Азәрбайҹан орнаментләри илә бәзәдилмиш кәнарларында даһи шаирин йаратдығы әсәрләрин адлары верилмишдир. Һәмин халча Һ.Ҹавидин Нахчывандакы Ев-музейинин «гонаг отағы»ны бәзәйир.
Танынмыш рәссам Һ.Ҹавид һаггында силсилә әсәрләр йаратмыш Афаг Кәримованын тамамилә фәргли бир формада тохудуғу сүжетли халчанын үзәриндә Һүсейн Ҹавидин портрети вә аҹынаҹаглы һәйатыны тәсвир едән деталлар өз әксини тапыр. Афаг ханымын тохудуғу бу халча Ҹавидин Бакы шәһәриндәки Ев-музейинин експозисийасында нүмайиш олунур.
Һейкәлтәрашларымызын йарадыҹылығында да Һ.Ҹавид образы әсас йер тутур. Танынмыш тишә усталарындан Токай Мәммәдов, Елхан Шамилов, Мүнәввәр Рзайева, Сүдабә Әливердийева, Фуад Салайев, Акиф Әсҝәров, Ханлар Әһмәдов вә Ариф Газыйев вахташыры Ҹавид образына мүраҹиәт етмишләр.
Һүсейн Ҹавидин 100 иллик йубилейинин кечирилмәси һаггындакы тарихи гәрардан сонра һейкәлтәраш, халг рәссамы, академик Өмәр Елдаров Һүсейн Ҹавидин чох монументал, компазисийалы һейкәли үзәриндә йарадыҹылыг иши апарды. Бакнын чох ҝөркәмли бир йериндә, Азәрбайҹан Милли Елмләр Академийасынын мөһтәшәм бинасы гаршысындакы паркда уҹалдылан бу абидәдә дә Өмәр Елдаров орижинал компазисийа, сәлис пластик форма, дахили експрессийа вә динамика ахтармышдыр. Ҝөркәмли сәнәткар гаршысына гойдуғу ҹидди йарадыҹылыг вәзифәсини ләйагәтлә йеринә йетирмишдир.
Нахчыванда йашайыб-йарадан рәссамларын йарадыҹылығында да Ҹавид образы өзүнәмәхсус йер тутур. Белә ки, халг рәссамы Һүсейнгулу Әлийевин йағлы бойа илә кәтан үзәриндә йаратдығы «Һүсейн Ҹавид» әсәриндә мүәллиф Ҹавиди әлиндә пенснеси (ҝөзлүйү) айагүстә дайанмыш вәзиййәтдә тәсвир едир ки, бу да монументаллығы, бүтөвлүйү, шаирин һәйатда әйилмәз вә узагҝөрәнлийини изаһ едир. Рәссам әсәрдә бөйүк шаирин дахили характерини өзүнәмәхсус усталыгла тәсвир етмишдир.
Азәрбайҹан Республикасынын әмәкдар рәссамы мәрһум Мирҹәлил Сейидов өз йарадыҹылығынын бөйүк бир һиссәсини Ҹавид образына, Ҹавид мөвзусуна һәср етмиш бөйүк бир силсилә әсәрләр йаратмышдыр. Мүхтәлиф жанр вә үсуллардан истифадә едән сәнәткар бир-биринин ардынҹа «Ҹавиди дүшүнүркән», «Ҹавид ҝәлир», «Ҹавидлә Иблисин диалогу», «Шаирин йухусу», (әсәри мүәллиф автографла Нахчыван Өзәл Университетинин ректору Исмайыл Әлийевә һәдиййә етмишдир) «Ҹавид дүнйасы» (әсәр Түркийә Ҹүмһуриййәтинин Анкара шәһәриндә йашайан Доктор Мөвлуд Торбашын шәхси коллексийасындадыр) адлы әсәрләр йаратмышдыр.
Мирҹәлил Сейидовун усталыгла йаратдығы «Ҹавид дүнйасы» әсәриндә мүәллиф Ҹавидин бүтүн әсәрләриндә олан образлары әзабчәкән инсанлары хатырладан булудларын үзәриндә ҹәмләшдириб. Әсәрдә ҝөй үзүндән йер үзүнә сүзүлән бир ишыг булудларда ҹәмләшмиш образлар йығынағыны шөләләндирир вә Әмир Теймурун да Истанбула йүрүшү һәмин булудлар арасында ҝөзә ҝөрүнмәз олур. Һәмчинин, рәссам Ҹавид йарадыҹылығында хейир вә шәри габарыг вәһдәтдә тәгдим едир. Үмумиййәтлә истедадлы рәссам Ҹавид фәлсәфәсини дәриндән дуйараг кәтан үзәриндә фырча ачымы илә чох усталыгла тәгдим етмишдир.
Диҝәр бир истедадлы сәнәткар Мәһәммәдәли Әләкбәров йағлы бойа илә йаратдығы «Ҹавид вә мәләкләр» әсәри бойакарлыг бахымындан шаирә һәср едилмиш әсәрләрдән сечилир. Азәрбайҹан тәсвири сәнәтинин бойакарлыг саһәсиндә Ҹавидә һәср олунмуш бу мөвзу дәфәләрлә ишләнсә дә рәссам ону өз йарадыҹылығына хас олан тәсвир васитәләринин көмәйи илә һәлл етмәйә чалышмышдыр. Белә ки, рәссам бир әлиндә ай вә улдуз чәләнҝи тутмуш мәләк вә әсәрин ашағы һисссәсиндә од, алов ичәрсиндә олан Иблиси тәсвир етмәклә хейирлә шәрин мүбаризәсини тәгдим едир.
Нахчыван Дөвләт Университетинин инҹәсәнәт факүлтәсинин мүәллими, Азәрбайҹан Республикасынын әмәкдар рәссамы Үлвиййә Һәмзәйева графика үсулу илә Ҹавид өмрүнүн аҹынаҹаглы бир һиссәсини, дустаглыг вә сүрҝүн илләрини өзүнәмәхсус усталыгла йаратмышдыр. Һәмин графлк табло мүәллиф тәрәфиндән шаирин Нахчывандакы Ев-музейинә һәдиййә едилмиш вә һазырда музей експозисийасынын «репрессийа отағы» адланан отагда сәрҝиләнир.
Һүсейн Ҹавидин ев-музейи йарадыландан бу ҝүнәдәк музейин-фондунда танынмыш рәссам вә һейкәлтәрашларын даһи шаирә һәср етдикләри тәтбиги сәнәт вә һейкәлтәрашлыг нүмунәләри, рәнҝкарлыг вә графика әсәрләри топланмышдыр ки, бунларын бир гисми музей експозисийасында нүмайиш олунур, бир гисми исә музейин фондунда мүһафизә едилир.
Музей фондунун тәсвири сәнәт вә һейкәлтәрашлыг бөлмәсиндә шаир-драматурга һәср олунмуш 50-дән артыг бойакарлыг, графика, тәтбиги сәнәт вә һейкәлтәрашлыг нүмунәләри вардыр. Бунлардан Һүсейнгулу Әлийевин «Һүсейн Ҹавид», Әли Вердийевин «Тәһсил илләри» триптихи, Мирҹәлил Сейидовун «Диалог», «Ҹавидин йухусу», (әсәрин ескиз варинатыдыр) Елхан Таһировун «Һүсейн Ҹавид», Сәмәдаға Ҹәфәровун «Һүсейн Ҹавид» екслибриси, Ариф Әзизовун «Һүсейн Ҹавид», Елман Ҹәфәровун «Доғма дийарда», Гәдирулла Бағыровун «Айлы ҝеҹә» вә Һүсейн Ҹавидин 100 иллийинә һәср етдийи халчанын ескиз варианты, Абузәр Гардашбәйовун «Шаир мүталиә едәркән», Үлвиййә Һәмзәйеванын «Һүсейн Ҹавид» әсәрләри, ҝөркәмли сәнәткар Өмәр Елдаровун Ҹавидләр аиләсинин һәр бир үзвүнә Һүсейн Ҹавидә, МишкиназҸавидә, Әртоғрул Ҹавидә вә Туран Ҹавидә бөйүк еһтирам вә мәһәббәтлә һазырладығы бүстләр, Акиф Әсҝәровун ҝәләҹәкдә уҹалдылмасы нәзәрдә тутулмуш Һ.Ҹавидин 9 метр һүндүрлүкдә олаҹаг һейкәлинин ескиз-макети, Сүдабә Әливердийеванын вә Ариф Газыйевин һазырладыглары Һ.Ҹавидин бүстләри музей експозисийасынын айры-айры отагларынын тәртибат һәллини тамамлайыр.
Халг рәссамы, академик Өмәр Елдаровун «Һүсейн Ҹавид» мәгбәрәсиндә шаирин севдийи гызылҝүлләр арасында бөйүк сәнәткарлыгла йаратдығы горелйеф вә Ев-музейин ҝириш гапысынын йанына вурулмуш, мүәллифи Ханлар Әһмәдов олан Һ.Ҹавидә һәср едилмиш композисийалы горолйеф ҝөркәмли сәнәткарларын даһи сөз устасына олан мәһәббәтләринин тәзаһүрүдүр.
Бәһруз Ахундов,
Һүсейн Ҹавидин Нахчывандакы Ев-музейинин директору,
Нахчыван Мухтар Республикасынын әмәкдар мәдәниййәт ишчиси.
