Ҹәфәр Гијаси өн сөз
Үзлүк материалынын тәбии өз үмлүлүкләри вә онун мемара һансы имканлары вермәсиндән чох шей асылыдыр. Бу бахымдан Сәлҹуглар дөврү бишмиш кәрпиҹин тикинти вә бәзәк материалы кими мемарлыгда тәнтәнәси дөврү олду. Бөйүк Сәлҹуглар әразисинин чох йериндә олдуғу кими, Азәрбайҹанын да Ҝәнҹәдән Гәзвинәҹән әсас һиссәсиндә кәрпиҹдән йығылан «сәлҹуг үслубу» бәзәк апарыҹы мемарлыг декору иди.
Бөйүк конструктив-техники, игтисади, еләҹә дә декоратив имканлары олан бишмиш кәрпиҹ ХI-ХIII йүзилләрдә Азәрбайанын чох йериндә башлыҹа тикинти материалы олмушдур. Бишмиш кәрпиҹ хош рәнҝинә, ҝөзәл фактурасына, бичим рәнҝарәнҝлийинә, атмосфер тәсирләринә дөзүмүнә ҝөрә бу чағда йахшы үзлүк материалы олараг ишләдилмиш, сәнәткара зәнҝин бәзәк чешидләри йаратмаг имканы вермишди.
Кәрпиҹ декору Азәрбайҹан мемарлығында өзүнүн инкишаф зирвәсинә ХII йүзилдә релйефли шәкилдә чатды. Бу бәзәк техникасы декорда ишләдилән кәрпиҹләрдән бичим рәнҝарәнҝлийини артырыр вә нәтиҹәдә нахыш гурулушларынын олдугҹа мүрәккәбләшмәсинә сәбәб олур, зәнҝин комрозисийа имканлары йарадыр. Бурада сәнәткар тәхәййүлүнә ҝениш мейдан ачылыр. Релйефли кәрпиҹ декору үзлүкдә үчүнҹү өлчү йаратмагла парлаг ҝүнәшли өлкә мемарлығы үчүн зәрури олан дүрлү ишыг-көлҝә еффекти төрәдирди.
Релйефли бәзәкләрдә кәрпиҹләрарасы сәтһләр батыг олуб, чох вахт ҝәҹ мәһлулу илә долдурулур вә онун үзәриндә битҝисәл нахышлар ҹызылырды. Беләликлә, ири олчүлү кәприҹ нахыш көлҝәли инҹә йерликдә даһа гапаныг вә тәсирли ҝөрүнүрдү.
Кәрпиҹин һазырданма техникасы сыныг хәтли һәндәси нахышлара даһа уйғун иди. Она ҝөрә бүтүн Сәлҹуг мемарлыг бәзәйиндә олдуғу кими Азәрбайҹанын ХI-ХIII әсрләр дөврү мемарлығында да релйефли кәрпиҹ декору илә йалныз дүзхәтли һәндәси нахышлар гурулмушдур. Бу нахыш гурулушларында садәдән мурәккәбә йүксәлән бөйүк тәкамүл мүшаһидә едилир.
Сәлҹуг мемарлығында кәрпиҹ декорун ән мүрәккәб, ән зәнҝин өрнәкләри «ҝириһ» (дүйүн) адланан хүсуси һәндәси орнаментләрлә йарадылмышдыр. Ҝириһ нахышларыны әмәлә ҝәтирән елементләр һәндәси формалардан (чохбуҹаглылар, йахуд улдузлардан, йа да онларын һиссәләриндән) ибарәтдир. Ҹидди рийази гануна табе олан бу нахышлар бүтүнлүклә хәтләрин бир-бири илә бағлы аһәнҝдар бирләшмәсиндән йараныр. Ҝириһ гурулушлары ХI-ХIII йүзилләрин Азәрбайҹан мемарлыг бәзәйиндә апарыҹы йер тутмушдур.
Азәрбайҹан мемарлығында һәләлик әлдә олан материаллара әсасән «ҝириһ» нахышларын дәгиг еволйусийасыны, хүсусилә онун илкин мәрһәләсини изләмәк чәтиндир. IХ-Х әсрләрин мемарлыг абидәләри галмадығындан бу нахышларын Азәрбайҹан мемарлығында ибтидаи өрнәкләри әлимиздә йохдур. Буна ҝөрә дә Азәрбайҹанын мемарлыг бәзәйиндә кәрпиҹ ҝириһ нахышлары бирдән-бирә ХI йүзилдә Савә минарәси вә Хәррәган түрбәләриндә биткин гурулушда дайаныр. Хәррәган түрбәләринин үзләриндә һәм садә, һәм дә мүрәккәб гурулушлу кәрпиҹ ҝириһләр вардыр.
Ҝириһ нахышларынын мемарлыг декорунда апарыҹы олмасы вә мемарлыг образына ҝүҹлү тәсири бахымындан Јусиф Күсейир оғлу түрбәси Азәрбайҹан мемарлығында йени мәрһәләдир. Сәккизүзлү ҝөвдәси олан бу инҹә нисбәтли абидәнин үз тағчаларынын дүзбуҹаглы сәтһләри мүрәккәб гурулушлу, ири елементли кәрпиҹ ҝириһ нахышлары илә өртүлмүшдүр.
Мемар Әҹәми Нахчывани өз шаһ әсәриндә – Мөминә хатун түрбәсинин мемарлыг декорунда Јусиф Күсейир оғлу түрбәсиндә гойдуғу консепсийаны инкишаф етдирәрәк кәрпиҹ ҝириһ йарадыҹылығыны там зирвәйә галдырмыш, санки ону йекунлашдырмышдыр. Бу абидәдә түрбәнин нәһәнҝ өзүлү-ҝөвдәси башдан-баша кәрпиҹ нахыш үзлүйүнә тутулмушдур. Онун үзәриндәки тағчаларын ич сәтһиндә ән мүрәккәб гурулушлу вә сых елементли ҝириһ композисийалары ишләдилмишдир. Тағчаларын тимпанларындакы ҝириһләр нисбәтән садә вә айдын гурулушлудур. Түрбәнин кәрпиҹ бәзәйиндә дүрлү вә бәнзәрсиз чешидли лентвари һәндәси нахыш өрнәкләри дә вардыр.
Мемар Әҹәми йарадыҹылығы кечән әсрин орталарында ҝениш тәдгигат обйекти олмуш, тарихи вә нәзәри бахымдан арашдырылмышдыр. Бу даһи мемарын әсәрләринин мемарлыг бәзәйинә, өзәлликлә дүзхәтли һәндәси нахышлары һаггында да мүхтәлиф мүхтәлиф аз – йа чох дәрәҹәдә өз мүнасибәтләрини билдирмишләр. Анҹаг бу нахышлары айрыҹа вә өнәмли бир мөвзу обйектинә илк дәфә Гадир Әлийев чевирмишдир.
Гадир Әлийевин тәдгигат мөвзусу Аҝәрбайҹан мемарлығы үчүн йени олуб нәзәри характер дашыйыр вә Азәрбайҹан орта әср мемарлығынын корифейләриндән бири олан, әсәрләри даһа чох тарихи аспектдә арашдырылмыш Әҹәми Нахчыванинин йарадыҹылыг консепсийасынын тәмәл проблемләринин ачылмасына һәср едилмишдир. Бу сәбәбдән арашдырылан мөвзу актуал олдуғу гәдәр дә мүрәккәб вә чәтиндир.
Јахын вә Орта Шәрг мемарлыг орнаментләринин арашдырылмасы вә характеристикасына, о сырадан дүзхәтли һәндәси нахышларын гурулма принсипләринә кечән әсрин отузунҹу илләриндән башлайараг дүнйанын мүхтәлиф өлкәләринин алимләри чохлу әсәрләр һәср етмишдир. Гадир Әлийев бу бөйүк тәҹрүбәйә архаланараг илк дәфә Нахчыванын надир абидәләринин һармонийа вә мүтәнасиблик проблеминин ачылмасыны гаршысына мәгсәд гоймуш вә буна мүәййән гәдәр наил олмушдур. Мүәллиф Әҹәминин йашадығы дөврәҹән мемарлыгда һармонийа вә бүтөвлүк мәсәләләринин тәһлилини вермиш, тәбиәтдә формайаранма вә «гызыл бөлҝү» мүтәнасиблик ганунунун маһиййәтини ачыгламыш, Мүсәлман Шәргинин һармонийа идейа тәлиминин формалашма просеси вә бу тәлимин ҝөркәмли нүмайәндәләрини бәллиләшдирмишдир. Китабда һәндәси мүтәнасиблик принсипләринин изаһына ҝениш йер верилмиш, өн Асийанын орта әср мемарлығынын, о сырадан Әҹәми Нахчыванинин йарадыҹылығынын әсасында йатан һәндәси мүтәнасиблик консепсийасыны ачыгламышдыр.
Азәрбайҹан Сәлҹуг дөврү мемарлыг бәзәйиндә һәлледиҹи йер тутан вә бәдии мәдәниййәтимизин парлаг һадисәси сайылан һәндәси орнаментләрин гурулмасы мәсәләси үзәриндә ишләркән Гадир Әлийев тәдгигата чохлу материаллар ҹәлб етмәклә йанашы йени, санбаллы нәтиҹәләр дә әлдә етмишдир. Мәсәлән о, онбир вә онүч буҹаглы фигурларын комбинасийасындан йаранан һәндәси орнаментин гурулмасы йолуну ача билмишдир.
Әҹәминин йаратдығы мемарлыг-мәкан гурулушлары илә ҹанлы варлыгларын гурулушлары арасында структур ейнилийи олмасыны графики йолла ачыглайан мүәллиф даһи мемарын йарадыҹылығынын елми-фәлсәфи маһиййәтини вә йашарлылыг сәбәбини изаһ едир, онун һикмәтини дүзҝүн олараг елм илә сәнәтин, дәрин енсиклопедик биликлә инҹә дуйғунун бирлийиндә ҝөрүр.
Узун заман бизим сәнәт арашдырмаларында йасаг едилән, дөврүн һаким идеолоҝийасынын – Ислам дининин бәдии йарадыҹылыға, о сырадан мемарлыға да йөнәлдиҹи тәсир ҝөстәрмәси факты да Гадир Әлийевин китабында өз ҝерчәк һәллини тапмышдыр.
Бүтүн арашдырмаларда олдуғу кими Гадир Әли оғлу Әлийевин китабанда да бир сыра мүбаһисәли, елми дәгигләшмәйә еһтийаҹы олан фикирләрин олмасы тәбиидир. Бүтөвлүкдә орта әср мемарлығымызын мемарлыг формаларынын вә һәндәси орнамент нөвләринин арашдырылмасына һәср олунмуш китаб шәксиз мараг доғурур.
Ҹәфәр Гийаси
Мемарлыг доктору,
АМЕА-нын мүхбир үзвү
Гадир Әлийев. “Мемар Әҹәми Нахчывани
йарадыҹылығында аһәнҝдарлыг” китабындан.
Бакы, “Шәрг-Гәрб”, 2007, сәһ.5
