ҺӘЗРӘТИ НУҺЛА ХИЛАС ВӘ ӘРАЗИ
Тарихи мәнбәләрдән Азәрбајҹан вә шәрглә — гәрб арасында јерләшән Нахчыван бир чох тарихчиләрин, сәлнамәчиләрин әсәрләриндә өзүнәмәхсус јер тутуб.
Шәрглә — гәрб арасында јерләшән Нахчыван өз әрази вә тарихи мәрһәләләри илә јанашы, тарихи шәхсијјәтләри илә
таныныб,мәһшурлашыб, диггәт ҹәлб едиб.
Азәрбајҹан вә Нахчыван әразиси бир дә Ишыглар, одлар јурду кими дә јаддашларда, тарихләрдә галыб.
Ишыг, од, алов дедикдә О, үмид, һәрәкәт вериҹи,низамлајы
Нахчыван әразисиндә мәскунлашан илк инсанлар отураг һәјаты сүрмәклә, Ишыг анлајышыны јарадыҹылыға илкин башланғыҹолдуғуну дәрк едибләр.
Әразиләрини вә өзләрини Ишыг дашыјыҹылары олдугларыны анлајараг, О јарадыҹы Ишыг шәртләрини позмадан горујурдулар.
Бу анлајыш, бу давраныш әразисини вә әһалини һифс етмәклә јанашы онлары елмә, јарадыҹылыға, дүшүнмәјә, дүшүндүрмәјә сөвг едирди.
Бунлар илкин сәбәб дашыјыҹысы олмагла јанашы бир дә хилас вә хилас олмаг иди.
Тарихләрдә һәзрәти Нуһ дөврү туфаны вар. Сонракы мәрһәлә һәзрәти Нуһун о әразидән Ҝәми – гаја, Ағры – дағ арасында о әразидә хиласы вә хиласкарлығы дөврү вар.
Чох – чох гәдим тарих ики мәрһәләјә бөлүнүб. Һәзрәти Нуһ дөврү туфанына гәдәр олан мәрһәлә мәдәнијјәтләр, һәзрәти Нуһ дөврү туфаны вә о мәрһәләдән сонракы дөвр.
Чох дүшүндүрүҹү бир мәгам ондан ибарәтдир ки, јер күрәси боју баш вермиш о туфана сәбәбләр нә иди вә о дәһшәтли туфандан һәзрәти Нуһ вә о әразидә мәскунлашан инсанларын хилас олмағына сәбәб нә иди?
Һәзрәти Нуһун о туфандан хиласкарлығы ејни вахтда о әрази илә хиласы иди.
Тарихләрдә, сәмави китабларда бизә ҝәлиб чатан һәзрәти Нуһ туфаны, хиласкарлығын јаддаш дашыјыҹысы олмагла чох өнәмли тарихи бир фактдыр.
Тарихләрдән индики дөврә гәдәр ҝәлиб чатан о дәһшәтли туфандан, Нахчыван әразиси вә әһалиси хилас олдулар.
Чүнки о әразидән туфана гәдәр дә,туфан әрәфәсиндә дә инсанлар Ишығы, Тенгрини, Тангрыны, Танрыны чағырырдылар.
Амма ән ағыр бир мәрһәлә ондан ибарәт иди ки, далғаларын һүндүрлүјү вә сәси илә јанашы, гаралмыш, түндләшмиш булудлардан арамсыз јаған ҝүҹлү јағыш, даһа ваһимәли даһа горхулу иди.
Ҝүнәшин ҝөрүнмәмәси белә бир тәәссүрат јарадырды ки, хилас олмаг мүмкүнсүздүр. Инсанлар ваһимә ичәрисиндә сәмада ҝүнәш ишығыны, сәмтини ахтарырдылар.
Үмид вә хилас бир әрази, бир дә чөкмүш гаранлыг арасында Ишыға иди. Чағырыш бир Тенгри, бир дә Ишыға иди.
Туфан, арамсыз јаған јағыш, ҝүнләрин сајыны итирмишди.
Сәманын тәдриҹән ишыгланмасы, туфанла јағышын сакитләшмәси, хилас олмаға даһа да бөјүк инам јарадырды.
Инсанларын хиласы, гара, галын булудлар арасында ҝүнәшә,О Ишыға иди.
Амма гара булудлардан дајанмајан, арамсыз јаған јағыш вә су далғалары арасында Ишығын олмамасы даһа да горхулу ваһимәли иди. Бу “сон ҝүн, сон ҝеҹә” – јә бәнзәјирди.
Туфан, јағыш тәдриҹән сакитләшмәјә башладығҹа сәманын ишыгланмасы, булудларын чәкилмәси, ҝүнәш ишығынын ҝөрүнмәси бөјүк хилас үмиди ҝәтирди.
Сонракы мәрһәләләрдә хилас олмуш о әһали дашғын вахты өз һарај вә сәсләрини јад едәрәк ҝүнәши туфанын дајанмасына јаддаш едәрәк, Ишығын ҝөрүнмәсиндән башланмасыны шадлыгла,рәгслә јад едәрәк инсанларын хиласы символу ҝүнәши билдиләр.
(К.Брүлловун “Помпејин сон ҝеҹәси” рәсм таблосунда инсанын нә гәдәр үмидсизлик ичәрисиндә олдуғу тәсвир олунуб)
Һәзрәти Нуһ аиләси илә јанашы хилас олан о инсанлар јаддашларында даһа дәрин бир из гојан Ишыг чағырышы, ҝүнәш ишығынын чағырышы вә о чағырышдан, о әразидән хилас олмалары мүһим бир һадисәјә чеврилди.
Сонракы мәрһәләләрдә Ишығы башланғыҹ вә хилас, Танры һифз едиҹи, хилас едиҹи кими јаддашларда даһа дәрин көк салды.
Һәзрәти Нуһ аиләси вә о дөвр инсанлар о әразини, о ҹоғрафијаны, о халгы, дили, о дөврү, о миллијјәти, о адәтләри бәјан етмәклә јанашы ( доминант) апарыҹы бир функсија дашымагла хилас олмуш, о инсанлары Каината, елмләрә чағырмагла бир даһа “инсанлар Каинатын вә Јаранышын бир парчасы олдуғуну” вә ајрылмаз олдуғуну бәјанлашдырды.
Һәзрәти Нуһ аиләси вә о дөвр инсанлары туфан мәрһәләсиндә Ҝәми – гаја вә Ағры – дағ арасында хилас ола билдиләр. Туфана гәдәр о әразинин ҹоғрафи адлығы мөвҹуд иди. Сонракы тарихи мәрһәләләрдә бу әрази Һәзрәти Нуһун ады илә бағлы олан бир чох јени ад дашыјыҹысына чеврилди.
Сонракы мәрһәләләрдә о хилас аныны, үмид аныны ҝүнәш ишығы илә башланмасыны јаддашларда вә ҝүнәшә тәшәккүрлүлүк рәмзи олан динамик рәгслә ифадә етмәјә башладылар.
Ҝүндүз вахтлары о иштиракчылар јарым даирәдә үзү ҝүнәшә доғру дајанараг, бармаг – бармагдан тутараг ритмик рәгслә шад јаналыгла о һәрәкәт динамикаларыны иҹра етмәјә башладылар.
Јарым даирәдә дајанмаг она ишарә иди ки, о рәгс иштиракчылары ҝүнәш ишығына вә онунла үз – үзә дајана билсинләр.Ҝеҹә вахты исә ҝүнәшин символу олан ишыға јалов, һалов, алов кими ад вериб јаддаш дашыјыҹысына ҝәтирдиләр.
Чох – чох сонракы тарихи мәрһәләләрдә о иҹраны Јаллы кими адландырмаға башладылар.
Јаллы Һәзрәти Нуһ дөврү туфанындан сонракы мәрһәләләрдә илк шадлыг динамик рәгси кими, Ҝәми – гаја, Ағры – дағ, арасында Нуһашан (Нурашан) о әразијә мәхсусдур.
Јаллы жанр кими Нахчыван әразисинә кәнардан ҝәлмәјиб.Јаллы тутмаг, о тарихи һадисәнин бир хилас, бир севинҹ иҹрасыдыр, онун тарихи чох – чох гәдимдир.
Бабаларымыз , аталарымыз һәмишә Нахчыван тој мәҹлисләриндә мүтләг гајдада јаллы тутмагла, мә`шәлләр јандырмагла оәразидә хилас, тәшәккүр, ишыға үмид кими бахыблар.
Јаллы рәгс групларында гырмызы ҝејинмәклә вә башда олан јаллы апарыҹысынын бир әлиндә мүтләг олараг гырмызы дәсмалла ифа едибләр. Гырмызы ишығын, истинин тәрәннүмчүсүдүр.
Јаллы жанры нәфәсли мусиги аләти олан зурна илә иҹра олунур.
Зурна, дәм зурна, давул јаллы иштиракчыларыны мүшајиәт едир.
Зурна мусиги аләти сәс тембринә ҝөрә апарыҹы, бүтүн мусиги сәсләрини бир јүксәк сәс низамына сәсләјир.
Мусиги аләти олан зурна апарыҹы бир сәс олмагла јанашы,ејни вахтда әрази ад дашыјыҹысыдыр, неҹә ки, Зурван, Зәнҝәзур,Астазур вә с.
О зурна сәси чох узагдан ешидилсә дә онун сәс тезлији, сәс тембри, мәсафәјә ҝөрә дәјишмир. Ејни сәс тембрини, дәјишмәз сахлајыр. Чағырыр, сәсләјир, ојадыр, дүшүндүрүр, әһвал – руһијјәни јахшылашдырыр.
Зурна мусиги сәси мәтинлик, шүҹаәт, гәһрәманлыг, әзијјәтләрә синә ҝәлмәк, өзүнү тәсдиг етмәк, ҝизлиләри бәјан етмәк, гаранлыглар арасында хилас вә ниҹат чағырышыдыр.
О мусиги аләти, каинат сәсинин инҹә бир сәс тәрәннүмҹүсүдүр.
О дөвр инсанлар туфана гәдәр дә туфан әрәфәсиндән сонра да,јенә дә бир инам дашыјыҹылары олараг галдылар. Онлара мә`лум иди ки, ишыг јарадыҹы вә төрәдиҹидир.
Ишыг, о ишыгдан исти, о истидән јалов, һалов, алов төрәјәр.О алова, о истијә ки, бүтүн ҹанлы варлыглар, күтләләр, ҹисимләр,бүтүн бәшәријјәт о алова истијә мөһтаҹдырлар вә мөһтаҹ олараг да галаҹаглар.
Каинатлар да О Мүтләг Ишыға, истијә мөһтаҹ јарандылар.
Јер күрәсинә Ҝүнәш олмаса, ишыг олмаз. Ишыг олмаса, исти олмаз. Исти олмаса, һәрәкәт олмаз әкин олмаз, бичин олмаз вә нәтиҹәләр олмаз. Инсан, ҹанлы төрәмәз. О дөвр инсанларын хиласына сәбәбләрдән бири дә бунлар иди.
Урфани јаллы рәгси Ур – ми ( уч сәмт) ур – ва ( о лаваш јапыланда, охловла хамыр арасында сәрф олунан ун мигдарыдыр). О урфа, бир – бирлијә јығма функсијасы дашыјыҹысыдыр.
Јаллыда урфаны әрази вә бирлик анлајышы дашыјыҹысы олмагла, шадлыг дашыјыҹысыдыр.
Бүтүн јухарыда дејиләнләр устад тарзән Әкрәм Мәммәдлинин оғлу Кә`нан Мәммәдли илә бирликдә јаллыларымызы топламағы вә онлары нота салмасы, нота ҝәтирмәси чох бөјүк бир тарихи һадисәдир.
Нахчыван әразисинин өзү мараглы бир әразидир.
Нахчыван әразисиндә чох мараг доғуран тәбии ҝөл вар.
О ҝөл, Нахчыван шәһәриндән 80 км мәсафәдә Шимали – Шәрг истигамәтдә, Кичик Гафгаз сыра дағларынын Зәнҝәзур дағ силсиләсиндә Шаһбуз әразисиндә Батабат јајлағындадыр.
Јајлагда, Зор – булаг јахынлығында ҝөл јерләшир.
Зор булағын сују о ҝөлә ахмыр.
Мараглы ҹәһәт бундан ибарәтдир ки, Зор – булаг јахынлығында јерләшән (орта су тутумлу) тәбии ҝөл, овал (еллепсоид)типлидир.
Овал типли о ҝөл ҝүнәшин чыхма вә батма вахтынын там ҝөстәриҹиси моделидир.
Ҝөл дахилиндә һәмишә һәрәкәт едән ада, јерин ҝүнәш әтрафында һәрәкәт вахтыны билдирир.Ҝөл дахилиндә һәрәкәт едән ( о ада овал типлидир) ада, Ҹәнубдан, Шимала овалын узунуна тән бөлән хәтт үзрә һәрәкәт едир. Ҝөл гурулушу, Ҹәнубла, Шималы ҝөстәрир.
Сүбһ ҝүнәши Уш әрәфәсиндә, ада ҝөлүн ҹәнуб саһилиндә дајаныр.
Ҝүн чыхдыгдан сонра, ҝүн әрзиндә о ада Ҹәнуб саһилиндән,Шимал саһилинә тәрәф дүз хәттлә һәрәкәт алыр.
Чох мараглы һал, ҝүнәшин чыхма анындан, ҝүнәшин гүруба чатдығы вахтда ада Шимал саһилә чатыр.
Ҝүнәшин ҝүн әразиндә гәт етдији мәсафәни һәрәкәтдә олан ада шимал саһилдә тамамлајыр.
Ҝүн батмағына бахмајараг ҝеҹә боју о ада ҹәнуб саһилә доғру дајанмадан һәрәкәт едәрәк сүбһ ҝүнәшини ҝөлүн ҹәнуб саһилиндә гаршылајыр.
Јәни ҝүн о бири јарым күрәјә кечмәјинә бахмајараг ада о ҝүнәш һәрәкәтини синхрон мүшајәт едир.
Бу һәрәкәтлә ҝөл дахилиндә о ада, һеч вахт һәрәкәт сүр`әтини дәјишмир ҝүн ишығынын ( һава булудлу олса да, гыш фәсли олса да) јер күрәсинә дүшмәсини вә јер күрәсинин ҝүнәш әтрафында буҹагда јер дәјишмәсини карыхмадан “гејд” едир.
Бу ҝөлүн ( орта су тутумлу) тарихи чох – чох гәдимдир.
Ҝөлдәки ада јер күрәсинә нисбәтдә ҝүнәшин һүндүрлүк буҹағыны, һәрәкәт буҹағыны дәрәҹә — дәрәҹә бөлҝүләринин ҝөстәриҹисинә чеврилир.
Ҝүнәшин һәрәкәт трајекторјасыны билдирир.
Нахчыван әразисиндән о ҝөл, о ада ҝүнәши тәшәккүрлә, севинҹлә мүшајәт едир.
Нахчыван шәһәриндә мараглы бир архитектура инҹиси дә гаја силсиләси үстүндә инша едилмиш Мөмүнә — Хатун түрбәсидир.
Түрбә он китабәдән ибарәтдир. О, әзәмәтли түрбә бир дајаг үстүндә инша едилибдир. О түрбәнин он китабәси мә`на дашыјыҹысыдыр. Јә`ни сәһәр ҝүнәши чыхдыгда һансы китабәни ишыгландырырса (Шәргдән) ҝүнүн гүрубунда Гәрбдә о китабәни ишыгландырмагла тамамланыр.
Әбубәкр Әҹәми Нахчывани Мөмүнә — Хатун түрбәсини мүгәддәс гаја силсиләси үзәриндә инша едиб.
О гаја силсиләсинин мүгәддәслик, һифс едиҹи, хилас едиҹи хусусијјәти вар.
Гаја силсиләси индики Хал – Хал мешәсиндән јухарыја Шимали — Шәрг сәмтдән башлајыр. Нахчыван шәһәриндән кечмәклә Неһрәм кәндинин, Әсһабүл – Кәһф ( једди кимсәнәләр) истигамәтиндә Араз чајына јахын һиссәдә сөнүр.
О гаја силсиләсиндән чох сајлы су чешмәләри, кәһризләр ахыр.
Нахчыван шәһәриндә Сарванлар мәһәлләсинин башланғыҹында (Шимал сәмт) чешмә вар. О гаја силсиләси үзәриндә Ҹәнуба доғру Кәблә Муса чешмәси јерләшир. Тәхминән 2,5 км сонра Гызлар булағы јерләшир. (О Гызлар булағы сылдырым гајалар арасында гаја дашларындан чох тәмиз, сәрин су сызыр. О гајаларын јухары һиссәсиндән дәфәләрлә, кәл арабасы, ат арабасы,јашлы адам, ушаг еһтијатсызлыгдан һүндүрлүкдән гајалар арасына дүшмәсинә бахмајараг, сағ галмагла јанашы һеч бир јара да алмајыблар. Әһали гаја һиссәсинин мүгәддәслик дашыјыҹысы олдуғуна бир даһа әмин олублар)
Сарванлар мәһәлләсиндә о гаја силсиләси үзәриндә ағыр сејјидләр Мириш аға, Миришлиләрин евләри јерләширди. Сонралар онларын еви јериндә мөһтәшәм мәсҹид комплекси инша едилди.
Гызлар булағы ардынҹа тәхминән 1 км мәсафәдә Мөмүнә-Хатун түрбәсинин ашағы һиссәсиндә әввәлләр чешмә ахырды.
Түрбәнин о саһәдә, јүксәкликдә иншасынын үч мә`насы вар иди. Әввала мүгәддәслик дашыјыҹысы гаја силсиләси, сәһәр ҝүнәшинин чыхма вә батмасында түрбәнин ишыг әһатәсиндә олмасы вә о түрбәнин (Хан дики дә дејилир о саһәјә) ашағысындан ахар чешмә, түрбәни јер алты сулардан, нәмишликдән горума анламы дашыјыб.
Амма түрбәнин ашағысындан бир вахтлар ахан чешмә ҝөзү тутулдугдан јер алты сулар ҝеријә сыхылдығындан түрбә нәм чәкмә сәбәбиндән Шимал сәмти ҝүҹлү нәмишликдәдир.
Мөмүнә Хатун түрбәсиндән сонра һәзрәти Нуһ мәзары, Нуһ мәгбәрәси јерләшир.
Һәзрәти Нуһ мәгбәрәси јүксәкликдә һәмин гаја силсиләси үзәриндәдир.
Онун ашағысында да чешмә ахыр. О ахар чешмә дә, үзәриндә һәзрәти Нуһ мәгбәрәси, Мөмүнә Хатун түрбәсинин јерләшмәси,мөһтә
Онлар јер сечмәјибләр, о јер онлары сечиб. Шәһәрдә Сарванлар мәһәлләси дә о гаја силсиләси үзәриндә јерләшир.
Шәһәрдә дөрд јол дејилән јердән јоллар ајрылыр – Шимала доғру: Шаһбуза, Гәрбә доғру: Шәрура, Шәргә доғру: Ордубада,Ҹәнуба доғру: Нахчыван шәһәри јерләшир.
Нахчыван әразиси чох – чох гәдимдән дуз јолу кими вә Нахчыванда олан чох еластик вә Шәффаф ипәјинә ҝөрә Ипәк јолу кимидә таныныб, тарихләшиб. Тарихи мәнбәләрдә өз јерини һәзрәти Нуһла да тапыб.
Азәрбајҹан вә Нахчыван әразиси Ишыг әразисидир. Тарихләрдән мә`лумдур ки, Азәрбајҹан вә хүсуси илә Нахчывана бир чох сәркәрдәләр гошунла һәрби јүрүшләр едибләр. Нахчыван әразисинә,ишыг әразисинә, саһиб олмаг истәјибләр. Нахчыван әһалиси мәтинликлә мүбаризә апарараг, һәр бир дөјүшҹү бир сәркәрдә олуб.
Амма о јүрүшләрин сонлуғу, о сәркәрдә вә гошуну бир мүддәтдән сонра о әразидән ҝеријә дөнүбләр. Онунла да о сәркәрдә вә гошун, өз әразиси илә сүгута мәһкум олунублар.
Чүнки, Азәрбајҹан әразисинин илкдән Ишыг Саһиби вар, Мүтләг олан О Ишыг Саһибинә исә, саһиб олмаг олмаз.
Ваһид Рзајев
«Азад Азәрбајҹан» — гәзетиндә 24.06.2014 № 87 (2532)
чап едилмишдир.
