Өмрүн ауту
Өмрүн ауту
О бүтүн Азәрбайҹанынкы иди.
О һамынын севимлиси иди.
Өлүмү илә санки унудулмагда олан бу һәгигәти бир даһа тәсдигләди.
1997-ҹи ил декабрын 10-да гәзетләримиз йас хәбәри илә, некрологлу чыхды. Илк имзалар президентин, баш назирин, парламент сәдринин…. Демәк һәйатдан ҝедән сырави инсан дейил-ди.
Амма дөвләт вә һөкумәт башчыларынын еһтирамла видалашдыглары бу инсанын ҝедишинә ән садә инсанлар да һейфсиләнирди ахы. Чох вахт елә гуруҹа сөз кими ишләтдийимиз “үмумхалг мәһәббәти” дейими ән севимли, ән кәдәрли, бир һәгигәт кими о һузн ҝүнүндә ҝөз өнүндә иди.
Јүз минләрлә ҹаванлы-гоҹалы вәтандашаин да, дөвләтин дә ортаг гүссә илә гаршыладығы бу итки вә рәһмәтлийин хатирәсинә бунҹа һәссас мүнасибәт йалныз онун милләтә онилләр га-баг ҝөстәрдийи хидмәт хатиринә дейилди. Һәм дә вә бәлкә дә даһа әввәл онун бу халга, бу мәмләкәтә — өз халгына вә өз мәмләкәтинә бүтүн өмрү бойу бәсләдийи сәдагәтә ҝөрә иди.
Дөвләт вә халг үрәйинин бүтүн севҝисийлә ишыглы дүнйаны тәрк едән бу садиг баласына сон сәдагәт борҹуну гайтарырды.
1997-ҹи ил декабрын 10-у ҝөзләрини әбәдилик йуммуш бөйүк футболчу вә бөйүк азәрбайҹанлы Анатоли Банишевски илә айрылыг ҝүнүйдү.
Бу матәм ҝүнүндә мән тәк-тәк инсанларла бағлы надир һалларда мүшаһидә етдийим миннәтсиз ел мәһәббәтини әйани шәкилдә ҝөрдүм, иткинин доғурдуғу кәдәрә гәлбән аҹысам да, ичәримдә севинҹә охшайан гейри-ади бир һисс дә варды — боғазымы бу тәмәннасыз ел истәйинә шаһид олмағымын йаратдығы фәрәһ, ифтихар гарышыг бир гәһәр далайырды. Бакынын күләкли сойуглу бир пайыз ҝүнүндә, ишимин башдан ашдығы дармаҹалда сағлығында бирҹә кәлмә белә кәсмәдийим бу инсанын йас мәрасиминә мәни апаран “үмумхалг севҝиси”дедийимиз һәмин уҹа дуйғунун пайыма дүшән һиссәси дейилдими?
Милйонларла һәмвәтәнимә 60-70-ҹи илләрдә гүрур, бол севинҹ, зөвг, ләззәт, хош һәйәҹан бағышламыш бу инсан елә мәним вә йашыдларымын да ушаглыг чағларымызын кумири иди.
“Нефтчи”нин 9 нөмрәли мәркәз һүҹумчусу — әфсанәви Банишевски!
Она вурғунлуғумдан ән бөйүк арзум бөйүйәндә футболчу олмаг иди. Амма мәҝәр бу тәк мәнимми арзум иди?!
Јенийетмә вахтларында да футбол үчүн “гоҹалыб”йашы отузу һаглайанда да Банишевски мейданда һәмишә лидер олмушду. Һәмишә рәгиб гапысында гола ҹан атмышды. Бә артыг нечә илләр иди ки, шәкәр хәстәлийинә мүбтәла олмуш, ҝәнҹлийиндән башына чох бәлалар ҝәтирән ичкинин дә бир тәрәфдән үздүйү бу әвәзсиз идманчы йалныз футболдан йох, һәм дә һәйатданкәнар вәзиййәтдә иди. Нечә илләр иди ки, о, өмүр мейданында аутсайдерә чеврилмиш-ди. Онун тай-тушлары, ондан да йашлылар индийәҹән йашыл мейданлара бағлыдырлар. Бири мәшгчидир, бири мүәллимдир, чохусу ветеранларын йарышларында иштирак едир. Банишевски һәр ҹәһәтдән дүшмүшдү. Вә лап чохдан ҝөрмәйәнләр онунла тәсадүфән күчәдә растлашанда, екранда сейр едәндә, гәзетләрдә сон илләринин фотоларына баханда сарсылырдылар.
Бу онларын “Банйа”сы, бу онларын “Баныш”ы, онларын “Гызылбаш”ы дейилди!
Нә йаман гоҹалмышды!
Бу кәдәрли һиссин бир уҹу тәәссүф едәнләрин билаваситә өзләри илә бағланырды. Чүнки Банишевскини ҝәнҹ, сүрәтли, ҝүҹлү ҝөрмәйә адәткәрдә оланлар ону елә үзҝүн, дүшкүн ҝөрәндә һәм дә бир башга нисҝилли һәгигәт онлары дахилән инҹидирди — өзләринин йашлашмалары,
гоҹалмалары.
Банишевскинин өлүм хәбәрини ешидәнләрин, биләнләрин һамысынын гәлбиндә нәсә гы-рылды.
Бу өлүмлә һәр биримизин ичинә ушаглығымызын, ҝәнҹлийимизин учуб ҝетмиш илләримизин хиффәти чөкдү.
Бир нечә достум мәнә һәмин гәмли 10 декабрда “Банишевскинин өлүм сорағыны телеви-зийадан ешидәндә ағладым”- деди.
Дәфнә, Ҹавид проспектинә — Фәхри хийабана ҝәлдим. Полис нәфәри: “Јәгин икинҹи “Фәхри”дәдир. Чүнки, бурада һеч бир һазырлиг ҝөрүлмәйиб. Бурада олсайды артиг гәбир га-зылмлш оларды. Сиздән габаг да бир нечә нәфәр ҝәлиб сорушуб”,- деди.(Амма ҝәрәк Банишев-ски мәһз Биринҹидә уйуйайды. Икинҹи Анатоли Банишевскимиз олаҹагмы?! )
Ҝөрүнүшүндән кечмиш идманчылығы сезилән вә мәним кими йанылараг бурайа ҝәлмиш даһа бир нәфәрлә гошулуб ҝедирик Бадамдар тәрәфә — Икинҹи Фәхрийә.
“Сураханыдан ҝәлмишәм. Бәлкә ешитмисән – мән Јудановам. Толикдән әввәл ойнамышам. Мән ҝедәндә Толик тәзә ҝәлирди футбола. Славик Семиглазовун, Тофиг Ахундовун да өлүмләри мәни йандырмышды. Амма Толикин хәбәрини ешидәндән өзүмә йер тапа билмирәм. О, бизим Азәрбайҹан футболунун даһиси иди”.
Јох, бу гәбир үстүнүн, йаныглы ҝүнүн дедиртдийи мүбалиғәли сөз дейилди. Һәгигәтән, Анотоли Банишевски футболумузун, ХХ йүзил Азәрбайҹанын “даһи”адланмаға там лайиг олан инҹиләриндәндир. Она садәҹә “истедадли”демәк инсафсызлыг оларды.
Баш дашларындан мәнә бахан таныш үзләрин йанындан кечәрәк бөйрү издиһамлы тәзә мәзара йанашырам.
Әләкбәр Мәммәдов, Казбек Туайев, Владимир Брухти, Адил Бабайев… Футболумузун ин-кишафы йолунда ҹан гоймуш, артиг сач-саггаллары ағармыш, бу ҹүр тәсәввүр едилмәләри чәтиин олан дүнәнки ҹаванлар, сабиг улдүзлар әзиз Толиклә сағоллашырлар, һалаллашырлар. Өз ҝәнҹликләри илә бир даһа видалашырлар.
* * *
О, бу торпагда доғулду, бу торпағы севди, хошбәхт вә бәлалы өмрү бойу бу торпаға сон дәрәҹә садиг олду вә инди чох севдийи Вәтән торпағы гуҹағыны истәкли баласына ачмышды.
Вәфасыз баласына!
ХХ йүз илин битәр-битмәзиндә рәсми сорғу кечирилди, билиҹиләримиз, сәриштәлиләримиз Банишевскини әсрин ән ҝүҹлү, Азәрбайҹан әсринин ән ҝүҹлү футболчусу елан етдиләр.
ХХ йүзилдә дүнйа футболундакы шаһлыг таҹы бразилийалы Пелейә гисмәт олду. Вә Ба-нишевскинин дә идеал сайдығы Пеле “Өмрүм вә ҝөзәл ойун” адлы етираф китабынын лап со-нунда йазырды:” Чох истәрдим ки, бир вахтлар — өмрүмүн башланғыҹында, Бауруда мәнимлә бирҝә сәһәрдән-ахшамаҹан топ гован ушаглара бәнзәйән, онлар кими футбола ҹандан бағлы ки-чик бир дәстә олсун. О ушаглары йығым башыма. Онлара идман ҝейими, фәрли от өртүйү олан мейданча тапмагда көмәк едим вә башлыйым бу ушаглара һәйатым бойу өйрәндикләрими баша салмаға. Башлыйим онлара мәнә һәйатда һәр шейи вермиш вә мәнин дә бүтүнлүклә һәйатымы вердийим футболу өйрәтмәйә. Арзулайырам о ҝүн йетишсин ки, 14-15 йашлы бир оғланын әлиндән тутуб ону мәшһур клублардан биринә ҝәтирим вә о клубун менеҹерләринә, мәшгчиләринә дейә билим: — Бах, бу әсл сиз истәйән ойунчудур. Ҝөтүрүн вә онунла ишләйин. Бу йени Пеледир!
Вә мән радиоларда бу оғлан һаггында ешитдикҹә, ону телеекранда ҝөрдүкҹә, әмин олдугҹа ки, о әзл истедадлы вә чалышганлығы сайәсиндә ҝүндән-ҝүнә даһа йахшы ойнайыр, йалныз о заман раһат олаҹағам ки, борҹумдан азаҹиг да олса чыхдым.”.
Анатоли Банишевски вәфасызлыг едиб амансызҹа тез ҝетди. Вәтәнә бу борҹуну йеринә йетирмәйә өмүр мөһләти чатмады. Өзүнү горуйа билмәди. Ән азы “Гәбул един бу ҝәләҹәйин Банишевскисидир”дейә тәгдим едәҹәйи ушағын наминә өзүнү горуйа билмәди.
Бизә икинҹи Банишевскини бағышлайа билмәди.
Амансызҹа вахтсыз ҝетди һәйатдан. Шиимшәк кими чахиб сөндү, улдүз кими йаныб кечди.
Дилимизин дейилиши нә сәррастдыр: ”Ҹан йандырмаг”.
Ҝерчәк мәнада йанмаг сайыласы бир өмүр йашады Банишевски. Өмүр бойу футбол да дахил олмагла, нәйлә мәшғул олудуса ҹан йандырды. Амма онун йанмағыни шам, йа чыраг йанмағына бәнзәтмәк олмур.
Аста-аста, тәдриҹән йанмаг онун тәбиәтиндә дейилди.
Бенгал чубуғу кими ани, гығылҹлм сача-сача йаныб гуртарды.
Бир комета кими тарихимизин ири бир кәсиини нурландырараг кечди.
Бу йазы Бакыда адына күчә олмайан (олаҹаг!), Бакыда хатирә лөвһәси олмайан (олаҹаг!), Бакыда абидәси олмайан (олаҹаг!), Бакыда адына бир идман оҹоағы олмайам (олаҹаг!), амма үрәкләримиздә күчәси дә , абидәси дә, парлагдан-парлаг хатирәси дә һәмишә вар олан дәйәрли азәрбайҹанлы, зирвә футболчумуз Анотоли Банишевскинин бир метеор кими йашадығы өмрүнүн тарихчәсидир.
Ишығыны йадиҝар гойуб ҝедәнләрә галанлардан салам олсун!
ИЛК СЕВИНҸИ ОҒУРЛАНМЫШ
Аиләнин башына илк бәла Аллаһы башгалары кими севмәдикләриндән ҝәлди.
Онда Анатоли йох иди. Һеч ону дүнйайа ҝәтирәҹәк атасы да доғулмамышды һәлә.
Ийирминҹи әсрин илк илләри иди.
Ганларына бир нечә ган гарышмыш-йарырус, йарыполшалы, йарыбендер Банишевскиләр Гәрби Украйнада йашайырдылар. Бу нәсил дәдә-бабадан диндар инсанлардылар. Амма онлар ади христиан дейилдиләр — протрстант тәригәтчийдиләр. Бантист идиләр. Вә бабасы һаггында хатирәләрини атасы Андрей Толикә гәдим бир нағыл кими данышырмыш: “Саггалы синәсинә дүшән нүрани бир кишийди баба. Јахшы скрипка чалырды . Сәси дә ҝөзәл иди. Руһани хора рәһбәрлик еләйирмиш”.
Бахышлары бир чох дини — әнәнәви ҝөрүшләрә гәтиййән уйушмайан, үзәриндә Иса чармыха чәкилдийи үчүн хачы “танымайан”, елә бир нөв мүсәлман кими шәраб ичмәйи, донуз әти йемәйи йасаг сайан, йалныз мүгәддәс китаба тапынараг килсә мөзүзәләрини,иконаны, бир пара хиристиан байрамларыны рәдд едән бантистләри он доггузунҹу әсрин сонларында чар һөкумәти башлайир тәгиб еләмәйә.
Банишевскиләр гачыб ҝәлирләр Пйатигорска.
Анҹаг орда да чох дуруш ҝәтирә билмирләр.
Илләр кечир чаризм деврилир, амма йени совет режими илә бантистләр йола ҝетмирләр. Колхоз гурулушуна гаршы дурурлар, та 1926-ҹы илә гәдәр балаларыны совет ордусуна бурах-мырлар, тәригәтин бу һөкмүндән чыхмағы ән ағыр ҝүнаһлардан бири һесаб едирләр.
1928-ҹи илдә Банишевскиләр Пйатигорскини дә тәрк етмәли олур.
Пәнаһ ҝәтирирләр Азәрбайҹана. Касыб, амма гулаглары нисбәтән динҹ һәйат сүрмәйә баш-лайирлар.
Өзү аиләләринин 10 ушағындан бири олмуш Андрейин дөрд өвладынын һамысы Бакыда доғулур. Илки Борис 29-да, сонбешийи Анатоли 46-да.
Толик доғуланда ата-анасынын йашы гырхын һәндәвәриндәйди, о бири ушаглар да артыг йенийетмәйдиләр. Она ҝөрә дә сонбешик евин ән севимлиси олду.
Ата-анасы она чох шей верә билмәди. Һәтта дойунҹа чөрәк, бабат ҝейим верә билмәдиләр. Лакин һәр һалда онлар Толикә нәсил-нәсил йашатдыглары, тәгибләрә, тәзйигләрә бахмайараг бир ан белә гәлбләриндән чыхармадыглары етигадларыны, үрәкләриндәки Аллаһ ешги вә Аллаһ хофуну, динин онлара ашыладығы рәһмдил, һагсевәр, виҹданлы олмаг, имкан варкән һеч вахт йардым әлини узатмағы әсирҝәмәмәк вәрдишләрини бағышладылар. Вә йахшы адам олмағын бу унудулмаз дәрсләри өмрү бойу Толики тәрк етмәди. Јахындан-узагдан таныйанла-рын һансындан сорушдумса , һамы онун хейирхаһлығындан данышды, тәһсилдән, саваддан дейил, вәһмдән ҝәлән йүксәк дахили мәдәниййәти вә сафлығндан бәһс етди.
Көһнә Бакынын ҹамаат арасында “Ермәникәнд” дейилән һиссәсиндә йашайирдылар. Елә бил бу йердә мәскән салмалары да бир тале гисмәтиймиш.
Јенә нечә он илләр габагкы кими ҝеҹәйә йахын үзү үзләр ҝөрмүш, һай-һайи ҝедиб, вай-вайы галан йорғун, галтаг трамвайлар, ләһләйә-ләһләйә парка ҝедир.
О әтрафлар индики кими евли-ешикли дейилмиш. Бом-бош дүзәнҝаһмыш вә Толик балаҹа тай-тушлары илә о “стадионларда” футбол ойнамагдан йорулмазмыш. Баҹысы Лида сөйләйир ки, һәр ахшам евә голу-гычы сыйрыг-сыйрыг ҝәләрди.
Анасы данлайырмыш ки, өзүнү нийә өлдүрүрсән, атасы данлайырмыш ки, ахы һәр ҝүн ай-аггабы алмаға пулумуз йохдур, сәнә чәкмә бир һәфтә давам ҝәтирмир….
О илдә ки, Толик дүнйайа ҝәлмишди, һәмин ил ССРИ футболунун һәйатында мүһүм бир һадисә баш верди. Демирәм, дүз 1946-ҹы ил февралын 23-дә, йәни лап ҝәләҹәк футбол улдузу-нун тәвәллүд ҝүнүйлә там ейни вахтда, амма һәр һалда, футбол үчүн сырави сайылмамалы бу олай 46-йа тәсадүф еләди. О чағаҹан Совет Иттифагында командалар мейдана нөмрәсиз чы-хырдылар. Әслиндә баханда елә хариҹи өлкәләр дә бу әнәнәни рәсмән тәзә башламышдылар-1939-дан.
Һәлә 1950-ҹи илләрин орталары иди вә дүнйанын ән мәшһур 9-ларындан олаҹаг Анатоли Банишевски һәлә ки, номрәсиз иди. Чүнки һеч һәлә идман майкасы да йох иди, бир ҹүт көйнәйи варды. Бирини футбола ҝейинирди, бирини мәктәбә.
Республика стадиону онларын ҝөзүнүн гаршысында тикилирмиш. Бунлар Лида ханымын ҝөз йаддашында санки дүнән баш верибмиш кими айдын галыб — ойунлар кечириләндә стадио-ну атлы милис әһатәлийирмиш. Амма диҝәр зирәк йолдашлары кими стадион һасарынын һәр ҹиҝинә-бикинә бәләд олан баҹы-гардаш — Лидайла Толик таныдыглары дәлмә-дешикдән кечиб ҝорәрләрмиш ишәри, әсл футбола һавайы бахармышлар.
Вә бир Аллаһа бәллиймиш ки, инди оғрунҹа тәзә стадиона йол тапараг һейранлыгла тамаша едән бу гыврымсач ушаг 10-15 ил сонра бу мейданда һамыйа мейдан охуйаҹаг, бура топлашан 40 мин инсаны бир анда айаға галхараг ону алгышламаға дәфә-дәфә вадар едәҹәк.
Бу сонранын һәгигәти иди. Буну һәлә бир Аллаһ билирди, аиләнин билдийи исә о иди ки, бөйүйән һәр ушаг чөрәк газанмалы, евә көмәк етмәлидир.
Ону Күр-Араз Су-Тикинти Баш Идарәсинин ихтисаслашдырылмыш иншаат идарәсинә ишә дүзәлдирләр, икинҹи дәрәҹәли — чилинҝәр сантехник.
1961-ҹи илин нойабрында евә илк маашыны ҝәтирир.
* * *
Ширниййаты йаман севирди. Анам сандыгчанын ачарчны ондан ҝизләдәрди ки, гәндин, конфетин ахырына чыхмасын. Биринҹи маашыны аланда Толик бир гуҹаг конфет, печенйе, мәт сүд (сгушйонное молоко”ну белә чевирдим-Р.Һ) ҝәтирмишди.
…Јазыг гардашым елә бу шәкәрлә дә ҝетди”.
Лидийа ханым аныр…
Районлара, Бакы кәндләринә тәмир ишләриндән өтрү тез-тез сәфәрә чыхмалыймышлар.
Сантехникләр сүбһ тездән дәмирйол вағзалына топлашармышлар. Евләриндә зәнҝли саат йохмуш, һәр еһтимала гаршы ҝеҹикмәсин дейә, анасы Толики вахтындан да еркән ойадыб йо-ла салармыш вағзала. Јухудан кал дурмуш арыг, зәиф ушаг перрондакы нараһат, тахта скамйа-лара узаныб, йолдашларыны ҝөзләйә-ҝөзләйә тәзәдән йухуйа ҝедәрмиш. Биригада йығылыб га-тара отурунҹа орада да йарым саат, бир саат уйуйармыш. Һәлә сүмүкләри бәркимәмиш, бир гарын аҹ, бир гарын тох олан бу ушағын иш йолдашлары – һәмин сантехникләр биригадасы илләр сонра ону екранда ҝөрдүкҹә һәмишә фәхр еләйәҹәкләр: “Бах, ҝөрүн бизим бригада кимләри йетишдириб!”
Илләр өтәҹәк. Анатоли “бөйүк адам” олаҹаг, дүнйада танынан шәхсиййәтә чевриләҹәк, мүһүм вәзифә саһибләри , онларын ушаглары Толиклә отуруб-дурмаға, достлуг етмәйә ҹан атаҹаг. О исә …..
“Ачығы елә мән дә истәйирдим ки, Толикин ад-санына уйғун әтрафымыз олсун. Санбаллы аиләләрлә, танынмыш инсанларла үнсиййәт сахлайыр. Онсуз да елә онлар өзләри ҹан атырдылар. О вахт Мәркәзи Комитәдә ишләйәнләрин нечәси Анатоли илә достлуг етмәкчүн сино ҝедирдиләр. Толикинсә онларла иши йох иди. Азаҹыг вахт тапан кими, иллаһ да 5-10 ҝүн Бакыдан аралы олуб сәфәрдән гайыданда гачырды көһнә ҹурларынын йанына. Һәрәси бир йанда фәһләчилик еләйән кечмиш мәһәллә ушагларыны арайырды. Бу онун тәбиәти иди. Һәмин мүһитсиз Толикин үрәйи партларды. Толики дәйишмәк мүмкүн дейилди. Она ҝөрә дә бир сөз демирдим. Үрәйимдән кечән елә үрәйимдә галырды”.
Бунлары Банишевски илә 30 ил гоша өмүр йашамыш Инна ханым хатырлайыр.
Јалварышларлнда да сонракы һүҹумчулуғундакы сайаг гырсаггыз, инадкар олан Толик 1957-ҹи илдә истәдийинә наил олур. Гардашы ону апарыр әввәлҹә Орду Идман Клубунун ко-мандасына бир мүддәт сонра да “Локомотив” ин ушаглар групуна.
Беләликлә әсил футболла тәмасы башлайанда Толикин һеч 12 йашы йох иди.
Командада она верилән, йуйулмагдан рәнҝи солмуш илк футбол майкасы илә Толикә санки дүнйаны бағышлайырлар.
Толикин атасы, 2000-ҹи илдә, 96 йашында дүнйасыны дәйишмиш Андрей өмрүнүн ахырынаҹан оғлунун о илк майканы алдығы, севинҹдән учдуғу ҝүнү йад едирмиш: ”Ону о ҹүр севинән ҝөрәндә һисс еләдим ки, Толикин талейинә топ нәсә ҝәтирәҹәк. Үрәйимә дамды ки, футбол она һачанса нәсә верәҹәк”.
Әлаһәзрәт ВАХТ һәлә күчәдә тоз-торпаг ичиндә сәһәрдән–ахшамаҹан топ далынҹа гачан гыврымсач Толйаны артыг ҝөзалты еләмишди, бу ушағы сабаһын Улдузу еләмәкчүн сечмишди вә ВАХТ о ушағы Улдуз етмәкчүн лазым олан мүһити дә тәдарүк едирди.
1960-ҹи илдә ССРИ–нин футбол һәйатына, үмумиликдә бу севимли ойунун ирәлиләйишинә ҹидди тәсир ҝөстәрәҹәк чох файдалы бир аддым атылыр. О заман “А”гурупу –йүксәк лига, бир дә “Б” групу вармыш. “Нефтчи”дә “Б”-дәймиш. Гәрар гәбул едилир ки, йүксәк лигалардакы уста командаларын сырасына һәр мүттәфиг республиканын бир командасы әлавә едилсин вә онлара һәтта сон йери тутсалар да, 3 ил ҝүзәшт едилсин.
Бир йандан бу хош йенилик, диҝәр тәрәфдәнсә Әләкбәр Мәммәдов, Јури Кузнетсов, Аламас Голодес кими “әждаһа”ларын Азәрбайҹана гайыдышы совет футболунда әслиндә уҹгар әйаләт сайылмалы Бакыны футбол мүһитинә елитарлыг ҝәтирир. Бу нәһәнҝ футболчулар Москва, Кийев, Авропа футболунун тәҹрүбә вә сирләрини, чағдаш инҹәликләрини сәхавәтлә ҝәнҹләрлә пайлашмаға башлайирлар.
ВАХТ Баки мәһәлләләриндә гапычыларын гәними кими танынан балаҹа чилинҝәр-сантехник Толйа Банишевскини ССРИ-дә ад чыхармыш о үстүн мүәллимләрлә ҝөрүшдүрмәк үчүн “план ҹызырды”.
Бу ссенарини Танрыдан савайы һансы режиссор гура биләрди?
“Локомотив”ин мәшгчиси техник имиш. Амма Толикдән фәргли олараг сантехник йох, диш техники –Едуард Оһанезов. Башгаларына о сирадан йетишдирдийи футболчуларын гоһум-әгрәбасына диш дүзәлтмәйи өз йериндә, амма йенийетмәләри кәшф едиб, үзә чыхармагда, әрсәйә ҝәтирмәкдә дә сәриштәлиймиш.
Сонралар Азәрбайҹан футболунда шөһрәтләрә чатан нечә ҝәнҹ “Локомотив”дән чыхыр — һәмин Едуард Маркаров да, Николай Смолников да, Виктор Забродин дә…
О дөврдә “Нефтчи”нин өзүнүн 3 һазырлыг групу вармыш. Биринә Жаруков, биринә Фалйан, диҝәринә Сийавуш Ибраһимов рәһбәрлик едирмиш. Үмидверән ушаглар чохмуш, амма “Локомотив”лә “Нефтчи”дәки йенийетмәләрин һамысындан чох Банишевскинин ады чыхыб-мыш. Бүтүн шәһәр данышырмыш ки, “Локомотив”дә бир од парчасы вар, ган еләйир, һәр ой-унда 4-5 гол вурур.
“Локомотүв”ә йени мәшгчи ҝәлир — Константин Кочанов. О да Толики илк ҝәлдийи ҝүндән севир вә онун барәсиндә “Нефтчи”нин капитаны Әләкбәр Мәммәдова данышыр. Әләкбәр вахт еләйиб ҝәлир, бахыр вә ҝөрүр ки, бу ушаг ҝерчәкдән бир гызыл күлчәсидир.
1961-62-дә “Нефтчи”нин баш мәшгчиси бүтүн ССРИ-дә мәшһур олан әмәкдар идман устасы Борис Андрейевич Аркадйев имиш. Она да, мәшгчи Әли Әбилзадәйә дә Әләкбәр дөнә-дөнә “о ушаға бахмаг лазымдыр” десә дә, һәр дәфә бир иш чыхыр ортайа- алынмыр ки, алынмыр.
“Һисс етдим ки, бунлары зорла апармасам иш дүзәлән дейил. Бир пайыз ҝүнү иди, һава да йаман сойугду. Аркадйев йашайырды. “Ҹәнуб меһманханасында. Билирдим ки, “Локомо-тив”ин ушагларынын Разиндә ойунлары вар. Москвалы йашыдлары илә гаршылашырдылар ҝәрәк ки.
Өзүмү чатдырдым меһманханайа. Әбилзадәйә дедим ки, даһа о йан, бу йаны йохдур. Шефинлә даныш, бу саат сизи апарым стадиона. “Нефтчи”нин сүрүҹүсү Әлимөвсүмү йолла-дым ки, бир кәмширин алсын. Аркадйев сән дейән вуран дейилди. Амма йашлы киши иди, һава да сойуг иди. Фикирләшдим ки, бир аз ичсин ки, ҹаны гызсын.
Бирбаша ҝәлдик Разиндәки стадиона. Артыг ойун башламышды, тәхминән 15-ҹи дәгидә иди. Аркадйев 15-20 дәгигә бахды Толикә. Бәс еләди. Јығышдыг сойунуб -ҝейинмә отағына вә Аркадйев ганадлы бир ифадәйлә һөкмүнү верди: “Бу ки, әсл футбол тапынтысыдыр. Ҝәләҹәйинә сөз ола билмәз!”
Әләкбәр Мәммәдов белә хатырлайыр.
Азәрбайҹанын бу гызыл идманчысы – өзү һәм зәр, һәм дә зәрҝәр олдуғу үчүн даим зәр дәдрини дәгиг билмиш Әләкбәр мүәллим Банишевскинин зирвәләрә апаран йоунун илк нүфузлу херирхаһы, илк һамиси олдуғу кими, Толикин һәйатынин сонракы бүтүн енишли-йохушлу мәгамларында да даим она һәйан кәсилди.
Беләҹә, 16 йашлы Банишевскинин “Нефтчи”йә ҹәлб едилмәси мәсәләси һәлл едилир вә бир нечә ай сонра Бакыны тәрк едиб Москвайа ҝедәҹәк Борис Аркадйев йени мөвсүмгабағы вер-
дийи бир интервүдә Банишавскидән инамла сөз ачыр. Рәйинә бүтүн Иттифагда футбол иҹтимаиййәтинин һөрмәт бәсләдийи бу ағсаггалын мөтәбәр гиймәти вә хейир-дуасы гапы ашан сөзләр иди: “Бизим бу оғлан һаггында һәлә чох данышмалы олаҹаглар. Онун мейданчаны ҝөрүб дуймасы бир мөзүзә кимидир. Ҹәсарәтлидир, топу бүтүн варлығы илә һисс еләйир. Доғрудур, һәлә ҹох ҝәнҹдир, һәлә ҹилаланмайыб, пластикасы аздыр, пишик кими бир аз йөндәмсиз ора-бура сычрайыр, амма гой бир гәдәр кечсин, онун ичәрисиндәки бәбир ойансын, бах, онда бу ушаг Аллаһын шәфгәт ҝөстәрдийи бир һүҹумчуйа чевриләҹәк”.
Владимир Брухти йада салыр: -“Сол айагла зәрбәси йох иди. Һәр ҝүн Кузнетсовла Голодес саатларла онунла ишләйирдиләр. Бири сағдан, бири солдан топу атырды. Толик йалныз сол ай-агла зәрбә вурмалы иди. Бир мүддәт сонра гәрибә иш баш верди-Толик дөнүб олду солахай!”.
Казбек Туайев унутмайыб: “Башла ойнамағы да зәиф иди. Кузнетсов мәшгләрдә ҝаһ мүхтәлиф ҹинаһлардан айағы илә өтүрүрдү, ҝаһ да әли илә лап чәтин вә һүндүр топлар атырды. Толйа һәр она сары ҝәлән топу һансы һүндүрлүкдә учмасындан асылы олмайараг, гапыйа баш-ла йөнәтмәли иди. Мәшгләрдән сонра ағлайырды ки, башым зоггулдайыр”.
Сонралар дүнйанын онларҹа ән маһир гапычысыны “ағладаҹаг “ сәрраст, горхунҹ башыны Банишевски белә ағыр зәһмәтлә “тәрбийә етмишди”.
Дүнйада һеш нәйә зәһмәтсиз чатмаг олмур. Истедад һәлә ишин йарысыдыр. Зәһмәтсевәрлик вә о ҹүр мүәллимләри олмасайды, бу ушағын ишәрисиндә уйуйан, сонралар дүнйаны ләрзәйә салаҹаг бәбир ойнардымы?!
Биринҹи дәфә балаҹа Толик – фәһлә Толик йенийетмәләрдән ибарәт ССРИ йығмасынын тәркибинә дахил едиләрәк Москвайа ҝедәндә, футбол сәррафы Алексей Парамоновун гаршы-сында дайананда, бу ушаг һаггында һәлә йалныз көмәкчиләринин хош рәйини ешитмиш баш мәшгчи йамаглы, нимдаш, сырыглыдакы, кобуд узунбоғаз чәкмәли, чәлимсиз бакылы баласыны илк нөвбәдә йемәкханайа апарыб дойунҹа йедиртмәйи тапшырмышды.
Достларынын “Банжа” чағырдығы бу оғланы уғурлу ССРИ-нин йенийетмәләр йығмасы тәркибинә апарыб чыхармышды. Маҹарыстанда ады адына бәнзәйән Татабанйа шәһәринә, 1963-ҹү илин 22 сентйабрында Маҹарыстан йығмасынын вурдуғу ҝөзәл голдан сонра һаггында о чағын әлдан-әлә ҝәзән “Фурбол “ гәзетиндә тәрифли ҹүмләләр йер алмышды.
Бакыйа Анатоли уча-уча гайытмышды-йалныз бу сөзүн бирбаша, тәййарә илә ҝәлмәк мәнасында дейил, һәм дә бу сөзүн мәҹази, фәрәһин көксә сығмамасы анламында.
Тәләсирмиш ки, атасына, анасына, баҹысына, гардашларына, достларына илк медалыны ҝөстәрсин.
“Биз онда Пйатигорскда идик. Орда чохлу гоһумларымыз галмышды. Јалныз йай айларында дейил, имкан дүшәндә башга вахт да ора аиләви динҹәлмәйә ҝедәрдик. Толик о ил Бакыйа дөнәндә биз Пйатигорскдан гайытмамышдыг. Белә данышмышдыг ки, Толик дә Бакийа чатынҹа ҝәлсин йанымыза. Һәйәт евиндә йашайырдыг. Һамы бир-бирини таныйырды, һамы бир-биринә инанырды, бизләрдә гапы килидләмәк сөһбәти-филаны олмазды. Әслиндә һеч ка-сыб евләримиздә оғурланасы бир шей дә йох иди”.
Толикин Пйатигорска ев палтарында, чох дилхор ҝәлдийини ҝөрәндә һисс едирләр ки, нәсә баш вериб.
….Гапыны һәмишәки кими ачыг гойубмуш.
Мәһәллә ушагларындан айрылыб евә ҝәләндә ҝөрүр ки, нә хариҹдән ҝәтирдийи идман ҝейими галыб, нә вымпелләр, нә һәйатынын биринҹи ән бөйүк севинҹинин әламәти олан медал.
Илк ән бөйүк севинҹини оғурлайырлар.
Дүшәр-дүшмәзи олармыш бунун.
Өмрү бойу иткиләри газандыгларыны , уғурларыны гарабагара изләди.
Тале ондан севинҹ оғурламаға даданмышды……
ШАҺЛЫГ ГУШУ
Бу сирр о вахт ачылмады.
Һансыса мәрдимазар дуйуг дүшүб Москвайа бирҹә ононим йолласайды. Әләкбәр Мәммәдовун китабы бағланарды, баш мәшгчилийи елә башландығы вахтларда йарымчыг га-ларды.
1963-ҹү ил иди, сабиг капитанын баш мәшгчи кечмәсиндән сонра әсас һейәтдә нәфәс тәзәлийи дуйулмасы өз йериндә, әвәзедиҹиләрә дә мараг артырмышды.
Азаркешләр варды ки, “Нефтчи”нин әвәзедиҹисинин ойунларына, мәхсус олараг Валентин Кабанова бахмаға ҝәлирди. Айағына топ кечинҹә рәгиб мүдафиәчиләрини гәфил гасырға кими пәрән-пәрән салан од-йалов Валентин Кабановун сайәсиндә әвәзедиҹинин ҝөрүшләриндә три-буналардакы бош йерләр бирә-беш азалмышды.
Амма гайышбалдыр Кабанов йел кими ирәли шығыйараг гапынын гаршысында пейда олҹағы трибуналардан “Банйа”, “Рыжий”гышгыранлар “Вур Кабанов!”чығыранлардан чох олурду.
Иш ондадыр ки, Әләкбәр Мәммәдов баш мәшгчилийә тәйин едилән кими ҝәнҹ севимлиси Анатали Банишевскини дахил етмишди. “Нефтчи”нин әвәзедиҹи һейәтинә. Лакин ону сәнәдләшдирмәйә, рәсмиләшдирмәйә ихтийары йох иди. Чүнки Толикин һәлә 18 йашы тамам дейилди вә һәмин йаш һәддини ашмамыш, демәли сәһһәт бахымындан йетәринҹә бәркимәмиш ушагларын усталардан ибарәт командаларда чыхышына дөврүн тибб гайдалары иҹазә вермир-ди.
Јашы аз олса да Банишевски мейдана бурахылмаға һазыр иди вә Әләкбәр мүәллим сахтакарлығынын фаш олаҹағындан еһтийатланмасайды. Толики лап әсас һейәтә дә бурахарды. Ди ҝәл әсаслар даһа артыг диггәт мәркәзиндәйдиләр вә белә рискин хейирдән чох зәрәр ҝәтирмәк еһтималы варды. Она ҝөрә дә Толик әвәзедиҹинин ойунларына ады Москвада мөвсүмдән өнҹә сийаһыда рәсми олараг тәсдигләнмиш Кабанов кими гатылырды. Беләҹә, һәм футбол, һәм рол ойнамалы олурду.
Икиси дә пис алынмырды.
Вә 1964-дә икили һәйатдан ҹаны гуртарды.
О, әвәзедиҹи олмагчүн йаранмамышды.
Әвәзедилмәзләр неҹә әвәзедиҹи ола биләр?!
Јашы тәләб олунан һәддә чатан кими Әләкбәр Мәммәдов Толики гатды бирбаша әсас һейәтә.
Минскин “Динамо”су илә ойунда тәҹрүбәли азаркешләр бу дәфә артыг көһнә таныш Каба-новун ….”Банишевски”елан едилдийини ешитдиләр.
Вә Толикин усталарынын арасында ачылышмасы узун чәкмәди. Нөвбәти ойунда — ОМИК-лә гаршылашмада гол сифтәсини еләди вә бу нүбар нә тәһәр дүшүмлү олдуса, илк голуйла Ба-нишевски ОМИК-ин гапысынын ҝөзүнүн одуну неҹә алдыса, сонралар ССРИ чемпионатла-рында бу ҝүҹлү команданы мүхтәлиф вахтларда даһа 8 дәфә ойуну мәркәздән башламаға вадар етди. Башга сөзлә, ОМИК-ин гапысы онунчүн ән үзүйола, диҝәр командаларла мүгайисәдә ән чох фәтһ етдийи олду? (Толикин “һәриф”инә чеврилмиш ОМИК сонралар Толикин өзүнү һәрифләмәйә чох ҹан атаҹаг….).
….Усталығы, истедады йашындан бөйүк идисә дә, Толик һәлә хейли дәрәҹәдә садәлөвһ
ушаг иди.
Һәмин ОМИК-лә дебүтүндә, биринҹи таймда башҝиҹәлләндириҹи фәндләри илә москвалы-ларын мәркәз мүдафиәчисини һейдән салан, уғуруна бир аз да шитәнәрәк пайтахтын 3 нөмрәлисини азаркешләри ҝүлдүрәҹәк гәдәр әмәлли-башлы долайан Банишевски икинҹи һиссәдә дөнүб олур башга адам.
Байагдан ҹүссәли 3 нөмрәлийә ҝөз вериб ишыг вермәйән Толик инди ону һәр дәфә гаршы-сында ҝөрәндә санки тилсимләнир, топу асанҹа әлдән (даһа доғрусу айагдан) верир, башлайыр һипноз олмуш кими мәркәз мүдафиәчисинин ардынҹа бахмаға.
Бу әһвалатдан 40 илә йахын кечәндә Владимир Брухти мәнә ҝизлинҹи ачир: ”Фасиләдә Толикдән сорушдум ки, билирсән кимдир о бармағына доладығын? ”Кимдир ки, һеч гача бил-мир”,- деди. Ҝүлдүм: “Неҹә йәни гача билмир! О, ССРИ йығмасынын стоппери Алберт Шес-тернйовдур. ССРИ-нин 1 нөмрәли мүдафиәчисидир о”.
Каш демәйәйдим! Буну биләндәм сонра Толик башлады Шестернйова әфсанәви бир гәһрәман кими бахмаға, елә бил мейдан йадындан чыхды. Она ҝөрә дә икинҹи һиссәдә Толик санки ойунчуларын арасында итди. Дөнүб олду тамашачы. Ушаг кими ағзыны айырыб һейранлыгла Шестернйову сейр еләйирди.
* * *
Баласы олдуғу милләтә, өвлады олдуғу Вәтәнә һәрә бир ҹүр гуллуг едир.
Аз, йа чох, истәди-истәмәди һәр бәни-адәм йазылмамыш (бәлкә дә йазылмыш, амма бизимчүн охунмаз олан ) бир ганунла халгына вә йурдуна ән кичик дамлаҹа да олса хидмәтини мүтләг едир. Халг вә йурдда хидмәти чох оланларын адыны өз йаддашына бирйоллуг һәкк едир.
Банишевски Азәрбайҹана айағы илә хидмәт етди.
Айағы илә бу халгын башыны уҹалданлардан олду. Дини айры, дили айры, миллиййәйи айры ола-ола бу халгын ән етибарлы баласы сайылмаг һаггыны өмрүйлә, йолуйла газанды.
Банишевски дәрди, гайғылары һәмишә чох олмуш бу милләти гыса өмрү әрзиндә дәфәләрлә көнүл долусу севиндирмиш надир вәтәндашларымыздандыр. Банишевски гәдәр олмаса да, һәр һалда елә она охшар кими бизләри ифтихарландыран, фәрәһләндирән айры футболчуларымыз да аз олмады. Онларын һамысындан Толики үстүн едән йалныз истедады йох, һәм дә (вә әслиндә илк нөвбәдә) бүтүн варлығыйла йахшы Вәтәндаш олмасы, сабит гәдәмлийи, бу Вәтәнә миннәтсиз бағлылығыдыр.
Бәлкә инди чатдыраҹағым вурғуланмасы артыг олан бир ҹизҝиләр. Белә дә ола биләр ки, бунлар Толикин ирадәсиндән там асылы олмайараг баш вермиш бәхт һадисәләридир: баҹысы Лидийа азәрбайҹанлыйа әрә ҝетмишди, Банишевскинин һәр ики гызы азәрбайҹанлыларла аилә һәйаты гурду, нәвәләри Олйа йох, Ванйа йох, Саша йох, Лалә олду, Елдар олду, Әли олду. Вә о, өзү дә өмрүнүн сон парчасында азәрбайҹанлы ханымла ниҝаһа ҝирди. (“азәрбайҹанлы” дейәндә ки, әлбәттә мән Азәрбайҹан түркүнү нәзәрдә тутурам, она галса Толик өзү елә ән халис азәрбайҹанлыйды).
Бәлкә дә бүтүн бунлар тале тәсадүфләридир. Анҹаг бу “тәсадүфләр” йығымынын мәһз Ба-нишевскинин бәхтинә дүшмәси мәнә ҝөрә гәтиййән тәсадүф дейил, бу Толикин азәрбайҹанчы ичәрисинин ҹазибәсийлә йаранмыш зәрурәтләр, ганунауйғунлуглар сирасыдыр.
…ОМИК ки елә илк ҝөрдүйүндән Банишевскини бәйәнмишди, башлады топ атмаға, Толики Москвайа өзләринә тәрәф чәкмәйә. Дүнйа шөһрәтли Шестернйова бир садәдил ушаг
һейранлығыйла бахараг өзүнү итирән Толйа Банишевски нә гәрибәдир ки, елә һәмин ушаг, йенийетмә йашларындан башлайараг растлашдығы ширин вәдләрә йағлы (һәм дә йетәринҹә ҝерчәк) тәклифләрә алданмады.
Ахы ән азы ҹаван иди, даһа артыг шөһрәт дә, даһа артыг тәминат да заһирән ҹәлб етмәлийди ону. Уйа да биләрди бу бойунолмалара, ҝедә дә биләрди бу тәклифләрин ардынҹа. Ким нә дейә биләрди она?
Чохусу Москвадан ҝәлән о тәклифләр ҹавабсыз галмасайды олсун ки, Банишевскийә исте-дадынын даһа вүсәтли ачылышы, бир шәхсиййәт олараг дүнйада даһа артыг тәсдиги үчүн гат-гат артыг метдан йаранарды, она даһа мәсуд бир ҝәләҹәк” бичиләрди”.
Фәрли доланышығы олан бир һәйат йашамамыш, йохсуллугдан гәфилҹә ҹаһ-ҹәлала чатмыш ҝәнҹин ону бүрүйән парылтыдан шашырмамасы, Вәтәнә, доғма Азәрбайҹанына бу етибары ҝәрәк ҝөрк ола.
Чохларына –дили дә, дини дә, миллиййәти дә бизимки олан, амма руһҹа Банишевскинин онда бирийҹә бизимки ола билмәйән сыра-сыра йурддашымыза ҝәрәк нүмунә ола!
Јолунун лап башланғыҹында да, сонракы идман өмрүнүн чешидли ашырымларында да гы-рагдан чох чағырдылар Банишевскини.
Ҝетмәди!
Азәрбайҹана, Бакыйа дөнүк чыха билмәди.
1990-ҹы илин йанварында, о мүдһиш 19-ундан 20-нә адлайан бәдбәхт ҝеҹәдән, Бакыйа совет танклары дарашан о ганлы ҝеҹәдән сонра шайиәләр йайылды ки, Москванын бу зүлмүнә етираз әламәти олараг халг һейфини руслардан ала биләр. Тәләм-тәләсик Бакыда йашайыб-ишләйән рус әсилли һәрбичи аиләләринин шәһәрдән көчүрүлмәси бәд шаийәләрин ҝерчәкләшә биләҹәйи еһтималларыны бир гәдәр дә гүввәтләндирди.
Паника ичиндә Бакынын көклү-кечмишли рус аиләләриндән ев-ешийини сатыб ҝедәнләр дә олду.
Гыса өмрү бойунҹа Анатоли Банишевскийә ағыз суладан вәдләр верәрәк ону Бакыдан, Азәрбайҹандан узаглара чәкмәйә чалышмышдылар.
Инди өлүм тәһлүкәси, өзүнүн, балаларынын, әзизләринин һәйатларына гаршы ола биләҹәк гәсдин ваһимәси ону Бакыдан, Азәрбайҹандан гыраға атмагла һәдәләйирди.
Инна ханым аныр: ”Горхунҹ шаийәләр ҝүн-ҝүндән артырды. Гәтиййән инанмырдыг ки, бу ола биләр, бизә нәсә едәрләр.
Амма һарай-һәширлә тәк-тәк көчәнләр варды, она ҝөрә дә ән әввәл ушаглардан сары нараһатлығымыз артырды.
Бир ҝеҹә нәһайәт чох тәрәддүддән сонта үрәйими Толикә ачдым ки, бәлкә биз дә йығышаг Москвайа. Сәни таныйырлар, орда достларын чохдур, һөрмәтин вар, ишсиз галмазсан.
Банишевскинин рәнҝи боғулур.
Вә бәлкә дә һәйатынын ән ваҹиб һесаб етдийи гәрарыны верир:”Ахыры өлмәк дейил?! Гой танкла ҝәлиб кечсинләр үстүмдән. Мәм бурадан һеч йерә ҝедән дейиләм.
Мән Бакысыз йашайа билмәрәм…”.
***
…“Маракана”- дүнйанын ән бөйүк стадиону, 220 мин нәфәрлик тутуму олан бу нәһәнҝ фут-бол тамашаханасы вәҹд ичиндә далғаланырды. 54-ҹү дәгигә иди вә “сеһрбазлар” өндәри Пеле һесабы чатдырмышды. 2:0-а. Бразилийа торседоресләринин-бәлкә дә дүнйадакы ән фанатик футболсевәрләрин һайгырышлары стадиону титрәдирди.
Вә 5-ҹи дәгигә сонра мөҹүзә баш верир. Нөвбәти гол вурулур. Мөҹүзә голун вурулмасында дейилди.
1965-ҹи илин 22 нойабрында футбол Мәккәсиндә -Рио-де-Жанейрода баш верән мөҹүзә о иди ки, бир ан ичиндә бу бойда стадион, бу йекәликдә инсан дәнизи ҹәрәйаны кәсилмиш теле-визор кими хырп сусмушду вә ағыз дейәни гулаг ешитмәйән стадион бүсбүтүн адамсызмыш кими гәбирстанлыг сүкутуна бәнзәйән бир сәссизлийә бүрүнмүшдү.
Бразилйалылар ССРИ йығмасыйла ойнайырдылар. Бу, йахын айлардакы икинҹи гаршы-лашма иди, ийулун 4-дә онлар советләри Москвада 3:0 һесабы илә ағыр мәғлубиййәтә уғрадандан сонра бразилийалы футбол “синоптикләри” нөвбәти ҝөрүшдә 6:0-лыг дағыдыҹы гәләбәнин ҹибләриндә олмасына шүбһә белә етмирдиләр. Бу инди бирдән-бирә аз гала мәркәздән – ашағы-йухары 25-30 метрлик мәсафәдән – совет командасынын һүҹумчусу кәллә илә топу онларын гапысындан кечирмишди вә бу зәрбә илә онлары –азаркешләри дә, ойунчу-лары да неҹә карыхдырмышдыса, ойун битәнәҹән өзләринә ҝәлә билмәдиләр. Һәмин накаутедиҹи кәллә матчын битмәсинә 5 дәгигә галанда Слава Метревелинин вураҹағы бәрабәрлик голунун да тәмәлинә чеврилди.
Бразилийа командгасыны мүвазинәтини итирмәйә вадар едән о гола лент йазысында Азәрбайҹанда бахан инсанларын телевизору гуҹаглайыб өпән нечәси бу һәйәҹанлы йашантысы барәдә мәнә шәхсән данышыб.
Футбол мүнтәхабатларына дүшәси һәмин голу 19 йашлы бакылы Анатоли Банишевски вурмушду.
О чағлар ССРИ йығмасынын баш мәшгчиси олан Николай Морозов Толики командайа, тәлим-мәшг топланышларына 5 ай әввәл ҹәлб етмишди, елә илк дәфә дә мейдана бразилйалы-лара тәмиз удузмагда олан Москва ойунунун икинҹи һиссәсиндә бурахмышды. “Айагачдысын-дан” Пио-де-Жанейродакы ойунаҹан өтән аралыгда артыг йығмада бир нечә дәфә гол севинҹи дадмыш Толикчүн бу голун мәнасы там башга иди.
Бразилийа гәзетләри о голу ониллийин голу адландырмышлар. Банышевски үчүн бу “өмрүнүн ән һәлледиҹи голу”сөйләнирсә, йанлыш чыхмаз.
***
Нағылларымыз һөкмдары мүәййәнләшдирмәкчүн шаһлыг гушунун учурулмасындан, о уғур гушунун һәрдән-бирдән бәхти айаг үстүндә олан бир нәфәри сечәрәк башына гонмасындан сораг верир.
Бразилийалыларын тез-тез ишләтдийи бир дейим вар: “Франго”. Һәрфән чевриләрсә мәнасы “ҹүҹә удмаг”демәкдир. Мәҹази анламда бизим “хоруз бурахмаг” ифадәмизә йахындыр. Бразилйада бу ифадәйлә адәтән командайа баһа баша ҝәлән кобуд сәһвләр едән гапычылары дамғалайырлар.
О вахт “Маракана”да бразилйалыларын йахшы мәнада меймун кими учан гапычысы Ман-га (билмирәм адама йахшы мәнада “меймун “демәк нә дәрәҹәдә дүрүстдүр. Һәр һалда меймун әҹдадымыз дейилсә дә, нә гәдәр гоһумумуз олдуғундан бу бәнзәтмә тәһгирамиз дә гәбул едилмәсин ҝәрәк) топу гайтармышды дүз Банишевскийә сары вә байагдан пусгуда дуран Толик дә бу “һәдиййә”ни ҝөйдәҹә гапараг айағынынкы гәдәр сәрраст вә ҝүҹлү баш зәрбәсийлә косу Манганын үзәриндән ҝөндәрмишди топа.
О топу Банишевскийә сары Манга йөнәлтмишди, йа Манганын васитәсийлә бу ҹавана сәадәт, шөһрәт гапысы ачмаг истәйән Танры?
Буну бирҹә Аллаһ билир.
ҜӘНҸ “ГОҸА”НИН ТӘСӘЛЛИСИ
Күй бүтүн ССРИ-йә дүшдү.
Радио-телевизийа данышырды, гәзетләр йазырды, ҹаммат арасымда исә о йазыланларын да үстүнә бешгат әлавә едиләрәк “бәзәдилмиш” гейбәтләр долашырды…..
Инсан талейини гырмағы һәдәф ҝөтүрмүш бу һадисә барәдә үстүндән онилләр совушандан сонра бир даһа дүшүнәркән истәр-истәмәз галмагалын мәгсәдли шәкилдә ҝенишләндирилдийи, ҝизли бир гәрәзлә бунҹа ҝениш чәрчивәдә йайдырылдығы гәнаәтинә ҝәлирәм.
Москвадакы Идман Техники Комиссийасы вахташыры совет футболчуларынын ирили-хырдалы ҝүнаһкарларыны мүзакирә едәрәк гыса һесабатларыны мәтбуата чыхарырды.
Амма бу тәнбеһ аз гала һәр һәфтә охумаға адәт еләмиш йүнҝүлвари гулагбурмалардан дей-илди.
Ҹәза вар ки, мүалыҹә үчүндүр, ислаһ етмәкдән өтрүдүр.
Бу ҹәзанын исә мәгсәди бирмәналы шәкилдә ев йыхмагдан, ҹаван вә истедадлы бир талейи шикәст етмәкдән ибарәт иди.
Бу ҹәзаны садәҹә, идманчыйа верилән ағыр ҹәза да саймаг садәдиллик оларды. Бу ҹәзаландырма әмәлиййатынын майасында гәрәзли сийасәт ҝизләнмишди.
Анатоли Банишевскинин башына ҝәтириләнләрлә 1958-ҹи илин майында Едуард Стрелсо-вун бәдбәхт едилмәси маһиййәтҹә охшар гәсдләрдир.
1958-ҹи илдә Стрелсовун 21 йашы варды вә о, 3 ил иди ССРИ йығмасынын мәркәз һүҹумчусуйду. Стрелсову нә аз, нә чох – Пеле илә мүгайисә едирдиләр. Дүнйанын футбол мей-данларында ҝөстәрдийи һүнәрләр сайәсиндә “хариҹ”рус улдузуну танымышды.
Стелсову гыз зорламаг үстүндә һәбсә алырлар вә тезбазар 7 ил иш кәсирләр.
Һадисәдән 40 илдәндән дә артыг бир вахт кечәндә маһир футболчудан бәһс едән айрыҹа бир китабда о ҹинайәт ишинин тәфсилатлары ачыгланды. Охудугҹа ишин гурамалығына шаһид кәсилмәмәк олмур. Санки ҝөрүнмәз бир әл ҝедишаты идарә едир вә Стрелсову хилас етмәк истәйәнләрин бүтүн ҹәһдләри боша чыхыр. Һәтта Стрелсовла бир бағ евинә әйләнмәйә өз хо-шуна ҝетмиш (йәгин өйрәдиләрәк мәгсәдли шәкилдә ҝөндәрилмиш) гыз сон уҹда неҹә дәйәрли идманчынын учурума онун васитәсилә ашырылмасына футболчунун хейирхаһлары тәрәфиндән инандырылдигдан сонра әризә йазыб шикайәтини ҝери ҝөтүрсә дә бунун бир исти-сойуғу олмур. Ҝедән ҝетмәлийди!
Совет заманында идман, о сырадан илк ҹәрҝәләрдән бириндә футбол, дөвләт сийасәтинин тәркиб һиссәсийди. Футбол мейданында газанылан һәр гәләбә идманчылардан өнҹә дөвләтин гәләбәси кими гавранылырды. Вә ССРИ йығмасына Стрелсов кими сон дәрәҹә ҝәрәкли футбол-чуну (ишин ичиндә башга бир даһа ҹидди иш олмасайды ), мүтләг хилас едәрдиләр.
Һай-күй галхсайды белә ону елә йатыздырардылар ки, йахын әтрафдан әлавә башверәнләрдән дуйуг дүшән олмазды.
Дейир, ҝуйа Стрелсова һансыса хариҹи командайа көчмәси, һансыса хариҹи өлкәйә ҝедиб галмасы тәклифи пычылданыбмыш, бундан аҝаһ олунҹа онун нәинки хариҹә, лап өлкәнин ичинә дә азад йолуну бирйоллуг бағламаг һөкмүнү верибләрмиш.
Стрелсов өмрүнүн –бир инсан кими һәр ҝүнүндән зөвг ала-ала йашайҹағыни ҝәнҹлийинин 7 гиймәтли илини, бир футболчу кими харигыләр йаратмагчүн танрынын она айырдығы вахтынса
йетмиш фаизини итирди.
Елә бир о гәдәр дә Банишевски итирди.
Бу гәбил идманчыларын тәгсиркар сайылмасы үчүн әсас һәмишә олур — өзләри верирләр бәһанәни.
Еркән йашда шөһрәтин ширини дадан белә идманчыларда өзүндән разылыг да олур, ипә-сапа йатмазлыг да. Амма адәтән онларын бүтүн шылтаглыгларыны истедадларына гурбан едирләр. Ҝөрүнүр елә дүзү дә будур. Ахы онлара сырави адам өлчүләрийлә йанашмаг һагдан дейил. Габилиййәти ади инсанлардан бир нечә баш йүксәк оланлардан мәишәтдә ади инсан олмағы тәләб етмәк әдаләтдәндирми? О һесабла онлар да биздән истедадда өзләри кими олмағы истәмәлидирләрми?
Онлар сырави олмадыгларындан ҝәрәк бүтүн йахшы-йаманларыйла, неҹә вар елә гәбул едилсинләр.
Еркән парламыш Банишевскийә “гармаг атанлар” чох олмушду. Кийевин “Динано”су да, Москванын “Спартак”ы вә “Динамо”су да, Орду Мәркәз Идман Клубу да Банишевскини овламаға бир йох, бир нечә дәфә ҹәһдләр еләмишди.
Кийев “Динамо”суна кечмәмәйи нәтиҹә етибары илә онун өзү үчүн тәһлүкәли дейилдисә дә, Москвайа гәти арха чевирмәси хаталар вәд едирди.
Бу горхулу “вәд” доғулду да!
Ән чох ОМИК иди. Банишевскинин ардынҹа гачан. Толики һейәтләринә
гатмаг үчүн онларын һүгуги әсасы варды. Нечәсини белә еләмишдиләр-футболчу ордуйа чағрылырды вә ону гатырдылар ОМИК-ә.
Әввәл истәмишдиләр ки, Банишавскини дә белә етсинләр.
Казбек Туайев сөйләйир ки, бунун габағыны алмагчүн Банышевскини Бакыда Дахили Ишләр Назирлийинин гошунларына дахил етдиләр. Һәм әсҝәрлийини чәкди, һәм дә Мүдафиә Назирлийи системи олмадығындан орду бура гарыша билмәди, һәм дә Толик һәрби хидмәтини кечә-кечә “Нефтчи”дә галыб ойнамағыны давам етдирди.
Адил Бабайев хатырлайыр ки, ОМИК-ин әсҝәрлик мәсәләси илә Толики сыхышдырдығы вахтлар иди. Бир ахшам Јалтайа учмалыйдыг. Һава лиманында гәфилҹә ики милис нәфәри йа-хынлашыб ҝирдиләр Толикин голуна. Чох пәришан олдуг. Толик бизи сакитләшдирди ки, нараһат олмайын. Сиз ҝедин ики ҝүнә мән дә ҝәлирәм.
Демә онун әсҝәрлик мәсәләсини сабаһа гоймадан Бакыда-ДИН-дә һәлл етмәк үчүн сах-лайыблармыш.
Банишевски илә ССРИ йығмасында бирҝә чыхыш етмиш, араларында сәмими достлуг мүнасибәтләри олан Александр Пономарйов да белә бир әһвалат сөйләйиб:”Бакыдакы ойунла-рымыздан бириндән сонра Толик бизи баға гонаг апармышды. Командамызын рәһбәрлийи Мо-сквада әла шәраит, ев, индикининдән гат-гат артыг йү шан-шөһрәт бойун олараг Толиклә данышмағы мәнә һәвалә етмишди.
Һәр шейи дедик она, конкрет ҝүндә Москвада ҝөрүш вахтымызы да тәйин еләдик.
Ҝөзләдик Толик ҝәлиб чыхмады….”.
Инна ханым гайыдыр өтән ҝүнләрә: “Бир дәфә Москвада Мир проспектиндә Толик мәнә узагдан гоша пәнҹәрәләри ҝөстәрди: “Бах, мәнә о мәнзили верирдиләр”….
…..1969-ҹу ил иди. Сталин вә ҝуйа ки, һәм дә сталинизм чохдан өлүб ҝетмишди, заһирән башга зәманәйди, амма машын ки, ишләйирди. Инсаны ҹүҹү, гарышга кими аҹиз мәхлуг сайа-раг она зүлм етмәйин, ону алчалтмағын, ону зилләтләрә мүбтәла етмәйин ән иблисанә сирләринә беш бармағы кими бәләд олан, буну бир елм сәвиййәсиндә ирәлиләдиб ҹилаламыш
совет системи сағ-саламат иди вә һәрдән-һәрдән ҹызығындан гыраға гәдәм басанлара тәрс үзүнү ҝөстәрмәйиндә даван едирди. Амма бу хәфиййә дөвләтин бир күтбейинлийи дә варды ки, тәзә үсуллар ахтармырды, онилләрлә сынагдан кечирмиш олдуғу басмагәриб васитәләрдән йенә тәкрар-тәкрар истифадә едирди, елә бу бәсит тәкрарчылығы илә дә ҝизләдә билмәдийи гуйруғуну ҝөстәрмиш олурду.
1969-ҹу илин футбол мөвсүмү башланырды. Анатоли Банишевски бәхт улдузунун “мәнәм-мәнәм”чағындайды. Вур-тут ҹәми 23 йашы варды, дүнйа ону таныйырды вә бирдән-бирә бу ҝәнҹи һәр шейдән мәһрум еләдиләр.
Белә шейләр йалныз ССРИ кими мәһбәс дөвләтләрдә, инсанын дөвләтдән йүз фаизли әсаслы олдуғу мәмләкәтдә баш верә биләрди.
Советләр Банишевскинин нүмунәсиндә сүбут етдиләр ки, Сталин репрессийаларынин бәлли вәрдишләри дипдиридир, исбат етдиләр ки, истәнилән кәси кимлийиндән асылы олмайараг бирҹә анда фәал һәйатдан вә тарих сәһнәсиндән биабырчилигла силмәк мүмкүндүр (вә ким Гу-рана әл басса ки, һәмин күтләви һойду-һойдуйа ҝөтүрмәклә инсаны һәр шейдән бездирмәк вәрдишини о көһнә совет дүшүнҹә тәрзи илә йашаданларын көкү йерли-дибли кәсилиб, һеч вәҹһлә инанмырам).
Беләликлә, 1969-ҹу илин йазы иди, апрелин 4-дә “Нефтчи”Бакыда мөвсүмүн илк ойуну ке-чирилирди вә “Черноморес”лә гаршылашырды.
Биринҹи ойун иди, һәлә футболчулар “гыш йухучундан”йетәринҹә айрылмамышдылар, һәлә формайа дүшәнәҹән чохларына чох ойун кечиртмәк лазым иди, амма Банишевски әмәлли-башлы сечилирди. Елә әввәлки кими, мөвсүмүн орталарында олан сайаг чевик иди, сүрәтли иди. Одессалы мүдафиәчиләрин онун габағыны кәсмәкчүн тез-тез йол верилмәз кобуд фәндләрә әл атмагдан башга чарәси галмырды.
Вә ойундан сонра гәрибә бир гәнбәргулу чыхыр орталыға. Ҝуйа Банишевски һакимин ҝөзүндән йайынараг мейданда рәгиб ойунчуну вуруб.
Банишевскини таныйанларан һамысы бир ағыздан онун чох мүлайим инсан олдуғуну тәсдигләйир. Бу хасиййәти заваллынын елә меһрибан сифәтиндә дә ҹизҝи-ҹизҝи сезилмәкдәдир. Лакин һәйатда бәлкә киминләсә мүбаһисә, евдә-аиләдә доғмаларына гаршы ҹығаллыг да едә биләрдисә, мейданда нәинки кобудлуг етмәзди, әксинә һеч она гаршы кобудлуглара да ҹаваб верән дейилди.
Буну вахтилә Толиклә ойнамыш индики ветеранларын һамысы бир ағыздан тәсдигләйир. (Инна ханым данышыр ки,бир дәфә Муртаз Хуртҹилава Толики йаман әзмишди. Она тапшырыг верилибмиш Толики елә зәдәләсин ки,сонракы бир нечә ойуна да чиха билмәсин.Дедим Муртаз сәнинлә йахындыр, йиғмада да бир йердәсиниз, хариҹи сәфәрләрдә олмусунуз, өзүнә де ҝөрәк ахы нийә белә һәрәкәт еләди сәнә гаршы.Гайытды ки,нә дейәҹәм, онун тәгсири йохдур, тапшы-рыблар еләйиб).
“Нефтчи” “Черномериес”и 2:0 йенир.
Мейданда Банишевскийә нә хәбәрдарлыг едилир, нә бир ирад тутулур.
Матчдан сонра исә протоколда йазылыр ки, ҝуйа Банишевски рәгиб ойунчуйа йумруг атыб. Вә әлүстү Москва-Идман Техники Комиссийасы гәраг чыхарыр ки, Банишевски биринҹи дөврәнин ахырынаҹан шәрти олараг дисквалификасийа едилсин.
Бу ҝөзләнилмәз гәрар Бакыда тәәҹҹүб доғурса да, бир тәрәфдән мүбаһисә етмәйин биһудәлийини, о бири йандан ҹәза гәрарынын шәртилийини нәзәрә алараг о гәдәр дә дәринә ҝетмир, бәнд олмурлар-иш ондадыр ки, Банишевски бу гәрара ҝөрә гаршыдакы ойунларда иш-тирак һаггындан мәһрум едилмирди. Ишди-шайәт биринҹи дөврәнин ахырынаҹан йенә буна
бәнзәр бир гүсуру олсайды, онда ҹәза автоматик ишә дүшәҹәкди.
Она ҝөрә дә Банишевски архайынҹа шемпионаты давам етдирир. Амма сән демә ҹәзанын үздән белә йүнҝүлвари ҝөрүнмәси тәләймиш, даһа ҹидди тәдбирә һазырлыгмыш.
Әсл һәнҝамә бир ай сонра баш верир. 1969-ҹу илин 22 майында ССРИ Футбол Федерасийа-сынын Идман Техники Комиссийасында бахылыр мәсәләйә. Бакыдан “Нефтчи”нин баш мәшгчиси Әһмәд Әләсҝәрову вә команданын рәиси Рауф Адыҝөзәлову да дәвәт едирләр йығынҹаға. ССРИ Назирләр Совети йанында Үмумиттифаг Бәдән тәрбийәси вә Идман Комитәси Анатаоли Банишевскини налайүг һәрәкәтләрә, әййашлыға, кобудлуға, интизамсызлыға ҝөрә идман устасы вә бейнәлхалг дәрәҹәли идман устасы адларындан мәһрум едир. Амма Банлшевски тәк дейилди — Б.Семиглазов, вә Б. Брухти дә ейни ҹәзайа мәһкум идиләр. Һөкүмсә бунунла битмирди. Комитә Банишевски вә Семиглазова “А” вә “Б” групла-рында өлкә чемпионатларынын ойунларында ики ил әрзиндә иштиракы да йасаг едирди. Идман Техники Комиссийасы исә ҹәзаны бир аз да гәлизләшдирир. Азәрбайҹан Футбол Федерасийа-сынын Банишевски вә Семиглазова идман формасыны тамам итирмәк үчүн һеч олмазса Бакы вә республика чемпионаты ойунларында иштиракына иҹазә верилмәси хаһишини дә рәдд едир: ”Онлар йалныз ҝүнаһларыны истеһсалатда чалышраг намуслу әмәклә йудугдан вә һәмин кол-лективин мүсбәт зәманәтини ҝәтирдикдән сонра шәһәр вә республика йарышларында иштирака бурахылмайаҹаглар”.
Бу бәд хәбәри 1969-ун 24 майында Азәрбайҹан охуҹусуна бизим “Идман”гәзети чатдырыр-ды. Лакин мәгсәд Банишевскини әзиб суйуну чыхармаг, ону дири-дири “өлдүрмәк” иди. Демәк, бир “Идман”ла мәрәкәни сойутмаг олмазды.
Тотал ифша машыны там ҝүҹүйлә һәрәкәтә ҝәлмәлийди.
Майын 26-да “Футбол-Хоккей”гәзетиндә Б.Бинокуровун Банишевски гәзиййәси илә бағлы “Иҹласдан гейдләр” рубрикасы алтында “Бир тарихчәнин дәрсләри”адлы мәгаләси дәрҹ едилир.
“Бу иҹлас гейри-ади иди. Јалныз она ҝөрә йох ки, идман-техники комиссийасы артыг ҝүнаһын вә ҹәзанын сәвиййәсини мүәййәнләшдирмәмәли иди. Һәм дә она ҝөрә ки, әсас ҝүнүһкарлар йох идиләр. Онлары садәҹә олараг чағырмамышдылар. Банишевски илә Семигла-зовун иши тәмамилә айдындыр”. Азад учуш”онлары там фәлакәтә ҝәтириб чихармыш, “парашүт ачылмамышдыр”.
Әслиндә, гайдайа , әнәнәйә ҝөрә мәһз мәсәләйә әввәл идман –техники комиссийасы бахма-лы вә онун тәгдиматы әсасында даһа йухары инстансийа гәрар чыхармалыйды. Банишевскиҝилин мәсәләсиндә исә тәрсинә олмушду. Јухарыдан гәрар һазыр ҝәлмишди, “баш-лар кәсилмәлийди”.
Бахын ки, тале йүклу мәсәлә мүзакирә едилир, тале йийәсини дәвәт етмәйи белә лазым ҝөрмүрләр.
Команданын диҝәр үзвләрини, коллективин рәһбәрләрини йығмышдылар Москвайа, һаггында сөз дейиләнләрин елә үстүндән бәри башдан хәтт чәкмишдиләр. Мараглы дейилди ҝүнаһкарлар нә ҹаваб верәҹәк.
Мәгсәд-арашдырмаг йох, басыб хурд-хәшил еләмәкди.
“Ахы сиз бүтүн бунлара неҹә дөзүрдүнүз, ахы неҹә олуб ки, сиз аз гала өз дырнагарасы ул-дузларынызын хидмәт персоналына чеврилмисиниз?” ,- суалына футболчулар ҹаваб верә билмәдиләр. Јери ҝәлмишкән –онлар үмумиййәтлә тәәссүф ки, сусмагла йахаларыны гыраға чәкирдиләр”.
Истәйирләр ки, йолдашлары, достлары сусмасын. Банишевскини бир ағыздан онлар ифша
етсинләр. Бу да совет иҹласларынын дайаныглы мәзиййәтләриндән иди….
..Амма “Футбол-Хоккей”ин мәгаләси “Советски-спорт”да чыхан йазыйла мүгайисәдә тойа ҝетмәлиймиш. Зурнанын йекәси бунун архасынҹа пиләнәҹәкмиш.
“Советски спорт”дан Бакыйа ҝәлән мухбир кечмиш футболчу иди—Виктор Пенеделник.
Банишевски йығмада онун йерини тутмушду. Елә заһирләриндә дә охшарлыг варды вә По-неделники өзүнә идеал сайдығыны Толик мүсаһибәләриндә дә әввәлләр етираф етмишди.
Биләндә ки, онун башына ҝәләнләр барәдә йазмагчүн Бакыйа Понеделник ҝәлир, Банишев-ски чох севинир. Дүшүнүр ки, һәр һалда файдасы олар бу йазынын. Аеропортда она өз ма-шынында гаршылайыр, ону евинә апарыр, Гафгаза, Азәрбайҹана хас гонагпәрвәрлийин бүтүн гайдаларыйла Бакыда олдуғу мүддәтдә Понеделникә гуллуг едир.
Вә 1969-ҹу ил “Советски спорт”да В. Понеделникин “Мурдар әһвалат”үнванлы ири мәгаләси дәрҹ едилир. Мәгаләйә мүгәддимә олараг “зәһмәткеш мәктублары” верилмишди. Ре-жимин адәтләриндән иди ки, белә йыхыҹы ишләринә “халгын сәси”ни дә гатсын.
Харков вилайәтиндә йашайан вә һамбал ишләйән (өзү пешәсини белә ҝөстәриб:”грузчик”) В.Ганин Банишевскинин төрәтдийи хулиганлығы ешидәндә сән демә чох һиддәтләнибмиш вә евиндә раһат йата билсин дейә үрәйини кағыза бошалдыб. Достларынын да адындан йазыр ки, Идман Комитәси тәрәфиндән Банишевски вә Семиглазовун дисквалификасийаны тәгдир едир, онларын идман устасы адларынын ләвғ едилмәсинә дә мөһкым шад олуб.
Чернигов вилайәтиндән Иванов, Куйбишев вилайәтиндән Серҝейев, Челйабинск вилайәтиндән Желазнйов, Свердловски вилайәтиндән Певленин, Актүбинскидән Панченко, еләҹә дә мәнзәрә лап долғун олсун дейә, Азәрбайҹандан Гулийев, Ростов вилайәтиндән Байра-мов да агрессив йекдилликлә редаксийайа кин вә гәзәб долу мәктублар “йоллайыблармыш”вә халгын бу етиразларындан сонра ССРИ-нин баш идман гәзеты неҹә “мүнасибәт билдирмәйәйди”, Бакыйа неҹә мухбир ҝөндәрмәйәйди?
Индики дөвр дейил ки,сайы биинмәйән гәзет боллуғу олсун вә сәнин һаггында бу ҝүн ла-тайыр бир сөз йазыланда сабаһ мәтбуатын нөвбәти ҝур ахыны онун тәсирини сойутсун, инсан-ларын дүггәти башга инттригалы йазылара йөнәлсин .
Совет дөврү иди, бармагла сайылаҹаг гәдәр аз гәзет варды вә Москва мәтбуатында мәшһур азәрбайҹанлы һаггында дәрҹ едилән “бомба”мәгалә бир нечә ай, бәлкә дә даһа чох, әкс-сәдасы ешидиләҹәк сөз-сов, мүзакирәләр демәк иди. Вә тәбии, дөврүн гайдасы бу иди ки, рәсми даирәләр ҝәрәк тәнгиди йазыйа реаксийа верәрдиләр, тәдбирләр ҝөрәйдиләр.
Нәләр варды. Банишевскинин һәсрәтлә дәрҹини ҝөзләдийи вә кумириндән һавадарлыг умдуғу мәгаләдә?
“Банишевски өзүнә һайыл-майыл олан, йалныз өз тамаһкар ниййәтләринин гейдинә галан, анҹаг өз мүвәффәгиййәтләри һаггында дүшүнән бир адаммыш. Тәрифләр ону руһландырмаг әвәзинә корлайырмыш.
…22 йашлы бакылы мәркәз һүҹумчусу өз үзәриндә нәзарәти итирмиш, тәдриҹән сөнмүш, һәтта доғма клубунда белә ойун ритминдән ҝеридә галмышдыр. Башланыб мәшгләрә ҝәлмәмәк, ҝеҹикмәләр, Семиглазов вә она бәнзәрләрлә ички мәҹлисләриндә әййашлыг.Тәһсили дә атыб.
Банишевскинин өз ҹуру илә алкогол думанында арадығы севинҹ гара гәпийә дәймәз.
…Смолников, Стеколников, Шевҹенко, Мирзойан, Әлизадә онлардан бағырты вә йекәхана мүнасибәтдән савайы хош бир рәфтар ҝөрмәйибләр”.
Банишевскини футболдан рәсмән айырмышдылар”.
Титулларыны әлиндән алмышдылар. Фактик олараг ишсиз иди. Мәшһур адамдан сырави бир вәтәндаша чеврилмишди. Вә 23 йашлы ҝәнҹ иди о. Бу йашда бүтүн бунлары йашамаг чох
ағырдыр.
В. Понеделникин мәгаләси ону сарсыдыр. Дүнән сәнинлә йейиб-ичән, шәрәфинә бәр-бәзәкли сөзләр дейән, дәрин һөрмәт бәсләдийин бир адамын ҝедиб бу ҹүр бөһтанчы,дүшмән овгатлы йазы гәләмә алмасы һәйаты бүтүн амансызлығы вә рийасы илә Толикә илк дәфә чылпаглығыйла нүмайиш етдирир.
(Ән дәһшәтлиси одур ки, Понеделник буну елә нормал һал кими гәбул едирмиш. Үстүндән илләр өтәндән сонра о, Банишевскийә: “Ҝәрәк сән мәндән инҹимәйәсән .О ҹүр тапшырыг ал-мышдым, о ҹүр дә йазмалыйдым “,- демишди.
Амма бу етирафа һәлә чох галыб…).
В. Понеделникин ҝүл гәләминдән дүрләр төкүлүрдү: “Белә бир сөз вар — “хәйанәткар”. Јиғҹам вә бирбаша һәдәфә вуран сөз. Мән бу сөзү дилә ҝәтирмәйә горхурам. Банишевски вә Семиглазов өз йолдашларына хаин чыхыблар, өз коллективләринә хәйанәт едибләр. Нәтиҹә етибары илә командаларынын чемпионатдакы иштиракыны позублар”.
Бу мәгалә йазылмамыш бир ганунла сәтирләр арасындан Банишевски илә бағлы әлавә тәдбирләр ҝөрмәйи тәклиф едирды. В.Понеделник елә сөзарасы Банишевскинин Бакы аеропор-тунда “гар кими ағаппаг” “Волга”сынын әйләҹиндән гопан вийилтыдан бәһс етмишди (Брухти инди дә әсәбләшир:” Ҝөзүндән ҝәлсин, сәһәрдән ахшамаҹан Толикин машынында ҝәзирди. Јаланчылығыны бурдан ҝөтүрүн ки, машынын рәнҝини дә о бири ағ йаланлар кими сәһв йазыб. Толикин “Волга”сы хардал рәнҝиндәйди”).
Толикә нөвбәсиз верилмиш (амма һавайы йох, өз һалалҹа пулуйла) машыныны да, гаражы-ны да бу йазыдан сонра әлиндән алырлар.
Өмрү зәһәрләмәйә башламышдылар, ҝәрәк дибәҹән ҝедәйдиләр.
Бакылы мәмурлар Банишевскинин тәһсил мәсәләси илә дә марагланырлар. Бәлли олур ки, охудуғу Халг Тәсәррүфаты Иститутуну атмайыб, садәҹә, дәрсә ҝетмир.
Айдын мәсәләдир ки, о вахтлар идманчыларын тәһсил алмалары хейли дәрәҹәдә формал сәҹиййәли иди. Елә адлары сийаһыда олурду. Гиймәтләри механики йазырдылар.
Ҝөстәриш верирләр ки, дәрсә ҝәлмирсә, гаиби чохдурса, хариҹ един ҝетсин ишинин далынҹа!
Толикин ганынын арасына бу йердә Әләкбәр Мәммәдов ҝирир. О вахт Әләкбәр мүәллим Халг Тәсәррүфаты Институтунун идман кафедрасынын мүдириймиш. Ректорла данышыр, биртәһәр йола ҝәтирир ки, онсуз да Банишевскийә олан олуб, говмайын, кечирдин гийабийә, дәрсә ҝәлмәмәк мәсәләси дә өз-өзүнә һәлл едилсин.
…Јахшы, бунҹа шиширдилән о “мурдар”әһвалат неҹә олмушду?
Ҹанлы шаһид Владимир Брухтидән кәлбәтинлә чәкирәм сөзләри. Бу ийрәнҹикләри 30 ил сонра да анмаг үрәк буландырыр.
Бакыда Ростовун Оик-и илә ойнайыблармыш.
Орду командасы ойундан сонра ҝедир евә, ростовлуларын гапычысы-Банишевскинин, Брухтинин, Семиглазовун, Крамаренконун көһнә досту Лев Кудасов бир ҝүн артыг галыр Ба-кыда.
Ертәси ҝүн “нефтчиләр”Кудасову йола салмагчүн аеропорта ҝәтирирләр. Јахшы йейиб-ичибләрмиш, бахырлар ки, һәлә тәййарә ләнҝийир, ҝирирләр аеропортун ресторанына, бир аз да орада үстүнү дүзәлдирләр.
Кудасов ҝөзү тутан бир ханымын да она чох бахдығыны ҝөрүр, көшкдән бир дәстә ҝүл алыб йахынлашыр гадына, ханым чымхырыр, икраһла онун әлини ҝери итәләйир. Өзү Кудасова йа-хынлашмасы үчүн әсас вермиш ханымын белә һәрәкәти, достунун, гонағынын пәрт едилмәси
Толикә йер еләйир, ҝүл дәстәсини Кудасовдан алыб атыр ханымын үстүнә. Гыз гара-гышгырыг салыр, ара гызышыр, милис йахынлашыр…….
Дурдуглары йердә дүшүбләр зибилә.
Крамаренконун иши олдуғундан еркән ҝедибмиш аеропортдан. Смолников да ушаглары машында ҝөзләйирмиш — она ҝөрә дә бу галмагалда адлары һалландырылмыр.
Данышырлар ки, ҝуйа о ханым чох йүксәк вәзифә тутан бир шәхсин гоһумуймуш, она ҝөрә дә белә сәрт рәфтар едирләр Банишевскиҝиллә. Бош сөздүр. Москванын Банишевски илә бағлы хүсуси ҹанфәшанлығы бу ҹүр зәиф еһтималлары дәрһал рәдд едир.
Белә бир зәннә дә дүшәнләр вар—ҝуйа Бакынын бу ишдә марағы вармыш ки, Банишевски Азәрбайҹандан кәнара ҝетмәсин.
Бу да лах ҝүмандыр .
Бакы рәсмиләри ҝөзәлҹә билирдиләр ки, Толикә чох тәклифләр едилиб, һеч биринә дә уй-майыб, һамысына рәдд ҹавабы вериб.
Бу фәрзиййәләр чашдырыҹы ҝөрүнтүләрдир, бәлкә дә гәсдән бурахылмыш шайиәләрдир. Кәләфин уҹу Москвада иди.
Адиҹә бир сүбут. Елә о арада Валери Һаҹийевин ҹәзаландырылмасы васитәсилә Бакы Мо-сквайа мүраҹиәт етмишди. Гәрибәдир ки, Банишевскиҝилин мәсәләсиндә хүсуси фәаллыг ҝөстәрән Идман Техники Комоссийасы, ССРИ Футбол Федерсийасы бу мүраҹиәти һеч мүзакирәйә чыхармамышды.
Вә Валери Һаҹийев башламышды Москва “Динамо”сунда ойнамаға.
Семиглазов бир ара ОМИК-ин майкасыны ҝеймишди. 1862-1964-дә әсҝәрлик адыйла ону апармышдылар бу командайа. Илк бүрүнҹ медалыны да елә орада алмышды. Амма медал да Москвадакы уғурлу ҝәләҹәйи һагда “гызыл дағ” вәдләри дә ону йолдан чыхара билмәмишди. Һәрби хидмәт мүддәти битинҹә Москваны тәрк етмишди, гайытмышды доғма Бакысына. Вә со-нра да дәвәтчиләр аз олмамышды. Семиглазов һеч биринә үз ҝөстәрмәмишди.
Һейфләр ки, футбол талейи дашлы-кәсәкли олмуш Вйачеслав Семиглазову, милли футбо-лумузун бу етибарлы баласыны да еркән итирдик. 1975-дә 54 йашындайкән.
***
1969-ҹу илин о мәнһус йайында, сарсынты сарсынты далыйҹа руһуну әздийи чағларда, һәйатынын мәнасы олан футболсуз галанда бәлкә дә Банишевски өмрүндә илк дәфә там айдынлығы илә футболун онунчүн нә гәдәр әзиз олдуғуну дәрк етди.
Бу ниҝаран ҝүнләриндә сыныг гәлбинә ән шәфалы мәлһәмисә йенә нәҹиблийи вә хейирхаһлығына баш әйдийим Әләкбәр Мәммәдов етди.
Әләкбәр мүәллим Азәрбайҹан футболунун ветеранларыны топлайараг вахташыры мараглы ойунлар тәшкил едирды.
Банишевскийә бүтүн рәсми йарышларда иштиракы йасаг етмишдиләр, ала биләҹәкләри һәр шейи ондан алмышдылар, амма шәрәфли кечмишләри олан Азәрбайҹан футболу ветеранлары илә бир команда ойнамағы она кимсә гадаған етмәмишди, едә дә билмәзди.
Бу команданын копитаны Әләкбәр Мәммәдов иди.
Банишевски ССРИ йығмасынын ән ҝәнҹ һүҹумчуларындан бири олмушду.
Амма ондан әввәл дә, сонра да бу йашда йығмайа дүшәнләр олду.
Азәрбайҹанын ветеранларындан ибарәт йығмасында исә онун йашында “гоҹа” нә олмушду, нә олаҹаг.
Банишевски ветеранларла ойнайырды вә онун 23 йашы варды.
Банишевскинин 23 йашы варды вә Пеле, Гарринча, Ейсебио, Беккенбайер, Јашин……кими дүнйа футбол улдузлары илә Јер күрәсинин ән нәһәнҝ стадионларында дүнәнәҹән үзбәүз олан бу ҝәнҹ үчүн инди айда-илдә бир кәрә Ләнкәранын, Минҝәчевирин, Сумгайытын һәндир-һамар торпаг стадионларында сач-сагаглы ағармыш, кечмиш Азәрбайҹан футболчулары илә ойнамаг ән бөйүк тәсәлли иди…….
ӨМҮР, КЕЧӘН ҜҮН ДЕЈИЛ
О ил Толикин зирвәсийди.
Уғур-уғур далынҹа ҝәлирды.
1966-да Банишевски дүнйа ченпионатында бүрүнҹ медал алды.
Бу, ССРИ йығмасынын йер үзүндәки идман йарышларынын ән мөтәбәри сайылан футбол үзрә дүнйа чемпионатында илк вә сон медалы иди.
Һәмин ил “Нефтчи”өз тарихиндә илк вә сон дәфә ССРИ чемпионатларындакы ән йүксәк нәтиҹәни әлдә етди. Үчүнҹү йери ҝөтүрдү.
Вә 66-нын 9 декабрында “Нефтчи”вә ССРИ-нин 9 нөмрәлиси Анатоли Банишевскинин тойу олду.
Амма 66 вә үмумиййәтлә, 60-ҹы илләр ССРИ-дә футболун бәлкә дә ән парлаг, совет футбо-лунунса дүнйада өзүнү там тәсдиг едән илләри иди.
Совет адамы, о ҹүмләдән Азәрбайҹан инсаны футбола вурғунду.
Футболу дүнйанын һарасында севмирләр ки!
Амма совет режими кими гапалы бир ҹәмиййәтдә инсанларын футбола алудәлийиндә тамам башга чалар-сийаси далға, вәтәндашларын руһ азадлығынын ифадәси дә олмамыш дейилди.
Стадион о йер иди ки, совет инсаны орада аз-шох сәрбәст иди, истәдийи гәдәр гышгыра, һәтта үрәйини бошалтмагчүн сөйүш сөйә, кимәсә мәһәббәтини, кимәсә нифрәтини ачыгҹа дилә ҝәтирә билирди. Бир нөв бу, инсанларын ичәрисинә йығылан бухарын бурахылмасы иди.
Алтмышынҹы илләрдә совет ҹәмиййәтиндә ҝетдикҹә артмаға башлайан сәрбәстлик, чәрчивәси мүәййән гәдәр ҝенишләшән ифадә асудәлийи футболун бу бахымдан онсуз да ҝен олан имканларыны бир аз да артырды.
Азәрбайҹанда футбол мәишәтин, ҝүндәлик һәйатын, инсанларымизин бир парчасына чев-рилди.
Гәтиййән тәсадүфи дейил ки, мәһз о илләрдә футбол әдәбиййатымыза ҝәлди, Сейфәддин Дағлынын футбол мөвзулу повести ишыг үзү ҝөрдү, бәстәкарларымыз футбола һәср едилән илк маһныларыны бәстәләдиләр, Бәшир Сәфәроғлу мәшһур “Ҝәлмәли, ҝөрмәли,ҝүлмәли”мәзһәкә театрынын бир нечә миниатүрүнү футболла бағлады.
Вә мәшһур футболчулар олдулар һамынынкы.
Банишевскини ССРИ-нин һәр йериндә таныйырдылар, она рәғбәт бәсләйирдиләр.
Анҹаг азәрбайҹанлыларын она севҝиси бүсбүтүн башга иди. О илләрдә Азәрбайҹанда бу елоғлунун үзүнә ачиг олмайаҹаг гапы йох иди. Ҝүнүн истәнилән саатында Банишевски Азәрбайҹанын истәнилән дарвазасыны дөйсәйди, һәмин аилә өзүнү ән хошбәхт санарды.
Футболун ҹәмиййәтә тәсир ҝүҹү ола биләҹәйини һәлә орта әсрләрдә сезән бир пара Авропа һөкм саһибләринин бу ойуну нийә сыхышдырмасынын һикмәти адама инди-инди айдын олур.
Тарихин тәхминән дибинә чөкмүш кими узагда галмыш 1314-ҹү ил апрелин 13-дә Инҝилтәрәдә Икинҹи Елвард иҹтимаи асайышә ҹидди зәрбә вура биләҹәк футболу гадаған ет-миш, бу йасағы позанлара һәбс ҹәзасы мүәййәнләшдирмишди.
Бунунла битмәмишди.Јасаглара бахмайараг футбол йенә дә дирчәлмишди вә 1349-ҹу илдә
Үчүнҹү Едвард шерифләрә һөкм вермишд ки,” бу дәлиганлы әйләнҹәни” йығышдырсынлар .
1389-ҹу илдә Икинҹи Ричард балтаны лап көкдән вурду-футбол ойнамаг гадағасыны позан-лара өлүм ҹәзасы мүәййәнләшдирди.
Заманса кечирди. Јени дөврләрин йени һөкмдарлары йени-йени йасаг фәрманлары имза-лайырдылар. …
Футболса өлмәди, дөздү, манеәләри ашды вә йашады.
Футбола гойулан бу йасаглар азад руһун ифадәси олан ҹаз мусигисинә заман-заман едил-миш басгилара бәнзәрдир.
Әҹаиб ганунауйғунлугдур. Ҹазда да, футболда да бәлалар ән парлаглары даим гарабагара изләйиб вә ҹазда да, футболда да еркән даһиләрин өмүрләри гыса, һәм дә чох заман фаҹиәли олуб.
Нәдир бу сирр?
66 Банишевскинин зирвәси иди. Бу сонра билинди. Бу сонракы илләрдән ҝөрүндү. О вахтса буну йалныз башланғыҹ, даһа бөйүк зәфәрләрин мүгәддимәси сайырды һамы. Ахы Толикин 20 йашы варды.
О илдән етибарән енишләр башлады. Јәни, йени-йени уғурлары олмағына олду. Амма Ба-нишевски даһа һеч вахт о иләҹән газандығындан артығыны әлдә едә билмәди. Һәр шей елә 66-да битә биләрди. Һеч Лондондакы вә Бакыдакы бүрүнҹләр дә олмайа биләрди.
Толик евдә данышыбмыш ки,ССРИ йығмасыны Лондон чемпионатына апаран тәййарә елә һавадайкән мүһәррикләрдән бири сырадан чыхыбмыш. Өлим ҝәлиб дурубмуш гашла-ҝөзүн ара-сында.
Вә совушубмуш өлүм (1979-да “Пахтакор”ун нөвбәти ойуна учан һейәтинә исә бәхт ҝүзәшт етмәмишди. Һамысы һәлак олмушдулар) .
Һәмин 60-ҹы илләрдә Кийев “Диномо”суну ССРИ-нин вә Авропанын ән ҝүҹлү кулубларын-дан биринә чевирмиш истададлы мәшгчи В. Маслов бир мүсаһибәсиндә голу “кичик мөҹүзә” адландырмышды.
Дүз дейиб. Амма гол вар, гол вар. Елә голлар олур ки, онлары “бөйүк мөҹүзә адландырсан һаглы чыхарсан. Лакин орасы дүппәдүздүр ки, һәр һалда истәнилән голда мүтләг мөҹүзә изи вар. Инсанын ичәрисини ләрзәйә сала билән, ону бирҹә анда севинмәйә, горхмаға,бағырмаға, дәрдләнмәйә вадар етмәйә гадир олан һадисәйә “мөҹүзә “ демәйиб нә сөйләйәсән?
Банишевски мөҹүзәләр йаратмағын устасы иди.
Бир-бириндән ҝөзәл голлары.
Ҝөзүнүн габағындан топлар учур—онун голлары.
Азәрбайҹанын стажлы азәркешләринин чоху Банишевскинин шох галларыны бүтүн тәфәррүатларыйла дәгигәсинә гәдәр дәгигликлә хатырлайырлар.
Әлбәттә, голсуз ойунлар да олур. Олур ки, һеч һесаб ачылмир, ойундан ләззәт дә алырсан. Лакин истәнилән һалда голсуз ойун о дады вермир. Голсуз футбол гадынсыз филм кими йа-рымчыг тәсир бурахыр.
Илф вә Петровун ганадлы сөзләриндән бири дә будур ки, стстистика һәр шейи билир.
Һәр шейи билән (амма бәзән билдийинин чохуну ҝизләдән) гуру статистиканы истедадлы адам шаиранә дә едә биләрмиш.
Мәшһур Серҝей Јесенинин оғлу Константин статистик иди. Футбол старистики. Атасынын шаирлик верҝисинин она да ирсән гисмәт олдуғуну инанмагчүн Константин Јесенинин футбола һәср едилмишвә ҹылха рәгәмләрдән ибарәт истәнилән йазысыны охумаг йетәрли иди. Ән бөйүк хидмәти исә бу олду ки, йох йердән бир клуб йаратды. Вә о клубу йаратмагла ССРИ-дә
мөҹүзәләрин артмасына тәкан верди.
Әфсанәви Москва футболчусу Григори Федотовун адыйла үнванландығы о рәмзи клуба К.Јесенин ССРИ чемпионатларында вә ССРИ йығмалары тәркибиндә азы 100 гол вуран футбо-чуну дахил едирди. К. Јесенинин бу кәшфи ССРИ-нин ән үнлү мөҹүзә йараданларыны-маһир гол вуранларыны бир даһа шәрәфләндирир, һәр кәсә йахындан таныдырды. Бундан әлавә, их-тийари дә олса,белә бир клубун, белә бир йарышын варлығы һәмин санбаллы сийаһыйа дүшмәк ҝирәвәси оланлары сәйләрини артырмаға ҹәһдләрини чохалтмаға сөвг едирди. Биздән о клуба – һәмин мөҹүзәчиләр зүмрәсинә дахил едилән тәк футболчу Банишевски олду.
1964. Банишевски Италийада, Сан –Ремода тилсимләр дурғузур, Москва “Спартак”ынын диҝәр совет командалары, о сырадан “Нефтчи”һесабына ҝүҹләндирилмиш һейәтиндә Толик ән сечиләндир. Бир – бириндән ҝөзәл голлар вувур, турнирин бомбардири олур.
1965. Пирей. Јунаныстан йығмасыны ССРИ йығмасы 4:1 йенир. Бир – бириндән ҹазибәли 3 голун алтында бир имза вар – Банишевски.
Ургвай, Бразилийа, Франса, Арҝентина, Југославийа, Уелс, Финландийа…. йығмаларынын шөһрәтли гапычылары суйу сүзүлә-сүзүлә тору ичәридән титрәдән топу сейр едир.
Баис Банишевскидир.
Амма Банишевски Федатов клубуна да үзв олмайа биләрди.
1969 – да говланды футболдан. Һәйаты там айры бир сәмтдә — футболсуз давам етмәлийди. Лакин 1971 – дә онун даими хиласкары Әләкбәр Мәммәдов “Нефтчи”йә баш мәшгчи ҝәлди вә Толики футбола да гайтарды. “Нефтчи”нин әсас һейәтинә дә ҝәтирди.
Амма артыг “Нефтчи”нин ағыр ҝүнләри башламышды. 69 – да Банишевски дисквалифика-сийа едиләндән сонра Богданов, Һаҹыйев, Туайев башга командалара кечмишдиләр. 70 – дә Адил вә Јашар Бабайевләр бутсларыны чыхармышдылар.
Әли Рәһмановла, Едуард Маркаров “гызыл мәсәләси”ндә илишдиләр. Әлини тутдулар. Маркаров гачыб ҝетди Јеревана. Данышырлар ки, “Арарат”да ойнайаҹағы тәгдирдә Јереван Маркарову хилас етмәйи ҝөтүрүр бойнуна (Маркаровун “Нефтчи”йә о хәйанәти Марк Пейзелин 1971 – дә “Идман”да чыхмыш “Футбол мешшаны”йазысында үстөртүлү дә олса әксини тапыб).
1792 – дә Банишевски Федотов клубунун лап кандарындайды. Голлларынын сайы 90 – на чатмышды.
Лакин гисмәт дейилмиш. О рәмзи клуба адынын гейдә алынмасы үчүн ҝәрәк голлары йүксәк лигада вурайдын, биринҹи дәстәдәкиләр сайылмырды. “Нефтчи” исә фәлакәт астана-сындайды.
69 – дакы говулмадан сонра футбола тәзәдән гайытмыш Банишевскини ССРИ йығмасы да йенидән сыраларына чағырмышды, амма 1972 – дә Автопа шемпионатынын финалында битинҹи йох, икинҹи йери тутанда командада кимләрисә ҹәзаландырмаг лазым ҝәлди вә ҝүнаһын чохуну йыхдылар Толикин бойнуна.
Јенә ССРИ йығмасындан узаглашдырдылар ону.
Финалда совет командасы Һелмут Шөнүн баш мәшгчиси олдуғу Алманийа Федератив Рес-публикасы командасына 3:0 удузмушду. Башга ҹүр дә мүмкүн дейилди. Алманлар мүгайисәедилмәз дәрәҹәдә ҝүҹлүйдүләр. Москва исә “ССРИ удузмаз” дейирди.
Әслиндә дили башына бәла ҝәтирмишди Толикин.
Белчикада кечирилән вә мәғлубиййәтлә битән финал ойундан дәрһал сонра йүксәк вәзифәли бир Кремл чиновники ҝәлир сойунуб – ҝейинмә отағына, дишинин дибиндән чыханлары әндәрир футболчулара, Толик дә дөзмәйәрәк : ”Белә асандырса, чыхыб өзүнүз ойнайардыныз “, — дейир.
Бу дангазлығы да талейини һәлл едир.
…Уғурсузлуг золағы исә битмирди.
1972 – дә “Нефтчи”нин диҝәр иткиләринә бу да әлавә олунур ки, Крамаренко илә Семигла-зов дисвалификасийа едилирләр.
Команда лап һейдән дүшүр вә йүксәк лиганы тәрк едир.
1973 – дә Баничевски 27 йашын ичиндәйди, һәлә әсл ойнайасы вахтлары иди.
Башга командайа кечмәк истәмир.
Биринҹи лигада ойнамаг да онунчүн даһа мараг кәсб етмирди. Вә ән мүһүмү –“Нефтчи”дә ону ишарәдән анлайан, ойнайыб исинишдийи партнйорлары йох иди.
Илһам сөнмүшдү артыг.
Футбола “әлвида”дейир.
Тәрк едир идманы.
Халг Тәсәррүфаты Институтуну битирмишди, диплому варды вә “Азнефткәшфиййат”ын “Гарадағнефт” идарәсиндә мүһәндис – игтисадшы вәзифәсинә ишә дүзәлир. Әрзаг тәһчизаты мәсәләләри илә мәшғул олур вә футболчу шөһрәти она дефисит әййамларында кифайәт гәдәр уғурлу әрзаг тәһҹизаты апармагда хейли көмәк едир.
Һәмишә шәкиси 76 килограм олмушду.
Футболдан араланандан 7 – 8 ай сонра 15 кило әлавә чәки йығыр, гарын бағлайыр.
Вә ил йарым сонра “Нефтчи”ону чағырыр: ”Лазымсан, ҝәл. Нәйин баһасына олурса – олсун йүксәк лигайа гайытмалыйыг. Сәнсиз мүмкүн дейил”.
Бу артыг шәрәф мәсәләси иди.
Банишевски гайыдыр.
“Нефтчи”йә вә Азәрбайҹана нөвбәти дәфә борҹуну вермәк үчүн гайыдыр.
1976 – ҹы ил иди.
Банишевски даһа әввәлки кими гача билмирди. Габагкы пластикасы йох иди. Тез йорулурду. Амма усталыг йериндәйди. Һәр ойунда да 2-3 рәгиб онун бөйрүнү кәсдирирди.
Вә 77-дә “Нефтчи” тәзәдән гайыдыр йүксәк лигайа.
Јарыбайары Банишевскинин хидмәти иди.
Бу йалныз футбол мәсәләси дейилди.
Бу гайыдышын сийаси, милли мәнасы варды.
Бу Азәрбайҹанын гүруру мәсәләси иди.
Вә о гүрурун һифс олунмасында, ләйагәтимизин дикәлмәсиндә Толикин зәһмәтләри әвәзсиз иди.
“Нефтчи”тәзәдән гайытмышды йүксәк лигайа.
Сон 2 илдә биринҹи дәстәдә вурдуғу голлар ков дейилди. Федотов клубуна апаран йолдакы 90 голу 1972-дә донан иди, азы даһа 10 гол вурмалыйды.
Инди исә бу принсип мәсәләси иди.
Јашы 32 иди.
Артыг ҝерчәкдән ойунчу олараг футболла худафизләшмәк мәгамы йетишмишди. Амма Толик сон сөзүнү демәлийди. Бөйүклүйүнә йарашан тәрзлә ҝетмәлийды. Мөҹүзәләрин сайыны йуварлаг 100 -ә чатдырмалыйды. Бир даһа сүбут етмәлийди ки, мән мәнәм.
1978 – ҹи илин нойабрында Банишевски 100-үн тамамланмасы үчүн ҝәрәк олан сон 2 голу “Днепр”ин гапысындан кечирди.
Вә аз сонра Банишевски “Нефтчи”нин ҝейиминдә мейдана ахырынҹы дәфә чыхды.
Москва “Динамо”су илә ойнайырдылар.
Топа илк зәрбәни Толик вурду.
Вә Банишевски үчүн ойун битди……
***
….Асим Худийев, Тофиг Аббасов, Сәмәд Гурбанов….ону чийинләриндә арарырдылар.
Команда йолдашлары…..мүбаризә йолдашлары ону башлары үзәринә галдырмышдылар.
Республика стадиону уғулдайырды.
Бу ҹүр кәсилмәз алгышлары Банишевски ән ҝөзәл голларыны вуранда ешитмишди.
Трибуналарда ҝөзләринин йашыны силәнләр, гәһәрләнәнләр чох иди.
Әлбәттә ки, өмүр йалныз гуру статистиканын мәҹмусу, мәналы-мәнасыз өтмүш бүтүн ҝүнләрин уҹдан тутма топлусу дейил.
Өмүр ЈАШАНМЫШ ҝүнләрин, анларын йекунудур.
Бу Банишевскинин ӘСЛ ГМҮР кими йашадығы анлар бәлкә дә гыса һәйатынын тута биләҹәйиндән гат-гат чох олду.
Бири елә чийинләр үстүндә стадиону тәрк етдийи һәмин ҝүн иди…..
СҮД ЈОЛУ КИМИ
Ора өмрүнүн ардынҹа ҝедирмиш.
Футбол мейданындан араланандан сонра башламышды мәшгчилийә.Москвада Али Мәшгчиләр мәктәбини дә битирмишди вә мадди вәзиййәтини низама салмагчүн чох арзулайырды ки, ҝетсин бир – ики ил хариҹдә ишләсин. Нәһайәт ки, 87 – нин майында истәйинә чатды вә ха-нымы Инна илә йола дүшдүләр. Африкайа –Буркина – Фасойа. Ҝедәндә азы 2 -3 ил, дөшүнә йа-тарса бәлкә даһа артыг галыб ишләмәк барәдә дүшүнүрдү. Нөвбәти майда гайыдасы олду.
Брухти данышыр ки, мән дә хариҹә мәшгчи ҝөндәрилмәк нөвбәсиндә идим. Толик вахтындан әввәл гайыданда мәнә дедиләр ки, сән ҝет Буркина-Фасойа. Толикин ордан һансы вәзиййәтдә ҝери дөндүйүнү ҝөрмүшдүм. “Лап гызыл да олса ҝетмәрәм” дедим.
Толик Буркина – Фасонун ҝәнҹләрдән ибарәт йығмасынын мәшчиси иди вә гыса заманда дилләрини билмәйә-билмәйә ойунчуларла дил тапмышды, йахшы команда формалашдыра бил-мишди.
Инна ханым хатырлайыр ки, Бакыда һеч мәни стадиона ҝетмәйә гоймазды. Һәтта дейирди ки, телевизийада да бахма. Бирдә ҝөрүрдүн ки, удузуб ҝәлиб. Тәрс-тәрс мәнә бахыб сорушурду: “Ба-хырдын телевизора?”, — Јох, — дейирдим. — Бахмысан. Бәс нийә удуздуг?.
Амма Африкада һәрдән иҹазә верирди стадиона ҝетмәйимә. Мәндән башга кими варды ки орда! Һәрдән зарафат едирди ки, һара бахырам сәндән башга таныш үз ҝөрмүрәм.
Һә, бир дә меймунумуз варды. Адыны гоймушдум Бумбулина Анатолйевна.
Оранын иглими чох исти, һәм дә гуру иди. Толик дә, мән дә арыглайырдыг. Толик даһа сүрәтлә арыглайырды, анҹаг буну нәсә хәстәлик кими гәбул етмәк ағлымыза ҝәлмирди. Ахы мән өзүм дә о гәдәр олмаса белә, һәр һалда арыглайырдым. Амма сән демә Толикинки шәкәрдәнмиш.
Бәрк горхмушду. Стадионда ойун ҝетдийи вахт Буркина-Фасода чеврилиш олмушду. Әли силаһлылар стадиона долушмушду. Атәш сәсләри, ган, ваһимә ичиндә гачышан инсан сели сарсытмышды Толики.
Инна ханым белә йада салыр, амма Банишевски өмрүнүн шәкәрли сон парчасында бир нечә дәфә буну да етираф едибмиш ки, илк ҝәнҹлийиндә ССРИ йығмасында ойнайанда һәр
дәфә ойундан габаг онлара хүсуси һәбләр верирләрмиш. Һәмин һәбләри атандан сонра йорғунлуг нәдир билмәзләрмиш, санки ҝүҹләри бирә беш артармыш, ат кими гачарлармыш. Амма ертәси ҝүн үзүҹү бир йорғунлуг, ләтлик басармыш онлары, бир нечә ҝүн хәстәһал олармышлар.
Толик ҝүман еләйирмиш ки, онун вә онунла йығмада ойнамышларын әксәринин сонралар дүчар олдуглары ҹидди мәрәзләрин бир көкү дә бәлкә елә о һәбләрдән ҝәлир.
О заман — 66 чемпионатында Инҝилтәрәнин баш назири Вилсон Банишевскийә: «Нефт өлкәнизин игтисадиййатында һансы әһәмиййәтә маликдирсә, сизин командадакы ойунунуз да о дәйәрә лайигдир», — демишди.
О заман «Дейли мейл» гәзети дүнйа футбол базарында Банишевскинин ашағысы 150 мин фунт стерлинг гиймәти олдуғуну йазмышды вә бу о чағлар үчүн нәһәнҝ гиймәт иди.
Буркина-Фасодан гайыдандан аз сонра Банишевскинин һәйатындакы ән гара золаг аһәстә-аһәстә башлайыр гатылашмаға.
Амансыз хәстәлик бир йандан, касыбчылыг о йандан, етибарсызлыглар диҝәр тәрәфдән.
1988-ин пайызында илк шәкәр тутмасы Банишевскийә өлүмүн нә олдуғуну әйани олараг ҝөстәрир.
О дүнйаны ҝөрүб гайыдыр. 88-ин сентйабрында Москвада гыса мүайинә вә мүалиҹәдән сонра исә мөһтаҹ олур ийнәйә.
Башланыр өмрүнүн инсулин әсири олдуғу, йаддаш позғунлуғундан әзаб чәкдийи ағыр ҝүнләри.
Әләкбәр Мәммәдов Банишевскини һәйатынын бу мүдһиш мәрһәләсиндә дә гайғысындан кәнарда гоймур. Јенә она әл узадыр. Јенә ону рәһбәрлик етдийи ветеранлар командасы илә тез-тез районлара апарыр ки, һавасыны дәйишсин, үрәйи ачылсын.
Ойнамағына ойнамырмыш. Елә топа илк зәрбәни вурурмуш. Амма районларда биләндә ки, Банишевски дә ҝәлиб, елә онун адынын сорағына стадион долурмуш.
Толик команда илә һәр дәфә ветеранларла района чыханда Инна онун шприсләрини, дәрманларыны верирмиш Јашар Бабайевә. Толикин һәр мүәййән вахт фасиләсиндән сонракы ийнәләрини Јашар вурурмуш.
«Сүд кими тәмиз оғлан иди Толик».
Јашар дейир буну вә давам еләйир: «Көһнә Интурист»дә 60-ҹы илләрин әввәлләриндә командамыз наһар едәрди. Толик һәмишә сүд истәйәрди ичмәйә. Бир дәфә Александр Сйомин: «Мәҝәр молокансан, һәмишә сүд ичирсән?», — сорушду. О ҝүндән һамымыз Толикә зарафатла “молокан” дейирдик. Она ҝөрә адамлар арасында да сөз йайылмышды ки, куйа Банишевски молокандыр. Амма йазығын молоканлара гәтиййән аидиййәти йохдур».
Үрәйи саф, дахилән хылтсыз, сүд кими тәмиз оғланын — Банишевскинин һәйат йолу сәмадакы сүд йолу кими парлаг олса да, бу еркән битән йолда һамарлыгдан әсәр-әламәт йохду. Даим йохушлар, дәрәләр, ашырымлар ону изләди. Өмрүн сон кәсийиндәсә ниҹатсыз азар бир батаглыг кими бичарәни ҝирдабына совурду.
* * *
Тез евләнмәйинин бир хейри олду ки, гызларынын тойуну, нәвәләрини ҝөрдү.
Амма сонда аиләси дағылды вә доғма үнваны тәрк едәси олду.
Бу һәйаты бойу бир нечә дәфә мәруз галдығы дисквалификасийалардан сонунҹусу вә ән ағыры иди.
Галдыраҹагсыныз китабхана рәфләриндәки көһнә гәзетләри, шайиәбаз мәтбуатдан онун һәйәтдәки оҹагханада ичиб, һәфтәләрлә орада ҝеҹәләмәйә мәҹбур олмасы, евә бурахылмамасы һагда йазылары охуйаҹагсыныз.
Чох бәнд олмайын.
Әксәри ҹәфәнҝ ара деди-годуларыдыр.
30 ил йашадығы Иннадан 1996-да айрылды.
Евләнди пәрстишкары Сәидә Султанова илә.
Бу азәрбайҹанлы гыз онун фамилийасыны ҝөтүрдү.
Биринҹи арвады да ондан айрылмасына бахмайараг, Банишевски сойадыны сахлады.
Мән Инна ханымы да анламаға, нә шәкилдәсә она бәраәт тапмаға ҹәһд едирәм.
Һәр ҝүн көрпә нәвәләринин гайғысыны чәкмәк, бу йандан да бир нечә ушагла бәрабәр хәстә, йаддашы корлашмыш, шәкәрин һәр йарым саат бир, саатдан бир йемәк истәтдийи әри йола вермәк ағыр иди.
Дилдә демәк асандыр.
1 ай, 3 ай, 5 ай дөзмәк олур.
Вахт узандыгҹа һөвсәлә дә даралыр, әсәбләр дә йалынлашыр. Бүтүн бунлары анлайырам. Инна ханымы баша дүшмәйә чалышырам. Лакин бүтүн әзиййәтләрдән даһа йүксәкдә дуран ВӘФА БОРҸУ дейилән али бир һисс дә вар ахы.
Лакин буну да дәрк едирәм ки, она сонаҹан әмәл етмәк һәр чийнин зору дейил.
Өмрү бойу сәдагәтиндән сапмамыш, борҹларына мүнасибәтдә сон дәрәчә етибарлы олмуш бир инсаны дөнүклүк, етибарсызлыг, тәбии ки, ади адамлары йандырдығындан гат-гат артыг ағрыдыр.
Казбек Туайев сөйләйир ки, Николай Морозов Банишевскийә аталыг етмишди, ону ССРИ йығмасына ҝөтүрмүшдү, даим мүдафиә едирди, ирәли чәкирди вә һеч кәсдән дә Толикә олан меһрибанлығыны ҝизләтмирди.
«Нефтчи» Москва «Торпедо» су илә ойнамалыймыш. Н.Морозов ССРИ йығмасы илә йанашы «Торпедо»нун да баш мәшгчиси иди. Толикдән хаһиш едир ки, проблемләримиз вар, имкан олса ҝүзәштә ҝедин, команданыз разылыг вермәсә дә, һеч олмазса сән өзүн фәал ойнама.
Банишевски Н. Морозова борҹлу иди.
Инди айда-илдә илк дәфә ондан хаһиш едирди. Һәм дә буҝүнүн сабаһы варды ахы. Сабаһ йенә ССРИ йығмасына ҹәлб едилмәси, ойунлара бурахылмасы баш мәшгчидән асылы иди. Лакин Толик даһа әввәл өзүнү вәтәнә борҹлу сайырды. Командайа, достларына, үмуми мәнафейә вә Азәрбайҹана сәдагәт онун үчүн позулмасы мүмкүнсүз йүксәк әхлаги дәйәр иди.
Галыр ики ҹан арасында.
Һеч нә дейә билмир Морозова.
Чыхыр «Торпедо» илә ойуна.
В. Брухти дәгигләшдирир: «Банишевскини мүдафиәчи Андрейук горуйурду. Толйа ону елә карыхдырмышды ки, топун ардынҹа мейдандан гыраға гачанда да Адрейук дүшүрдү бунун далынҹа».
«Нефтчи» удур вә Толик һәмин ойунда өз голуну вурур.
Толик борҹун борҹдан фәргини сечә билирди. Али борҹла сырадан олан, шәхси борҹун сәрһәдини мүәййәнләшдирә билирди. Сечим анында йанылмырды.
Она мүнасибәтдә исә йадлар о йана галсын, сон уҹда доғмалары да йанылдылар.
Инна ханым ағлайа-ағлайа етираф едир: «Табутуну гуҹаглайыб бағышла, Толйа, — дедим».
(Зәннимҹә, өлүм уйғусундан айыла билсәйди, бағышларды Толик. О, кинли дейилди. О, бағышламағы баҹаран иди. Үзүйумшаглыгдан даһа чох, мәһз алиҹәнаб олдуғу үчүн, мәрһәмәт һисси һәмишә ичәрисиндә вар олдуғу үчүн бағышларды.
Һеч ким һеч вахт онун талейинә вә талейиндәкиләрә гиймәт верәркән Банишевскинин әвәзиндән гәрар гәбул етмәсин. Һәрәнин өз гисмәти).
Сәидә ханымын, инди Толикин хатирәси илә йашайан, онун һәр доғум вә өлүм ҝүнүндә әринин достларыны мәнзилинә топлайан бу гадынын Банишевскийә кәдәрли сонлугда ҝөстәрдийи фәдакар гайғыларыны гиймәтләндирирәм.
Һеч вахт һеч кәсә борҹлу галмағы севмәмиш Банишевски һәйатынын сон ағрылы парчасында зәннимҹә, бир дә о әзабы йашайырмыш ки, әзиййәтләрини чәкән Сәидәйә бу диггәтин әвәзини гайтара билмир.
Амма бу сүд кими тәмиз, бу пак үрәкли инсаны гадир Аллаһ һәмин миннәтдән дә гуртарыр.
Һеч ағла ҝәлмәйән тәрәфдән бир гапы ачыр.
1996-ҹы илдә совет футболунун 100 иллийи гейд едиләндә Русийа президенти Борис Јелсинин адындан она 3500 доллар ҝөндәрилир.
Толик пулларын һамысыны верир Сәидәйә: «Нә истәйирсән ал өзүнә», — дейир.
Сәидә ханым да әксинә, о пулларын чохуну елә ҝейим-кечими чохдан нимдашлашмыш Толикинә пал-палтар алмаға сәрф едир.
«Ҝөрүрсән, Сәидә һәр шей йахшы олаҹаг».
Толик белә дейирмиш вә даһа һеч нә йахшы олан дейилди.
Һәр өтән ҝүн Банишевскини өлүмә йахынлашдырырды.
51 йашында о, 70-и чохдан архада гоймуш тагәтсиз гоҹайа бәнзәйирди. Шәкәр дишләрини төкмүшдү, лакин тахма дишләр дамағыны сыйырыб йара еләдийиндән онлары да ҝейә билмирди. Протезсиз оланда исә әйилиб тәһриф олунан сифәтинин гоҹалығы бир аз да габарыглашырды.
1996-да Банишевскинин 50 йашы тамам олду.
Азәрбайҹан дөвләти ону «Шәрәф» ордени илә тәлтиф етди.
Фәрман елан едилди. Амма орденләр өзләри һазыр дейилди.
Әләкбәр Мәммәдов хатырлайыр: «Толик тәгдимолунманы сәбирсизликлә ҝөзләйирди. Тез-тез сорушурду ки, Амирыч, нолду, хәбәр йохду һәлә орденимиздән? Јәгин орденин үстүндә конверт-филан да верәҹәкләр».
Толикин орденини гызына тәгдим етдиләр.
Орден һазыр оланда артыг онун саһиби һәйатда йох иди.
Јашар Бабайев гәһәрләнир: «Әлимдә кечинди Толик. Сәһәрәҹән чарпайысынын башында олдум. Декабрын 8-и ҝеҹәси иди. Үрәйимдә Аллаһа йалварырдым ки, илаһи, онсуз да ҝедир, бары маҹал вер бир нечә саат артыг йашасын, айын 9-на чатсын. Һәмишә 9 нөмрә олмушду, Аллаһдан арзудайырдым ки, һеч олмазса өлүмү дә айын 9-на дүшсүн. Декабрын 9-да сәһәр чағы үрәйи дайанды. Һеч ҹүр инана билмирдим, инанмаг истәмирдим, һеч инди дә инана билмирәм ки, Толик йохдур».
1991-ҹи илдә илк дәфә Лондону асудә ҝәзәндә ики йерә мүтләг баш чәкмәк истәдим.
Ушаглыг илләриндән мәнә хәйалән әзиз олан ики үнвана.
Бекер Стрит 221-ә — Шерлок һолмсун «евинә», бир дә Грейт Куин Стритдәки тавернайа.
Һәмин тавернада 1863-ҹү илин 26 октйабрында футболун «доғум шәһадәнамәси» тәсдигләниб, онун илк 13 гайдасы мүәййәнләшдирилиб.
О илк вә буҝүнәҹән йашайан гайдалардан бири аутдур.
Гыса һәйаты бойунҹа Анатоли Банишевскини ҝаһ йолдан, ҝаһ ишдән, ҝаһ институтдан, ҝаһ командадан, ҝаһ йерли-дибли футболдан, ҝаһ… чыхармаг истәдиләр.
Һей ону аута салмаға чалышдылар.
Ахыры һәйатдан да «чыхды».
Дүшдү өмрүн аутуна.
Мейдандан чыхан топ аутдан йенидән ойуна гайыдыр.
Өмүр аутундан гайыдыш йохдур.
Азәрбайҹана әсл өвлад сәдагәти ҝөстәрмиш Анатоли Банишевски кими инсанларын талейиндәсә аут анлайышы ола билмәз.
Бу ады милләтин йаддашындан чыхармаг даһа һеч заман, һеч кәсә мүйәссәр олмайаҹаг.
О даим гайыдаҹаг.
Анылдыгҹа һәр заман йаддашымызын мәркәз хәттиндә дайанаҹаг.
Дайанаҹаг, меһрибан тәбәссүмү илә бахаҹаг.
Вә һәмишә ҝәнҹ галаҹаг.
Рәфаел Һүсейнов
